Qazaqstan — 2001 jyly qúrylghan Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng (ShYÚ) negizgi mýshelerining biri. Qazir búl úiymnyng júmysyna baqylaushy mәrtebesine ie Ýndistan, Pәkstan, Iran jәne Mongholiya elderi qatysuda. Úiym Aughanstanmen baylanys tobyn qúrghan.

Qazaqstan — 2001 jyly qúrylghan Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng (ShYÚ) negizgi mýshelerining biri. Qazir búl úiymnyng júmysyna baqylaushy mәrtebesine ie Ýndistan, Pәkstan, Iran jәne Mongholiya elderi qatysuda. Úiym Aughanstanmen baylanys tobyn qúrghan.
Búl, sózsiz, halqynyng sany jer sharynyng jartysyna juyghyn qamtityn elder kirgen úiymnyng bedelining ósuine aiyryqsha yqpal eteri anyq.  ShYÚ qazirding ózinde ónirlik jәne ghalamdyq sayasattyng ómir shynayylyghy retinde qalyptasyp keledi. Aldaghy 10-15 jyldan keyin Qytay ekonomikasy AQpen para-par bolady. Onyng sebebi, Qytaydyng “altyn qory” — elden syrt jerde túratyn bilimdar, patriot, isker 56 million qytaylyq azamattar ózderining tarihy Otanynan investisiya qúiyp otyr. Qytay — Japoniya men Germaniya sekildi ózining ishki mýmkindikterin tiyimdi paydalana bilgen el. Sonyng arqasynda Den Syaopin 15 jyl búryn elde ekonomikalyq reformalar bastap, qiyndyqtardy jenip shyqty. Mysaly, 1995 jylgha deyin elding jyldyq jalpy últtyq ónimi (JÚÓ) ortasha eseppen 12 payyzgha artsa, 1995 jyly 693 milliard dollardan asyp jyghyldy. JÚO 1980 jylmen salystyrghanda 5 jylgha merziminen búryn oryndaldy. Múnday ghajayyp tabysqa jetu ekonomikalyq reformalardy tiyimdi jýrgizu men qatang qarjylyq sayasat ústanu jәne negizgi qorlargha týsken investisiyalargha baqylaudy kýsheytu men baghanyng ósuine jauapkershilik jýiesin engizu arqasynda ghana mýmkin boldy. Shyndyqty jasyryp qaytemiz, Qytaydaghy sekildi ondy faktorlar men qarjyny qatang basqaru jaghy bizde jetispeydi. Qazaqstanda halyq kapitaly da, Ýkimet bólgen qarajat ta milliondap, milliardtap iz-týzsiz joghalyp jatady. Biraq, búl ýshin eshkim de — ne basshy, ne әkim, ne ministr Ýkimet aldynda esep bermegeni bylay túrsyn, zang talabynap say  sottalmaydy da. Jemqorlardy auyzdyqtau tek 2008 jyldan beri ghana qolgha alyna bastady.  Búl aqshanyng bәri el halqynyng taban aqy, manday terimen tapqan púl emes pe? Ony әkim-qaralargha jón-josyqsyz jelge shashugha kim qúqyq bergen? Osy jaghy týsiniksiz. Qytayda jýrgizilgen ekonomikalyq reformalar osy elde bólek salyqtan túratyn jana qarjy jәne salyq jýielerin (múnda onyng negizin qosymsha qún salyghy qúrady) qúrugha mýmkindik berse, sonyng nәtiyjesinde biylik ekonomikanyng әr týrli salalaryn damytu men resurstardy ornalastyruda naryq tegershikterining rólin kýsheytti. Búl joldyng daghdarysqa tosqauyl bolary anyq. Eksperiymenttik reformalar aspan asty elinde 2000-nan astam kәsiporynda jýrgizildi. Kapital qúrylymyn (qarjy jýiesin) jaqsartu maqsatynda 305 kәsiporyn basqa ónim óndiretin qúrylymdarmen birigu jolymen irilendirildi. 92 kәsiporyn bankrot dep jariyalandy. Búl Qytay ýshin onsha kóp san emes. Jalpy múnda qazir 1,5 millard halyq túrsa, 2015-2020 jyldary búl san 2,5 millardqa jetpek. 1997 jyldyng bas kezinde Qytayda shet el kapitalynyng qatysuymen júmys isteytin 278 kәsiporyn tirkelse, onda 17 million adam júmys istedi. Al, paydalanylghan sheteldik kapital 167 milliard dollardan asyp týsti. Sheteldik kapitaldyng qatysuymen mashina jasau, elektrotehnikalyq ónimder shygharu men óndiristik shiykizattardyng manyzdy týrlerin qayta óndeytin óndiriske baghyttalghan iri jobalardyng sany qarqyndy artyp, memleketti әlem boyynsha algha shyghardy. Qazaqstangha Qytay basyp ótken osy jolgha týsu kerek-aq. Almatyda qanshama kýshti zauyttar “joghalyp” jatyr (AZTMZ,  20-Oktyabrya, t.b.) Olardyng ishinde tipti soghys kezinde qaru-jaraq dayyndaghan zauyttar da bar. Osy zauyttardyng bazasyn paydalanyp, nege kәdege jaratpasqa? Qazaqstanda solarda istey alatyn Mәskeuding tehnikalyq instituttaryn bitirgen qanshama bilikti, bilimdi әri tәjiriybeli injenerler bar desenshi?! Qazaqstan osynday bilimdi mamandardyng biliktiligin paydalanuy tiyis. Japoniya, Izraili, Ýndi múhity elderining basshylary ýnemi: “Bizding basty baylyghymyz — oqyghan, bilimdi, tәjiriybeli  (intellektualdyq resurs) adamdarymyz”,— deuden bir tanbaydy. Osy sózdi aityp qana qoymay, olardyng bilimin tiyimdi paydalana da biledi. Qazaqstanda jaghday mýlde basqasha. Bizde qajetsiz bos sózben uaqyt ótkizu, mamandardy shet elderden shaqyrtyp, memleketting (halyqtyng dep týsininiz) milliondaghan qarjysyn solargha tóleu ýrdiske ainalghan. Qaltagha syimay jatsa, sol aqshany ózimizding intellektualdargha nege tólemeymiz? Al, shet elding bilimdi “múghalimderin” shaqyrsaq, tek japondardy ghana shaqyrghan jón bolar edi. Shet elderdegi ozyq bilim dengeyine qol jetkizu ýshin,  Qazaqstan ózining bilim jýiesin zaman talabyna say nyghaytyp, jaqsy bilim beretin oqytushylar men kóp jyl ústazdyq etken tәjiriybeli jandardy ghana júmysqa aluy kerek siyaqty.
Qytay búryn jogharydaghy tauarlardy shet elderden alsa, óndiristi iske qosqannan keyin, endi olardy ózderi eksportqa shyghara bastady. Industralizasiyalaugha keshirek kirisse de, Qytay shet elding investisiyasy men tehnologiyasyn (qúral-jabdyqtaryn) alyp, tauarlardy óndiru jolyna týsti. Mysaly, Shyghys Aziya elderining JIÓ-i 1985 jyly 3 trillion, 1995 jyly 7 trillion dollardy qúrasa, 2005 jyly búl kórsetkish 14 trillion dollargha deyin artty. Kórip otyrghanymyzday, ishki rynoktyng shekteuliligi eksporttyq óndiriske baghyt ústanu sayasatyna kóshuge mәjbýr etken Shyghys Aziya elderindegi aimaq ishindegi yntymaqtastyqtyng tez qarqynmen damuy nazar audartady. Búlar auyr enbekti qajet etetin óndiristi әlsiz damyghan elder ýlesine qaldyryp, tehnologiyalyq basqysh arqyly joghary kóterilip keledi. Osylaysha, Japoniya, Qytay, Singapur, Ontýstik Koreya, Tayvani, Malayziya, t.b. osy sekildi Ontýstik Aziyanyng iri elderi ózderinde diyversifikasiyalanghan ónerkәsiptik keshender qúrdy. Qazaqstannyng ATR elderimen yntymaqtystyqty damytugha kýsh-jiger júmsauy, әriyne, shynay niyetten tughan әreket. Sebebi, búl aimaq investisiya, jana tehnologiya, qúral-jabdyq alu mýmkindigi men energiya quaty jәne shiykizatty ótkizu kózqarasy túrghysynan Batysqa balama rynok retinde tanylyp otyr. Ekonomikalyq jәne geosayasy taldau qorytyndysynda biz Qytaydyng shynynda da bizge jaqyn kórshi әri senimdi seriktes ekendigine kóz jetkizudemiz. Jalpy, Qazaqstannyng ATR elderimen yntymaqtastyqty damytugha qúlshynys bildirui ózin-ózi aqtaytyn is-әreket ekeni dausyz. Basqasha aitsaq, biz dúrys jolmen damyp kelemiz. Endeshe, qazirgi ekonomikalyq danghdarystan da shyghatynymyzgha senimmen qaraugha bolady.
Eske sala ketetin bir jaghday qytaylar óndiristegi enbegine jalaqyny az alady. Sebebi, ol elde kiyim-keshek, azyq-týlik óte arzan. Olardyng tabystarynyng negizgi kózi — әr týrli bonustar men shet elge shygharylghan tauarlardan týsetin tabys paydasy. Olardyng óndirgen tauarlaryn shet elderge eksporttaugha yntaly bolatyndyghy da sondyqtan. Qytaylaqtyr da japondyqtar sekildi “Sar ariman” (búl “jalaqygha ómir sýrushi adam” degendi bildiredi) ústanymymen júmys isteyti. Búlar da japondyqtar siyaqty enbekqor, tәrtipti, kәsipqoy. Ekonomisteri, injenerleri men tehnologtary shetinen bilimdi әri tәjiriybeli. Qytaylyqtardy osy qasiyetteri ekonomikalyq daghdarystan alyp shyghyp otyrghany anyq.

Kәkima Nysanova   
“Qazaqstan Zaman” gazeti 2 shilde 2009 jyl