Kýni býginge deyin iri ortalyqtardan shalghay ornalasqan shaghyn qalalardyng tynys-tirshiligi, qazaqshalap aitqanda «óz qazanynda ózi qaynap» kelgen bolatyn. Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna arnaghan biylghy Joldauynda bir salagha negizdelgen monoqalalardy damytu mәselesi kýn tәrtibine qoyylyp, Ýkimet shaghyn qalalardy damytu turaly arnayy baghdarlama qabyldaghany belgili. Endigi júmystyng betalysy qalay bolmaq, qabyldanghan baghdarlama qanday nәtiyje beredi? Onyng barlyghyn aldaghy uaqyt kórsete jatar. Ázirge «Shaghyn qalalardyng býgingi kýndegi tynys-tirshiligi men jalpy jaghdayy qanday, halyqtyng túrmysy qay dengeyde?» degen mәsele kópti oilantary anyq. El Ýkimetining shaghyn qalalardy damytu baghdarlamasy boyynsha keshendi júmystar qolgha alynbaq. Solardyng biri - Jambyl oblysy, Sarysu audanynda ornalasqan Janatas qalasy da osy monoqalalardyng qataryna enip otyr.

Kýni býginge deyin iri ortalyqtardan shalghay ornalasqan shaghyn qalalardyng tynys-tirshiligi, qazaqshalap aitqanda «óz qazanynda ózi qaynap» kelgen bolatyn. Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng Qazaqstan halqyna arnaghan biylghy Joldauynda bir salagha negizdelgen monoqalalardy damytu mәselesi kýn tәrtibine qoyylyp, Ýkimet shaghyn qalalardy damytu turaly arnayy baghdarlama qabyldaghany belgili. Endigi júmystyng betalysy qalay bolmaq, qabyldanghan baghdarlama qanday nәtiyje beredi? Onyng barlyghyn aldaghy uaqyt kórsete jatar. Ázirge «Shaghyn qalalardyng býgingi kýndegi tynys-tirshiligi men jalpy jaghdayy qanday, halyqtyng túrmysy qay dengeyde?» degen mәsele kópti oilantary anyq. El Ýkimetining shaghyn qalalardy damytu baghdarlamasy boyynsha keshendi júmystar qolgha alynbaq. Solardyng biri - Jambyl oblysy, Sarysu audanynda ornalasqan Janatas qalasy da osy monoqalalardyng qataryna enip otyr.
Búl rette Janatas qalasyn damytu qanday baghytta órbimek? Barshamyzgha belgilisi - Janatas qalasy fosfor kenimen aty shyqqan qala. Onyng ber jaghynda ornalasqan Qaratau qalasy da fosfor kenin óndirumen baylanys­ty ashylghan bolatyn. Janatas qalasynyng Kenes ókimeti túsyndaghy damuyna zer salatyn bolsaq, qalanyng býgingi jaghdayymen mýldem salystyrugha kelmeytinin týsinesin. Qalanyng óndirisi dýrkirep túrghan shaq edi ol. Zamanynda Mәskeuden tikeley basqarylyp, túrghyndardyng sany 60 myngha deyin jetken. Al býgin she?
Býgingi Janatas - elimizdegi ózge de shaghyn qalalar tәrizdi әrtýrli qiynshylyqty kórudey-aq kórip kelgen. Ásirese 1993 jyldan keyin qalanyng әleumettik-ekonomikalyq kórsetkishteri kýrt tómendep, óndiris kólemi azayyp, júrtshylyqtyng qaladan jappay kóshui bastaldy. Jeke ýiler túrmaq, iri móltek­audandar tútasymen qanyrap qaldy. Óndiris oryndarynda qysqartular jýrgizilip, júmysshylar jalaqydan qaghyldy. Áleumettik qiynshylyqtar órship, halyq narazylyghy oqtyn-oqtyn tuyndap otyrdy. Birneshe ay boyy jalaqy tólenbey, qarapayym tútynu tauarlarynyng ózi tapshy bolyp, kýnkóris jaghdayy tómendedi. Qalada jylu, jaryq, auyzsu mәselesi tapshy bolyp, kóshuge shamasy kelgender kóship, «barar jeri, basar tauy joq» túrghyndar qaladan qozghalmay otyra beredi. Osylaysha Janatas qalasy ózining tarihynda órleu men qúldyraudy, jaqsy men jamandy qatar kórgen qalanyng biri boldy. Jyldar boyy kýirep, siqy qashqan qalany qalpyna keltiru tez arada bola qoymasy belgili. Degenmen, Ýkimet tarapynan qoldau kórsetilip, jergilikti atqaminerler Janatasty onaltyp, qayta gýldendiruge bar kýshterin saluda. Búghan biz osy qalagha jasaghan saparymyzda kuә bolyp qayttyq.

Jaynaghan Janatas edi...

Janatas qalasy Sarysu audanynyng ortalyghy, oblys ortalyghynan 180 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Halyq sany - 21192 adam. Kezinde sәuleti men dәuleti asyp tasqan, jarqyrap, jaynaghan qalanyng tozyghy jetip, kýireuge ainalghan.
Bir bayqaghanymyz, Janatas qala­synda әli talay júmystar atqaryluy kerektey kórindi. Qarapayym infra­qúrylymnan bastap, qalany abattandyryp, kóriktendiru, jana nysandar salu, demalys oryndary men sayabaqtaryn jóndeu, jol-kólik qatynastaryn retke keltiru, qalaishilik qoghamdyq kólikterdi damytu, kóshelerdi janadan asfalit­tandyru júmystaryna deyin kezegin kýtip túrghan mәseleler.
Qazirgi tanda Janatas qalasynyng ómiri qayta jandanyp kele jatqan­day әser qaldyrdy. Uaqytsha qiynshy­lyqtargha moyymay, olardy bir adamday ensere bilgen kópshilik qauym er­tengi kýnge zor ýmitpen qaraydy. Ja­qyn bolashaqta qala manynda mem­lekettik manyzy bar iri jobalalar dayyndalyp, jýzege asyrylmaq...
IYә, memleketimizding ekonomikasy shatqayaqtap bir qalypqa týse almay jatqan kezde, shaghyn qalalardyng ómiri bir kezenderge deyin elenbey de kelgen shyghar. Degenmen, býgingi atqarylyp jatqan sharalar Janatastyng bolashaq­ta kórkeyip, gýldenetin qalagha ainalatynyna nyq sendiredi. Qala túrghyn­darynyng basty júmys kózi - aimaqta ornalasqan ken oryndary. Jergilikti halyqtyng basym kópshiligi osy óndiris oryndarynda enbek etedi. Solardyng ishindegi eng bedeldisi әri belgilisi «Qazfosfat» tau-ken óndeu kesheni.
Uaqytynda Janatas qalasynyng qúryluy da fosforit óndirisimen baylanysty boldy. Bylaysha qaraghanda, búl qalanyng ózi o basta belgili bir salagha negizdelip qúrylghan. Janatas qalasynyng osy jәne de ózge mәseleleri jónin­de Sarysu audanynyng әkimi Jan­gel­di Omarov әngimelep berdi. Audan basshysynyng aituynsha, býginde Janatas qalasyna Ýkimet tarapynan ýlken kónil bólinip otyr. Qalanyng ekonomikasy men óndiris salasyna, infra­qúrylymyna kóptegen jaghday­­lar jasalyp, halyqtyng kókeyinde jýrgen mәseleler birte-birte sheshimin tabuda. Qalada industriyalyq-innovasiyalyq jobalardy jýzege asyru qolgha alynghan. Ýkimetting «Shaghyn qalalardy damytu - 2020» baghdarlamasy boyyn­sha Janatas qalasynyng 2020 jylgha deyingi damu baghdarlamasy әzirlenipti. Baghdarlamada qala boyynsha atqa­ry­l­a­­tyn isterding merzimi naqty kórsetil­gen. 2013-2020 jyldargha «Bir salaly qalalardy damytu (monoqala)» baghdarlamasy shenberinde Janatas qalasy boyynsha qarjylandyrudy qajet etetin jobalargha 23 mlrd. 290 mln qarastyrylyp otyr.
Qalada sheshimin tappay otyrghan negizgi mәsele - túrghyndardy tәulik boyy auyzsumen qamtamasyz etu.
- Auyzsu tanertengi jәne keshkilik uaqyttarda 4 saghat kóleminde beriledi. Sudyng tәulik boyy beriluin qamtamasyz etiluin sheshuge qarjy bólinip otyr. Qazir búl maqsatty oryndaugha baylanysty keshendi júmystar jýrip jatyr, - dedi J.Omarov. Ákimning esebi boyynsha, janatastyqtar tәulik boyy kelip túratyn auyzsugha 2013 jyly qol jetkizetin bolady. Su qúbyrlaryna bólingen qarajat kólemi byltyr tolyqtay iygerilip, biyl da búl jos­par mejelengen kórsetkishten kórinip otyr. Janatas qalasyn sumen ýzdiksiz qamtamasyz etu ýshin auyzsu jýiesine qayta qosymsha jobalyq-smetalyq qújattar jasalyp, jalpy qúny 3 milliard tengege juyqtapty. Ýstimizdegi jyly qaladaghy kәriz jýiesine de 2 milliardqa juyq qarjy salynyp, qala janaryp, jasara týspek.
Áriyne, Janatas - óndiris qalasy bolghan son, odan payda tabu óz aldyna, qalany abattandyryp, zamanauy túrghydan kóriktendire týsu qajet. Eskirgen infraqúrylymdy qayta janartyp, jana әleumettik nysandar men túrghyn ýiler túrghyzylsa qúba-qúp. Qala aumaghynda jýrip jatqan jóndeu, tazalau, janartu júmystary býgingi tanda qarqyndy týrde qolgha alynghan. Sonymen qatar qalanyng sәnin ketirip túrghan bos túrghan ýilerge qatysty mәseleni sheshu de jýzege asyrylmaq. Olardyng ishinde qayta jóndeuge keletin 26 ýy qaldyrylyp, qalghan 104 túrghyn ýy alynyp tastalady. Óitkeni búl ýilerding qanqasy ghana qalghan. Sondyqtan ol jerlerdi tazartu mindet bolyp túr. Al jóndeuge keletinderi qabyldanghan jospar boyynsha óz kezegimen oryndaluda. Mәselen býgingi tanda bir ýy jóndelip, túrghyndargha ótkizilmek. Audan әkimi búl turaly bylay dep týsindirip ótti:
- Kóp qabatty túrghyn ýiding jón­deu júmystary merziminen búryn ayaq­talady dep kýtilude. Ótken jyly bir balabaqsha jekemenshikten satylyp alynyp, kýrdeli jóndeuden ótkizilip, paydalanugha berilse, biylghy jyly janadan 250 oryndyq balabaqsha qúrylysy jýrgizilude. Jana sport kesheni ghimaratyn salu júmystaryn bastaymyz. Aldagha uaqytta demeushiler kómegimen qalada jana monsha salu júmysy qolgha alynbaq. Ótken jyly 57 mln. 956 myng tengege jalpy kólemi 3886 sharshy metr bolatyn 37 jeke túrghyn ýy óz esepterinen salyndy. Biylghy jana óndiristerding payda boluy sebepti onyng kólemi artyp otyr.
Qazirgi tanda qalagha jylu beru mazut otyny arqyly qamtamasyz etiledi eken. «Ótken jyly qystan qysylmay shyqtyq. Janatas qalasyndaghy jyludy qamtamasyz etetin qazandyq jóndeuden ótkizildi. Aldaghy uaqytta da jylu qazandyghyna qarajat bólip, qys mezgiline saqaday say etu mindetin belgilep otyrmyz. Negizi audanymyzgha gaz óte qajet, - deydi audan әkimi. - Tabighy gaz kelse, kóptegen mәsele sheshiler edi. Solardyng eng bastysy - búl jylu jýiesin bir qalypqa keltiru. Aymaqta júmys saparymen bolghan QR Premier-ministrining birinshi orynbasary Serik Ahmetov Janatasqa tabighy gaz jetkizu mәselesin onynan sheshu jóninde tapsyrma berdi.

Júmyspen qamtu -
basty mindet

Reseylik «Evrohim udobreniya» JShS jәne týrkiyalyq «Enkim» firmalarynyng Janatas qalasynan óz óndiris oryndaryn ashu jospary da qalanyng әleumettik ekonomikalyq jaghdayyna tyng serpin berip, jana júmys oryndarynyng ómirge keluine óz septigin tiygizbek. Býgingi tanda atalghan firmalardyng ókilderi audangha kelip, júmys baghdarlamalarymen tanystyryp, qoghamdyq tyndaular ótkizipti. Atalghan kompaniyalar biylghy jyly óz júmystaryn bastaudy josparlap otyrghan kórinedi. Qoghamdyq tyndau kezinde kompaniya ókilderi industrialdyq-innovasiyalyq damu baghytyndaghy ýkimet qoyyp otyrghan talaptargha say júmysshy qyzmetkerlerdi jergilikti jerden aludy eskeretindikterin aitqan.
Elbasynyng Qazaqstan halqyna arnaghan biylghy Joldauynda «Jambyl oblysynda qúny shamamen 2 milliard dollar túratyn keshendi miyneraldy tynaytqyshtar óndirisin qúru jónindegi jobany» jalghastyru tapsyrylghan bolatyn. Búl jobanyng basym kópshiligi Sarysu audanynyng kóleminde atqarylatynyn eskersek, júmyssyzdar sany edәuir azaya týspek. Audan kólemindegi himiya óndirisine eki jarym mynday júmysshy kýshi tartylady dep josparlanuda. Al týrkiyalyq «Enkim» firmasynda 500-dey adam júmys istemek. Atalghan kompaniya dýniyejýzining ýsh elinde osynday zauyttar salyp, tәjiriybe jinaqtaghan. Himiya óndirisine qajetti ónimderin shygharumen qatar, túrmystyq zattardy da kóptep óndirmek.
Janatasta janadan ashylghan óndi­ris oshaqtary da boy kórsetip keledi. Ýdemeli-industrialdy innovasiyalyq damu boyynsha metallurgiyalyq kombinat, sement zauyty iske kirisken, múnay óndeu zauyty júmys istep túr. Aytpaqshy, sement zauytyna qatysty kópshilik tarapynan syny pikirler aitylghan bolatyn. Zauyt qalanyng qaq ortasynda ornalasqandyqtan, odan taraytyn týtin túrghyndardyng densaulyghyna ziyanyn tiygizude. Audan әkimi búl mәsele boyynsha qazirgi tanda tekseru komissiyasy júmys istep jatqanyn jetkizdi. Komissiyanyng qúramynda ekologiya zardaptaryn tekseretin mamandar bar. Tayau uaqytta onyng qorytyndysy shygharylyp, zauyt júmysyn toqtatu ne toqtatpau turaly birjaqty sheshim shygharylady. Al qazirshe zauyt basshylary týtinnen taraytyn ziyandy zattardy ústap qala­tyn filitr ornatyp qoyghanymen, qara­pa­yym halyq zauytty qala syrtyna kó­shiru talabynan tanar emes. Negizi, zauyttyng o bastaghy qúrylys jobasy dúrys be­kitilmegen desedi biletinder. Sóitip, ol qalanyng ortasyna salynyp ketken.
Janatas qalasy men Sarysu audanynda «Júmyspen qamtu - 2020» baghdarlamasy ýsh baghytta jýzege asuda. Baghdarlama ayasynda ótinish bildirgen adamdardy júmyspen qamtu, jeke sharua jýrgizem degenderge nesie beru, naryqqa qajetti mamandyqtargha qayta dayarlau sharalary jýzege asyrylmaq. Keybir óndiris oryndarynda kәsiby mamandar, júmysshylar jetispeytindigi anyqtalghan. Sondyqtan da kez kelgen júmysqa túrghysy keletin azamat atalghan mekemege qújattaryn ótkizu mýmkindigine iye.
Sarysu audanyna 2010 jylmen salystyrghanda negizgi kapitalgha salynghan investisiyalardyng jalpy kólemi 13,5 payyzgha artqan. Janatas qalasynyng kóshelerin jóndeu júmystary da jospargha say jýrgizilude. Audan әkimining aituynsha, býgingi tanda 8 kóshege asfalit tóselgen. Jol qatynastary qala halqy ýshin óte manyzdy bolghandyqtan, Sarysu audany kóleminde atqarylyp jatqan ister Janatas qalasyna da tikeley qatysy baryn aita ketken jón. Sonymen qatar baghdarlama ayasynda jýzege asyrylatyn mәselelerge toqtalatyn bolsaq, «Qaratau-Janatas» gazqúbyry magistralining qúrylysy, qaladaghy kәriz jýiesin qalpyna keltiru, ortalyq qazandyqty kýrdeli jóndeuden ótkizu, qalanyng jylu jýiesin qayta janghyrtu, búzylghan ýilerding ornyn tazalau, kópqabatty túrghyn ýilerding shatyryn jóndeu, avtomobili joldary men kóshelerding jol jiyegin jóndeu, qaladaghy ortalyq sayabaqty qayta qalpyna keltiru, «Bәiterek» jәne «Úrpaqtar» alleyasyn kóriktendiru tәrizdi jobalar әzirlenip qoyylghan. Búl júmystar tayau bolashaqta atqarylyp, qalanyng ómirine jana mazmún men týr syilamaq.

Óndiris órkendey
bermek...

Qalanyng damuy men túrghynda­rynyng júmyspen qamtyluyna ýles qosyp otyrghan birden-bir kәsiporyn - «Qazfosfat» JShS tau-ken óndeu kesheni. Býgingi tanda búl mekemede 2 mynday adam júmys isteydi. Qaratau fosforit basseynining úzyndyghy 150 shaqyrymdy, al eni 35 shaqyrym aumaqty alyp jatyr. Fosfor ken oryndary 1930 jyldary ashylghan. 1935-36 jyldary Mәskeuden arnayy ekspedisiya kelip, 40 shaqty ken ornyn anyqtaghan. Fosfor - miyneraldy tynaytqyshtardyng negizgi kózi bolghandyqtan, oghan qazirgi tanda әlem boyynsha da, respublika boyynsha da súranys artyp keledi. Býgingi tanda fosfor qory 13 mlrd. tonna kóleminde bolyp otyr. Kәsiporynnyng ónimderi elimizding Taraz, Aqtau, Stepnogorsk qalalaryna jóneltiledi. Sonymen qatar shet memleketterge de fosfor shiykizatyn eksporttau jolgha qoyylghan. Atap aitar bolsaq, Resey, Ukraina, Belarusi, Ózbekstan elderi. Olardyng barlyghy Janatas, Kóksu, Kókjon, Sholaqtau, Aqsay, Shiylibúlaq ken oryndarynda dayyndalady.
- Fosfor shiykizatyn óndiru 1946 jyly bastaldy, - deydi kәsiporyn filialynyng basshysy Múratqaly Sәrsenov. - Sodan beri 66 jyl boyy júmys istep keledi. Kәsiporynda býgingi kýnge deyin 230 mln. tonna ken óndirildi. Búl ken oryndarynyng arqasynda Janatas, Qaratau qalalary payda boldy. 60 mynnan astam halyq ómir sýrdi. Alghashynda Sholaqtau, Býrkit auyldary bolyp qúrylyp, keyinnen qala dengeyine deyin ósti.
Aymaqtaghy ken oryndary qyzu júmys istep, halyqtyng kóship kelu qarqyny kýsheydi. 1990 jyldary jappay toqyrau kezinde óndiristing tómendegeni bayqaldy. 2001 jyly «Qazfosfat» JShS qúrylghannan keyin, ken oryndarynyng júmysy qayta jandana bastady. Qazirgi kezde biz aldymyzgha tórt iri maqsat qoyyp otyrmyz. Birinshi - eksportqa shyghatyn ónim kólemin arttyryp, tonnasyn 5-6 mln-gha jetkizu. Ekinshi - ónimning sapasyn kóteru. Búl da óte manyzdy baghyt. Óitkeni ónim neghúrlym sapaly bolghan sayyn, oghan súranys ta kýshti bolady. Osyghan oray, kelesi jyldan bastap bayytu fabrikasyn saludy bastaymyz. Sóitip, sapaly fosforgha qol jetkizemiz. Ýshinshi baghyt - jergilikti mamandardy dayyndaugha kónil bólu. Búl boyynsha da biraz júmystar atqarylyp jatyr. Jas mamandardy oqytyp, ózimizge júmysqa qabyldaymyz. Qazirgi tanda 33 adamdy oqytyp jatyrmyz. Erteng olar bizge maman bolyp keledi. Tórtinshi baghytymyz - óndiristi avtomattandyru, jana tehnologiyalardy damytu.
Bir erekshe atap óterligi, «Qazfos­fat» JShS «Biznesting әleumettik jauapkershiligine» de belsendi týrde atsalysady eken. Mәselen, «Júldyz» balalar sauyqtyru lagerinde jyl­dyng 20 mausymnan bastap 20 tamy­zyna deyin balalar ýsh mausym boyy tynyghady. Sarysu, Talas, Sozaq audanyndaghy jagh­dayy tómen otbasy­lardyng balalaryna tegin joldama beriledi. «Qazfosfat» tehnikalary qys boyy Janatas qala­synyng kóshe­lerin, Janatas pen Qaratau arasyn­daghy joldardy, Taraz qalasyna deyingi aparatyn kýre joldardy qardan tazartu júmystaryn jýrgizip, audan kólemindegi 16 elektr jelisine tehniy­kalyq qyzmetter kórsetip keledi.

Ertennen ýmit mol

Janatas qalasynda 155 tósekke arnalghan ortalyq auruhana, 500 adamgha arnalghan ortalyq emhana, Mәdeniyet ýii, kitaphanalar, Halyq teatry, nemis, slavyan ortalyqtary júmys jasaydy. Kóp salaly tehnikalyq kolledj, 2 kәsiptik-tehnikalyq liysey, jalpy bilim beru mektepteri, balabaqshalar men sport mektepteri, demalys sayabaqtary bar. Jaqyn uaqytta jәne keleshekte qalanyng әleumettik-ekonomikalyq, mәdeni, ruhany túrghydan qayta óristep, damy týsetinine eshqanday kýmәn joq. Býgingi tanda qolgha alynyp jatqan barlyq ister sony tolyq aighaqtap otyr.

Týiin
Osylaysha, elimizdegi shaghyn qalalardy damytu baghdarlamasy tek qalalardy ghana emes, sonymen qatar sol tónirektegi eldimekenderge, auyldargha janalyq әkeletini sózsiz. El Ýkimeti qabyldaghan baghdarlama shaghyn qalalardy damytugha erekshe serpin beredi degen senim mol. «Quatty Qazaqstan degenimiz - eng әueli ónirlerding quattylyghy» dep Elbasynyng ózi atap kórsetkendey, memleketimizding ósip-órkendeui shaghyn qalalardyng da gýldenip, kórkengimen tyghyz baylanysty bolyp otyr.

Dәuirjan TÓLEBAEV,

ALMATY -JANATAS-ALMATY

"Ana tili" gazeti