Ortalyq Aziya elderi ýshin jana sayasy shyndyq qalyptasty. Tәlibter 20 jylgha sozylghan soghystan keyin Aughanstandy basyp aldy. Endi Ortalyq Aziya elderinde terroristik úiym dep tabylghan «Taliban» úiymy Aughanstannyng tizginin ústauda. Búl jaghday aimaq elderining әskery әleuetin qayta bir tekseruge mәjbýrleude. 

Ortalyq Aziyadaghy bes memleketting әskery әleueti әr týrli. Búl demografiyalyq jәne ekonomikalyq mýmkindiktermen tikeley baylanysty. Aymaqtaghy kýsh balansy teng deuge kelmeydi. Aymaqta Reseymen bir әskery úiymgha mýshe Qazaqstan, Qyrghyzstan, Tәjikstan bar. Sonymen qatar búryn ÚQShÚ-da bolghan, keyin odan shyghyp, «әskery úiymdargha mýshe bolmau jәne ózge elding әskery bazalaryn kirgizbeu» turaly zang qabyldaghan Ózbekstan da osy aimaqtyng bir mýshesi. Eshqanday odaqqa mýshe bolmau turaly sheshim qabyldaghan Týrkimenstandy da úmytugha bolmaydy.

Kóptegen sarapshylar Ózbekstan әskerin aimaqtaghy eng quatty sanaydy. Býgingi tanda qúramynda 70 myngha juyq sarbazy bar ózbek qorghanys salasy ýshin naghyz synaq endi boluy mýmkin. Aughanstan biyligine tәlibter kelgennen keyin, DAISh sodyrlary Ortalyq Aziyagha ótuge talpynys jasauy bek mýmkin. Áriyne, onday sәtte Ózbekstan sodyrlargha joyqyn soqqy jasaugha tyrysady. Oghan әleueti de jetkilikti. Sebebi ózbek әskerinde 145 shabuyldaushy úshaq bar. Al Tashkent IJÓ-ning 4%-gha juyghyn osy salagha bólip keledi. 2020 jyly Ózbekstan qorghanysqa 1,4 mlrd dollar bólgen. Ózbekstan әskerining osal túsy onyng әue qorghanys jýieleri men zymyrangha qarsy qorghanys jýiesi deydi mamandar. Barlyghy derlik kenestik kezennen qalghan jәne modernizasiyany qajet etedi. Jana jýieler sany az. Al Aughanstannan kirgen tikúshaqty atyp týsiru faktisi Ózbekstannyng әue qorghanys jýiesin myqty deuge negiz bola almaydy. Soghan qaramastan Mirziyeev biylikke kele sala, atalmysh salanyng olqylyghyn týzetuge kýsh saluda. Ózbekstan men Resey  2021-2025 jyldar aralyghynda iske asatyn әskery saladaghy әriptestik boyynsha kelisimge keldi. Atalmysh kelisim ayasynda Ózbekstannyng әue qorghanys jýiesin damytu sharalary da iske asatyn bolady.

Globalfirepower.com qorghanys salasynyng reytingin jasau jýiesine sensek, Ózbekstan Ortalyq Aziyada kósh bastap túr. Ol әlem elderi ishinde 51-oryndy iyemdengen. Qazaqstan búl reyting boyynsha 61-orynda, Týrkimenstan  86 orynda, Qyrghyzstan – 93, al Tәjikstan 99-oryndy qanaghat tútypty.

Qazaqstan reyting boyynsha Ózbekstannan keyingi ekinshi orynda túr. Alayda әskerge bólinetin qarjy kóleminen әldeqayda alda. Orta eseppen Qazaqstan jyl sayyn әskerge 4 mlrd dollar aqsha bóledi. Key derekter boyynsha 1 mlrd dollar, alayda qorghanys salasy qansha qarajat bóletinin naqty aitpaydy. Áskery qúpiya. Qazaqstan әskerin modernizasiyalau iske asuda. Preziydent Toqaev 2030 jylgha deyin iske asugha tiyis jana әskery tújyrymdamany bekitti.

Qazaqstan tarihynda alghash ret әue-gharyshtyq jәne zymyran shabuylyna qarsy qorghanystyng tiyimdi jýiesining elementterin qalyptastyru josparlanyp otyr. Elding orasan zor aumaghyn jәne shekaralardyng úzaqtyghyn eskere otyryp, әskeriy-kólik aviasiyasynyng kýshteri men qúraldaryn jetildiru arqyly әskerlerding mobilidiligin arttyru sharalary qarastyrylghan. Sonday-aq, arnayy operasiyalardy oryndaytyn kýshterdi damytugha basa mәn berilgen. Qoghamnyng barlyq salasyn sifrlandyru shenberinde Qaruly Kýshterding kiyber jәne aqparattyq kenistiktegi is-әreketter jónindegi әleueti kýsheytiledi.

«Qos maqsattaghy», yaghny soghys jәne beybit uaqytta, sonyng ishinde tótenshe jaghdaylardyng saldaryn jong ýshin qoldanylatyn komponentterdi damytu josparlanghan. Eng aldymen, múnday qúramdargha әskery medisina, radiasiyalyq, himiyalyq jәne biologiyalyq qorghanys әskerleri, injenerlik әskerler, әskeriy-kóliktik aviasiya jatqyzyldy.

Jauyngerlik әzirlikti arttyru, әskery bólimderding ontayly ornalasuyn, әskery infraqúrylymnyng qalyptasuyn, sonymen qatar túrghyndardyng qauipsizdigin qamtamasyz etu maqsatynda tiyisti infraqúrylymy bar keshendi әskery bazalardy qúrugha birtindep kóshu josparlanuda.

Sonday-aq әskery bilim beru, mansaptyq ósu, әskery qyzmetshilerdi moralidyq jәne materialdyq túrghydan yntalandyru, qúqyqtyq tәrtip pen әskery tәrtipti nyghaytu, jastargha әskery patriottyq tәrbie beru sharalaryn jýzege asyru kózdelgen. Qaruly Kýshterdi jaraqtandyrudyng negizgi baghyttary belgilengen. Búl otandyq qorghanys ónerkәsibi kesheni tarapynan qamtamasyz etiletin bolady jәne kәsiporyndardyng óndiristi barynsha tiyimdi josparlauyna mýmkindik beredi. Jalpy búl Tújyrymdamany iske asyru memleketting qorghanys qabiletin jәne әskery qauipsizdikting zamanauy qaterlerine qarsy dayarlyghyn arttyrugha jәne beybit uaqyttaghy mindetterdi tiyimdi oryndaugha baghyttalghan.

Sonymen qatar Qazaqstan әskerining Ortalyq Aziyadaghy ereksheligi qarjylyq negizde qyzmet etetin mamandardyng kóptigi, yaghny kelisimshart negizinde qyzmet atqaratyn sarbazdar (kontraktniyk) sany Ortalyq Aziyadaghy basqa eldermen salystyrghanda kóp. Mamandar kelisimshart negizindegi sarbazdardyng kóptigi soghys jaghdayynda ózining artyqshylyghyn kórsetedi degen oida. Ol boyynsha Iraktaghy AQSh sarbazdarynyng tәjiriybesin keltiruge bolady. Qazaqstan 2023 jyldan bastap rezervtik jýiedegi әskerdi jasaqtau jәne jylyna eki mәrte ýiretu tәjiriybesin engizude. Búl әsker sanynyng artuyn jәne úrys jaghdayynda sapasynyng joghary boluyn qamtamasyz etedi. Qazirgi tanda atalmysh ózgeristi engizu ýshin arnayy zannama úsynyluda.

Tәjikstan men Qyrghyzstan әskerining de reytingi kónil kónshitpeydi. Sәuir aiyndaghy eki el әskerining qaqtyghysy reytingting tek qújat jýzinde ghana ekenin anghartqanday. Tәjikstan әskeri reytingte Qyrghyzstannan 6 pozisiya tómen túrghanyna qaramastan, úrys dalasynda qyrghyz әskerinen basymdau ekeni kórindi. Degenmen kóktemdegi qaqtyghys eki elding de әskery salasyna jana qarudyng auaday qajettigin kórsetti. Áskery modernizasiya jasaugha Dushanbening de, Bishkekting de ekonomikalyq әleueti jetpeydi. Dushanbening qauipsizdigin Reseyding Ortalyq Aziyadaghy eng iri әskery bazasy qamtamasyz etude. Tәlibterding biylikke kelui atalmysh bazanyng manyzdylyghyn arttyra týsetini anyq. Tәjikstannyng bir ghana artyqshylyghy soghysqa qatysu arqyly tәjiriybe jinaghan mamandardyng kóptiginde bolyp otyr. 1992-1997 jyldar aralyghynda Tәjikstandaghy azamat soghysyna qatysqan әskeriylerding basym bóligi býginde Tәjikstannyng qorghanys salasynda qyzmet etedi. Taliban men Tәjikstan arasyndaghy qarama-qayshylyq tәjik әskerining quatyn tez arada eseleuge iytermeleui tiyis.

Týrkimenstan әskeri Ortalyq Aziyadaghy reyting boyynsha ýshinshi әsker. Ashhabad syrtqy jaugha qaraghanda ózining ishki túraqtylyghy ýshin kóbirek alandaydy. Týrkimenstan beytaraptyq pozisiyany ústanatyndyqtan, әskery qaru satyp alu boyynsha birqatar manevrlargha iye. Mysaly Ortalyq Aziya elderining ishinde alghash bolyp týrkiyalyq «Bayraktar TB2» soqqy jasaushy drondaryn satyp aldy.

Ortalyq Aziya elderining ishinde qay elge qay memleketten qaru satyp alatyny da manyzdy. Qazaqstan әskery tehnikasyn Reseyden 85%, Europadan 6%, Ukraina 3%, AQSh pen Izrailidan 2,8% satyp alady. Qalghany Kanada, Qytay, Týrkiya, Ontýstik Koreya syndy elderge tiyesili. Qazaqstan qarudy óte az satyp alatyn elge Qytay kiredi.

Qyrghyzstan ýshin basty orynda Resey túr. Ekinshi orynda eng qyzyghy Qazaqstan jayghasypty. Al Qytay men ózge elder Qazaqstannan keyingi pozisiyagha jayghasqan.

Tәjikstan ýshin birinshi oryndy Resey alady. Artynsha Qytay, al ýshinshi oryndy Bolgariya aluda. Basqa memleketterding ýlesi óte az.

Ózbekstannyng qaru satyp aludaghy alghashqy ýshtikti Resey men Qytay, Fransiya túr. Tashkent sonymen qatar Ispaniya, AQSh, Kanada, Týrkiyadan da qaru satyp alghan. Alayda basymdyq Mәskeu men Beyjinge berilgen.

Týrkimenstan aimaqtaghy Reseyden qaru satyp aludy qúp kórmeytin jalghyz el. Ashhabad ýshin qaru satyp aluda bastapqy orynda Týrkiya túr. Artynsha Resey men Qytay jayghasypty. Ukraina men Kanada elderinen de qaru satyp aludy dúrys sanaydy.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz