Internet-konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy jurnalist Amangeldi Seyithanov oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap berip otyr. Konferensiya barysynda Seyithanov myrza qazaq sportynyng ótkeni men býgini, keleshegi jayly aita kelip, kezinde qazaq atyn jer әlemge shyghargha sanlaqtardyng úmytyla bastaghan aitady. «Biraq sol kezde qazaq óz batyryn izdeytinin bildik. Jelayaq Sәbiyt, gimnast Sәule keldi. Imanbaev  men Barlybaevany býgingi buyn biler me  eken. Qazaqtan shyqqan ýstel tenniysining sheberi Áliya Serikbaevany shaqyrdyq. Basketbolshy Oliga Apataevany izdedik. Keyin Ámin aghalargha kezek keldi. Shanghyshy Qalihan Noghambaevtar jayly kóp aityla ma, qazir? Nemese velo sporttan әlem chempiony atanghan Marat Satypaldiyevty úmyta bastadyq. Óz aghamyzdy aghalay almay jýrip, kisi aghasyn jaghalaghymyz keledi. Ol bola ma», dep kópke saualdy oy tastaydy.

«Abay-aqparat»

Alhamdulillah. «Abay.kz» syndy qazaq saytynyng oqyrmandaryna bir ALLA jaqsylyghyn nәsip etsin. Úsynys týsken eken, bas tartudyng jónin kórmedik. Tәuekelge bel baylap, kelgen saualdargha jauap qaytaru niyetindemiz. Sonymen negizgi sharuagha kósheyik.

- Agha, amansyz ba? Biyl Londongha barasyz ba? Tikeley efirdi kimder jýrgizedi?

Internet-konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy jurnalist Amangeldi Seyithanov oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap berip otyr. Konferensiya barysynda Seyithanov myrza qazaq sportynyng ótkeni men býgini, keleshegi jayly aita kelip, kezinde qazaq atyn jer әlemge shyghargha sanlaqtardyng úmytyla bastaghan aitady. «Biraq sol kezde qazaq óz batyryn izdeytinin bildik. Jelayaq Sәbiyt, gimnast Sәule keldi. Imanbaev  men Barlybaevany býgingi buyn biler me  eken. Qazaqtan shyqqan ýstel tenniysining sheberi Áliya Serikbaevany shaqyrdyq. Basketbolshy Oliga Apataevany izdedik. Keyin Ámin aghalargha kezek keldi. Shanghyshy Qalihan Noghambaevtar jayly kóp aityla ma, qazir? Nemese velo sporttan әlem chempiony atanghan Marat Satypaldiyevty úmyta bastadyq. Óz aghamyzdy aghalay almay jýrip, kisi aghasyn jaghalaghymyz keledi. Ol bola ma», dep kópke saualdy oy tastaydy.

«Abay-aqparat»

Alhamdulillah. «Abay.kz» syndy qazaq saytynyng oqyrmandaryna bir ALLA jaqsylyghyn nәsip etsin. Úsynys týsken eken, bas tartudyng jónin kórmedik. Tәuekelge bel baylap, kelgen saualdargha jauap qaytaru niyetindemiz. Sonymen negizgi sharuagha kósheyik.

- Agha, amansyz ba? Biyl Londongha barasyz ba? Tikeley efirdi kimder jýrgizedi?

- Aman -esenbiz. Alla nәsip etse 25 shilde kýni Túmandy Alibiondy betke alsaq deymiz. Onda qyruar sharua kýtip túr. Resmy tirkeluden ótu kerek. Qújat toltyramyz. Qysqasy әlemning aituly arnalarymen birge olimpiada oiyndaryn nasihattaugha kirisemiz. Elde tikeley efirdi Jandos Aytbay men Sergey Raylyan jýrgizedi. Ózge kommentatorlar da tartylatyn shyghar.

- "Habar" arnasyndaghy sporttyq baghdarlamalardan kórinbey kettiniz?
Dausynyzdy saghynyp jýrmiz. Sizding kýldire otyryp, júbatatyn, kórkem tilinizdi barsha kórermen jaqsy kóredi. Tipti, el ishinde sizding keybir sózderiniz maqal bolyp ketken.
Jeke avtorlyq baghdarlama ashatyn oiynyz bar ma?

- Ystyq yqylastarynyzgha rahmet. Kórinbeuding óz syry bar. Ol turaly keyin. Al, avtorlyq baghdarlamagha kelsek, joba kóp. Qazaqtyng әn ónerin nasihattaytyn, kýii men kýishilerin izdeytin dýniyeler úsynsam deymin. Áset pen Mәdiydi, Aqan men Birjandy býgingi buyn tyndamaydy. Keshegi jyrlaular mektebi qanday edi. Azyn-aulaq mynau Qyzylordanyng Qarmaqshysynda ghana qaldy-au, sirә. Shorayaqtyng Omary men Iztileuding Túrmaghambetin zertteytin baghdarlama úsynu oida bar.

-Búghan deyingi olimpiada oiyndaryna qatysqan sportshylarmen salystyrghanda, Londongha baratyn sportshylardyng boyyndy últtyq ruh qanshalyqty dep oilaysyz? Bap pen baqty aitpaghanda, Jeniske jeteleytin da osy ruh pen últtyq namys emes pe!

- Jenisti baq pen bap qamtamasyz etedi deytinder kóp. Shynynda da solay boluy mýmkin. Biraq ruh pen namys boydy kernemese, kejegesi keyin ketedi, sportshylardyn. Europa chempionatyn kórgen shygharsyzdar. Jartylay finalda Germaniya men Italiya kezdesti. Sonda skuadra adzura qaqpashysy Buffon әnúrandy janyn salyp túryp aitty. Súsyna qarap, osy jigitterding mereyi ýstem bolady destik. Italiya jeniske jetti ghoy. Qazaqstan qúramasynda namystyng qúnyn biletin jigitter bar. Qazaq ýshin otqa týsuden tayynbaydy olar. Ásirese baluandar men bylghary qolghap sheberleri. Almat Kebispaev pen Darhan Bayahmetov, Núrmahan Tinәliyev pen Asqat Dinmúhambetov, Birjan Jaqypov pen Daniyar Eleusinov, Danabek Sujanov pen Ádilbek Niyazymbetov. Búl tizimdi biraz soza týsuge tura keledi. «Aqbúlaqta» boksshylar jattyqty. Dayyndyghyna bardyq. Eki dýrkin әlem chempiony Serik Sәpiyev aitady, «Agha tek qazaqsha sóileyik». Jan jadyrap qoya berdi. Jýrek qylyn shertip qaldy, Serikjan. Osynday jigitteri bar qazaq bәribir baqytty halyq.

- Assalaumaghaleykum Amangeldi agha! Aldymen "Sizding deninizge saulyq tileymin, júmysynyz jemisti bolsyn" degim keledi. Men sizben óz oiymdy bóliskeli otyrmyn.
Áriyne, bireuding qateligin basqa bireu kóredi, tómendegi aitqandarymdy aiypqa búiyrmanyz, kerisinshe qorytyndy shaghararsyz dep oilaymyn.
Sizding futbol sportyna berip jýrgen týsiniktemelerinizdi (kommentariy)әr uaqyt tyndap otyramyz. Sol sәtte, әriyne qúlshynarlyqtay sózderiniz bolady, sonymen qatar qate sóilegen sózderiniz de kóptep kezdesedi.
Sizden ótinerim:
1) futbol oiynyna týsinikteme bergen uaqytta, oiynnyng barysyn aituynyzdy súraymyn. Key kezde, oiyn qyzyp jatqanda, oiynnan auytqyp, taqyrypqa say emes, basqa taqyrypty aityp ketesiz. Sol kezde kórermenning emosiyasy joghalady.
2) Orynsyz teneulerinizdi oiynnyng ýstinde qoldanbauynyzdy súraymyn. Mysaly: Múzgha qonghan aqquday; 1-taym bitken uaqytta: "Quyrdaqtyng kókesin qoy soyghanda kóresin, qyzyqtyng bәri 2-shi taymda boldy" t.t.
3) Qazaqtyng sózderin orfografiyalyq jәne orfoepiyalyq sózdikter boyynsha dúrys aituynyzdy súraymyn. Mysaly: "Aldygha" - dep aitasyz, qazaq tilinde onday sóz joq, "Algha" dep aityluy kerek, t.t.
Rahmet!

- «Múzgha qonghan aqqudaydy» mening aituym mýmkin emes. Tipti aitysta, úiqas tappay qysylghanda da. Eger dәleldeseniz bәige beruim mýmkin. Jalpy aqqugha degen kónil kýiim basqaday-dy. «Múzdy»  asa únatpaymyn. «Aldygha-ny» da algha salyp kórmeppiz. Qoy soyyp jýrmiz, sodan sirne bolmasa kóp quyrdaq shyghara almaysyn. Demek olay sóileuim de kýmәndi. Jalpy futbol jýrgizbegeli bir-a-az bolypty...

- Qazaq futbolyn qaytsek kóteremiz. Osynyng sheshimi bar ma. Osy futboldyng basy-qasynda jýrsiz ghoy. Amalyn tapsanyzdarshy.

- Qazaq futbolyn kógertu op-onay. Osy últtyng qamyn oilaytyn ayaqdop basshysy tabylsa boldy. IYdeyasyn qúshaqtap jýrgen azamattar az emes. Tatar futbolyndaghy «Rubiyn» bar ghoy. Sol -  qazaqtyng jobasy. Bayaghyda Sәrsen marqúm Keljanov jasaghan, ony Pavel Cherepanov pen Qúrban Berdyev Qazanda qoldandy.

- Serik Abbas-shah ekeunizding aranyz qanday, ne jauap qaytarar ediniz

- Serik  - talantty jigit. Shygharmalary bayaghyda «Tamashanyn» kórigin qyzdyrdy. «Jetpis jeti kýni» men «Úyat bolmasyny» otandyq tele óndirstegi shedevrler. Aramyz jaqsy. Qazaqstan atty memlekette tatu, tәtti ómir sýrip jatyrmyz.

- Sәlem berdik. Olimpiadagha barasyz ba? Qazaqstan delegasiyasynda Chontey siyaqty legionerler jýr. Olargha degen kózqarasynyz qanday?

- Chontey deysiz be.. Siz de jazylmaytyn jaranyng auzyn «tyrnaugha» qúmar ekensiz. Kýrsintesiz de qoyasyz.

- Bejing olimpiadasynda Iliya Ilimn altyn medali aldy. Sol kezde siz pomostyng bergi jaghynan túryp reportaj jasadynyz. Stendap sәtti shyqty. Londonnan da jaqsy reportaj kýtemiz.

Izgi tilekpen Mayra.

-Iliya - erekshe sportshy. Jýikesi temirden. Dohada Aziya oiyndary ótti. Iliindi týsiruge kele jatyrmyz. Jarys bastalyp ketken. Arsalandap aldymyzdan ózi shyqty. «Qaydan jýrsin?» «Sizderdi kórip, beri búryldym». «Jarys qayda?» «Ótip jatyr, qazir nasharlar. Men siyaqty myqtylar artynan shyghyp kótere salady». Qarq -qarq kýledi. Aziyadagha emes, auyl jarysyna qonaq bolyp kelgendey. Qazir oi-sanasy ósip ketti. Syrdyng qasiyeti qonghan ba. Qazaqsha kýnirenedi. Birdeneni izdep jýredi. Miy qatyp. Kóp kýlmeydi. Nege ekeni belgisiz.

- Kezinde aitysqa qatystynyz. Bekjan ekeunizding sóz sayysynyz este. Siz Djoldasbekov degen ataudy ózgertudi talap ettiniz. Biraq jazba әli sol kýiinde túr.

Qúrmetpen aitys jankýieri

-Týsimde aitys kóremin. Dodagha dayyndalyp jýrgenimdi. Biraq oigha dәmdi úiqas kelmeydi. Sosyn oyanyp ketemin. Al Djoldasbekovke kelsek, «J» aldyndaghy «D» júlynbay qazaqy dýnie týgeldenbey me dep qorqamyn.

- Amangeldi agha, kórermen qauym qazaq kommentatorlaryn qatty syngha alady. Negizsiz emes, әriyne! Kópirme kóp sóz, shúbalanqy sóilemder, jónsiz sóz saptauy, dauys mәneri... Qazaq kommentatorlary jankýierlerdi, kórermenderdi jandandyryp, auditoriyany ózine tartudyng ornyna, reportaj (týsirilim) kezinde barmaqqa qarap sóileytin siyaqty. Jasyrmay aitayyq, ózderine senimsiz, kóptegen kompleks bar... Sondyqtan, kórermen qúlaghyn jauyp otyrugha, bolmasa pulitpen dausyn basyp tastaugha mәjbýr... Shyn aitynyzshy, agha, sizderge (kommentatorlargha) ne jetispeydi, qazaq kórermeni sizderdi nege tyndaghysy kelmeydi?!!

- Qazaq, kommentatorlaryn nege tyndaghysy kelmeydi. Ákimin, qarasyn tyndap bolyp endi kommentatorlary qalyp pa eken... Qazaq kimdi tyndaghan. Tipti anau sayt tórindegi qara shalgha da tyjyrynady..

-Amakeldi,sen renjime. Sening júmysyna, kәsibine kedergi keltirgim kelip túrghan joq, biraq qazaq tildi kórermenderdi de ayaytyn janashyrlyq boluy kerek. Men boks pen futbol bolmasa basqa sport habarlaryn asa yjdahatpen kórmeymin desem de bolady. Osy eki sýiikti habarym bolghanda Qúdaydan: "Amankeldi Seyithanov pen Ashat Saghynay kommentator bolmasa eken" dep tileymin (basqalary keshirimdileu).
Sebebin týsindireyin, әsirese sporttyq oiynnyng eng qyzyq, eng qyzba tústary bolyp jatqanda qaydaghy birdeneni aityp, «bas dese qúlaq» dep otyramyz. "Prosto" teledidar kóruge "meshati" etesinder, "perebivaete" oryssha aitqanda! Týsinesing be? Bizding jýikemiz jyrtylady. Men siyaqty qanshama qazaq bar, bizding otbasymyz, kórshi-qolan, tanystarymyz sender quyp (laghyp) sóilegende týgel jyndanamyz. Ózimiz últshyl, qanshyl bola túra sen ekeuing sóilegende televizordyng dauysyn óshire qoyamyz. Al dybyssyz, ýnsiz, mylqau boks pen futbol taghy da qyzyqsyz, jankýierlerding emosiyasyn da estiging keledi. Oiyn kórgen qúrly bolmaysyn. Sosyn «nege mily, aqyldy, kәsiby qazaq sport kommentatoryn taba almaydy? - dep memlekettik telearnalardyng basshylaryn syrttay sybaymyz (qoldan keler basqa dәrmen joq). London olimpiyadasy kezinde kәsiby dengeyi tómen qazaq tildi komentatordyng kesirinen dúrys boks kóre almay qalamyz ba degen qorqynysh jaqyndap keledi. Sport túrmaq әdebiyetke qatysy joq sauatsyz, orynsyz qyzyl sózge erik berip anqaudy aldap, aqyldyny jalmap, ózdering ghana mәz bolyp otyra beresinder me? Álde sport týrin týsinbegendikten ózindi qu sózben aqtaudyng amaly ma? Janynda otyrghan orys kommentator siyaqty bolyp jatqan prosesti tura jәne qarapayym týsinip kәsiby aqparattyq formatta sóileuge bolmay ma? Tikeley efirde jýrgizgen habarlaryndy qayta tyndaghan kezde ózdering ýshin úyalmaysyndar ma? Álde sender ýshin qaydaghy qazaq úyattan auyryp jýrgeni kerek pe? Osy joldardy jazyp otyrghannyng ózi de jýikege onay emes, biraq aurudyng aldyn alu siyaqty jaghday. Qysqasy ne istesender ony istender, tek býkil halyq kóretin boksqa jolamandarshy, sendege úsynsa da bas tartyndarshy ainalayyndar, batamyzdy beremiz. Jaman kommentator bolghansha, jaqsy jankýier bolyp tynysh jýrulerine tilektespiz. Ómirde joldaryng bolsyn.
R.S. Bizding osy aryzymyzda tyndaytyn adam bar ma? Ýnimizdi óshiruge Abay.kz te atsalysa ma? Sport ministri, memlekettik telearnalar basshylary sóz ben sportty týsinetin qazaqtardy qorlaudy toqtatynyzdar. Biz kloundar men qumalardan sharshadyq.
Sәlemmen - Aydos

- Sizge «jan ashyghandyqtan» kommentatorlyqtan syrt jýrmiz.. Múhamtejannyng aitysta aitqany bar edi. «Jol súraghansha hal súrasashy», - dep. Qúdaydan ózge birdene tilesenizshi. Tym bolmaghanda bala-shaghagha...

-Assalaumaghaleykum agha! Bizde sport kommentatorlary boksty da, futboldy da, kuresti de jýrgize beredi. Sporttyng bir týrine mamandanghan kәsiby bilikti mamandar dayyndau isi jolgha qoyyluda ma?

Qazaq balasy

-Dúrys aitasyn. Búl da mәsele. Ony sheshuge úmtylatyn jan balasy kórinbeydi. Mýmkin endi bir 20 jyldan keyin... a.

-Astana arlandary bokstarna kommentariy jasaghan qazaq tildi jurnalisting aty kim? Osy Ashat Saghynay degen be, әbden jyngha tiyip bitti, boks kóre almadyq. Myna Aydos degen jigit aitpasa sózding atasy óledi qylyp jazypty. Amankeldini qolyna zorgha týsirgen-au deymin. Biz búl jigitterdi osylay ashyq synap, jauap beru qúqyghynan aiyrmau arqyl ghana ózimizding kemshilikterimizdi týzey alamyz. Sen ne jauap beresing Seythanov myrza?
Dauren

-Dәurenjan, shyn syngha ong qaraghan abzal. Boksty baqayshyghyna deyin bilip almay, ring manynan reportaj taratugha bolmaydy. Bizder kezinde ústaz tәrbiyesin kórdik. Nes-agha jarysqa ghana emes, jattyghu zaldaryna quatyn. Sportshylarmen syrlas, bapkerlermen dos bolyp kettik. Keyingi buyn da sol joldy ústansa útar edi.

- Amangeldi agha, ýkimetimizding qúrama komandamyzdy syrttan kelgen kelimsektermen toltyryp jatqanyna qalay qaraysyz? Mysalgha, erkin kýresten qúramamyzdyng otyz payyzgha juyghy kavkazdan kelgen legionerler. Al auyr atletikadan qúramamyzdyng 80% legionerler.

- Legionerlerdi júmysqa salyp qoi jangha rahat. Izbasar dayyndap әure bolmaysyn. Keybir ónirler osyghan әbden dәndep aldy. Ol -qasiret. Keyin últtyq qúramalardan yrymgha qazaq tabylmauy mýmkin. Sport әrkimdi óz serkesin teke etuge ýmittendiretin sala. Qarapayym shyqqan shyghar. Biraq qisyngha keledi. Tiriltip aitsaq, jaqsy da bolsa, jaman da bolsa kók tu tigiletin jarysta óz bauyrlarymyzdyng jýrgeni abzal. Syrttan kisi tartugha qos qolmen qarsymyn. Tek sportqa ghana emes. Biylik pen ónerge, qúrylys pen medisinagha da... Jalpy tirshilikke..

- QAZAQ futbol nege mandymay keledi.

Mandyitynday nesi bar. Ne alany joq, doby ol da jyrtyq. 17 jasarlardan qúrylghan últtyq qúrama resmy oiyn kezinde bir formany kiyedi de, sony juyp inilerine qaldyrady. Oblystar balalar ayaqdobyn damytugha qarsy. Syrttan oiynshylar alady da, is bittige balay salady.

- Kommentatorgha sheshen boludyng keregi joq, sauatty jәne professional boluy kerek. Esey Jenisúly men Amakeldi Seythanovtyng sózin salystyrsandar, Esey әlemdik dengeydegi kommentator bolyp qaldy. Aqyldy, sauaty, tili jatyq.

- Kommentatorgha sheshendik te kerek, tipti kósemdik te kerek. Orys jurnalisteri Euro 2012 den keyin RFS tizginin ústaghan Sergey Fursenkony qalay túqyrtty. Álgi paqyr ornyn bosatyp, bezdi. Demek minez de kerek. Áriyne, futboldy bilu - birinshi orynda.

- Amangeldi Seyithanovty qazaqtyng qara sózining qadirin biletin azamat retinde qatty syilaymyn. Qazaqtyng jas jigitteri Amangeldi aghadan ýlgi alyp, tәrbie aluy qajet. Qazir bizde ýlkendi syilau, qadirleu degen joghalyp barady. qazirgi qazaq jigitterine mәdeniyettilik, namys jetispeydi. Agha Siz siyaqty azamattar qazir az, Sizderge nege telearnalardy basqarugha bermeytinine tanym bar. Siz siyaqty qazaqqa jany ashityn ruhany bay adam kelse ol telearnada týbegeyli ózgeris bolatynyna men senem "óitkeni әrbir qazaq jalghyzymdy" qazaqty jaqsy kórmeseniz aitpaushy ediniz. Múny aityp otyrghanym qazirgi tәrbie qúraly teledidar, jas jetkinshekter sony kórip tәrbiyelenude.
Mening súraghym 1. Úl balany tәrbiyeleude eng basty nege nazar audaru qajet dep oilaysyz? 2. Qoghamda ekijýzdi, satqyndar kóbeyip ketti, múnymen qalay kýresuge bolady dep oilaysyz?
Jәmiylә

- Úldy últyn sýietindey etip tәriybeleu kerek. Bayaghynyng qariyalary sәbiydi alghash qolyna alghanda: «Sana ber, sana bermesen, ala ber» dep kótergen. Netken qaysarlyq. Últyna paydasy tiymeytin úldyng qúny kók tiyn. Sosyn qatynbasshalyqtan saqtansyn. Salghylasatyn erkekting qatynnan aiyrmasy qaysy? Ekijýzdilikpen kýresu mýmkin emes. Olargha Alla iman bersin dep tileyik, ózge amalyn estimedik.

- Sәlemetsizbe. Shynymende Sizding sóz saptauynyzgha óte riza bolam. Tvorchestvolyq tabys tileymin. Eger qoghamda er azamattardy júmysqa kóptep alyp, olar bilimdi bolyp, er azamattargha súranys artsa, әiel zaty ýy sharuashylyghy, bala tәrbiyesimen ainalysuyna qalay qaraysyz.

Dәmilya

- Áyel ýidin, erkek týzding adamy emes pe. Aqylym kem be, biyliktegi әielderge birtýrli qaraymyn.

- Amangeldi agha dúrys jýrgizedi. Tek sheshendenuden góri kәsibiylenu qajet. Kóp izdenis qajet Sizge Amangeldi agha. Ár sporttyq bәsekeni jýrgizuding aldynda, sol bәseke turaly, jalpy osy taqyrypqa tereng dayyndalyp aludy ótinemiz.

Shymkentten últshyl ininiz.

- Yqylasyna rahmet, ainalayyn.

- Jigitter men senderge qazaq futbolynyn qashan damitynyn men aitayyn! Bizde para degen pәleden qútylmay bolmaydy .Oynshylardy, jas balalardy, komandygha parasyna qaray emes, pәrmenine qaray alghanda futbol týzeledi. Braziliya chempionatyna jarap jýrgen Rauan Sariyev Qazaq qúramasyna dostyq kezdesude shaqyrlmaghanyna tang qalam.

- Jankýierlerding de sauatty bolghany dúrys. Múrty endi tebindegen Sariyevty jigitterding arasyna qosu mýmkin be. Qazaq ta alamangha taydy aparmaghan ghoy. Rauanjan keyin tәjiriybesi tolysa kele últtyq qúramagha da iliner.. «Pәrmen» men «pәre» jayynda ondyqqa attynyz - osy.

- El-júrt jappay maqtap jatqan Iliya Iliyn, Qúday búiyrtsa, chempion bolady. Eki dýrkin Olimpiada chempiony! Biraq, ol qazaq emes. Qazaqstan azamaty. Amangeldi agha, qay qazaq jәne qashan eki-ýsh dýrkin Olimpiada chempiony atanady? Sizden búl aqjoltay habardy qashan estiymiz?

- Eki dýrkin olimpiada chempiony atanugha layyqty úldar bar. Amal ne,  Bekzattyng jasy men qarymy kelip túr edi. Jazmyshtan ozmysh joq. Núrmahan biyl top jarsa kelesi oiyndargha naghyz babynda barady. Ádilbek Niyazymbetovtyng de bolashaghy jarqyn sekildi. Almat Kebispaev ta endi tórt jylgha shydaydy. Shirkin, bir kezdegi Beket sekildi qayratker kerek, boksqa. Eger Mahmútov AIBA da jýrgende tamyzda Sәpiyevti eki dýrkin olimpiada chempiony dep tanyr edik. Beket agha qazir dzudoda. Búryn býk týsip jatqan salany qalay kóterdi. Maksim Rakov 100 keli salmaqtyng serkesi. Álemdik reytingte birinshi túr. Mamandardan eptep syr tartamyz dedik qoy. Ókpelemeytin shyghar. Myna bir mәlimetting shetin shygharsaq. Rakov birinshi ainalymnan sýrinbey ótse kәris Hvanmen júp qúraydy. Jartylay finalda Naydan bar. Eger monghol eki ainalymda myqty bolsa, әriyne. Al, Anay men Groll, evrey men orys dzudoshylary bir-birimen alysady. Ázirshe oghan tek boljam retinde qaranyz. Birdeneni bayqa     ysyz ba?

- Osydan biraz uaqyt búryn "Jas Qazaq" gazetinde sizding "Jeneshe" (Elbasynyng anasy jayly)jәne "Ana taghdyry" (Imanghaly Tasmaghambetovting anasy)jayly kólemdi maqalanyz shyqty. Sport salasyna qalam terbep jýrgen aghamyzdyng sol shygharmasy biraz júrttyng tandanysyn taghy basqalay da әngimeler tughyzdy. Sol maqalalardy jazghanda ne maqsatty ústandynyz?

- Maqsat bireu edi. Analardy úlyqtau. Mening óz teoremam bar. Dәleldeudi qajet etetin. Dildә apamen әngimelesu ýshin Atyraugha úshyp bardym. Ózim, jeke júmys retinde. Eshqanday sayasy astarsyz. Barghanymdy Imash agha bilmeytin de shyghar. Bilui shart ta emes. Jalpy bala kezimde ýlkennen әngime tyndaghandy janym qalaytyn. Bizding auyldan toqsan shaqyrym jerde Ádilbekov Qydyrmolda túrdy. «Qabanbay» dastanyn aitatyn. Dausy qúlaghymda qaldy. Áset Naymanbaevty altynshy klasta zerttegim kelgen. Biraq partiyanyng shaldary «onda neng bar, Lenin atandy dúrystap tanyp al», - dep kenes aitty. Oiym Qabekendi de bilu edi ghoy. Sol kezden jasyrynyp kele jatqan әuestik. Jeneshege de jol solay týsti. Áljan ananyng ótken ómiri men jýrgen joly qyzyqtyrdy. Talay mәlimet taptyq. Sosyn jazdyq. Bireuge jaghynu deseniz qatelesesiz. Bir Allagha ghana siynyp kelemiz. Álimsaqtan.

- 28-qonaq sizben tolyqtay qosylamyn. Sonymen qatar, legionerlerding keluine, jәne komandada oinauyna (sany jaghynan) shekteu qoi kerek. Solar-aq (Legionerler) futbol oinap qyryp jatqan eshtenesi joq. Mysalgha Atyrau futbol kluby. Futbol alanyna shyqqat 11 oiynshynyng 11-i de - legioner. Oinaghandaryn kórseng teris ainalasyn. Bizding qazaqtyng qara domalaqtary osylardan artyq dop teppese eshqanday kem emes. Al "Atyrau" FK - n oblystyq budjet qamtamasyz etedi. Búl jerde әriyne paranyng iysi shyghady. Legionerler arqyly payda tabu bolyp túr ghoy.
Qazaq futbolyn damytu ýshin:
1) Parany toqtatu kerek.
2) Auyldyq jerlerde sport mektepterin kóptep ashu kerek jәne olardy qarjylandyru kerek (DUShS sekildi). (auyldyq jerlerde talantty qazaq balalary óte kóp, tepse temir ýzedi, shapsa jylqy sekildi shabady).
3) Legionerlerding keluine, sanyna shekteu qong kerek. (Legiynerler kerek, biraq ta bәri birdey emes, ishinde kәsiby biliktileri kerek, olardan ýirenetin nәrse kóp).
4) Jattyqtyrushylardyng kәsiby biliktiligin arttyru kerek.
Osynyng bәrin belgili bir jýiege keltiru ýshin eng aldymen ýkimetting niyeti kerek, memlekettik dúrys baghdarlama kerek, qarjy kerek.
Atyraudan últshyl inileriniz.

- Atyraudaghy inim ayaqdop mәselesin әbden biledi eken. Biraq baghdarlama bar. Sony jýzege asyru shaban jýrude. Tipti jýzege asuyna mýddeli emespiz. Jana aittyq qoy. Syrttan pysyqtardy jinap alyp, jarysqa salu sәnge ainaldy degendi. Irikteu irkilgen tústa tabys qalay keledi.

- Assalaumaghalaykum agha... qazir erinbegenning bәri qazaq komentatorlaryn syngha alady.Ras, olardyng da mәz bolyp túrghany shamaly. Biraq, kósh jýre týzeledi degen bar emes pe...Bayaghyda qazaqsha reportaj taratu degen tipti joq edi ghoy. Jalpy "Habardyn" alghashqy bolyp qazaq tilinde futboldan tikeley reportaj jasaghany qazaq sport jurnalistikasyndaghy aituly oqigha ekeni shyndyq. Aytynyzshy óziniz bastaghan sol jyldardaghy osy qadamgha kimderding әseri boldy? "Habardyn" sol kezdegi basshysy Darigha Nazarbaevanyng "futboldy qazaqsha jýrgizsin" degen búiryghy boldy deydi, ol ras pa?

-Tarih ýshin kerek shyghar. 1997 jyly Qazaqstan qúramasy әlem birinshiligining irikteu turniyrine qatysty. Keybir oiyndaryn berdik. Sosyn Fransiyadaghy dop dodasy bastalatyn boldy. «Habar» zandy qúqyn satyp alugha talpyndy. Darigha Núrsúltanqyzy mundialdy kórsetuge mýddeli boldy-au deymin. Jiyn ótedi. Kileng syghaylar jiylady. Birde bizdi shaqyrdy. Darigha apaydy jaqynnan túnghysh kóruim. Kópshilik Reseyden kommentator shaqyru jayynda pikirlesip jatsa kerek. Jәne futboldy qazaqsha jýrgizuge bolmaytynyn aitty. Arna basshysy bizge nazar audardy. Jalghyz punktten túratyn tapsyrma berdi. Áueli saual tastady. Futboldy qazaqsha sóiletuge bola ma degen. Nege bolmasyn. «Onda tyndap al. Dúrystap dayyndal. Álem chempionaty qazaqsha sóilemese, maghan búl proektining manyzy shamaly». Myqtylardyng ýnjúrghasy týsip ketti. Talay kózderding bizdi atqanyn bilemiz. Taghy bir mәsele. 2000 jyly Sidney olimpiadasynan translyasiya beru qúqyn satyp aldy, «Habar». Keste jasaghanda jalpy júrtqa únaytyn basketbol, qara marjandar ghana jarysatyn jenil atletika týrleri tandalghan ghoy. Sodan bokstyng shiyrek finaly ótip jatty. Baghdarlamada joq. Kórsete almaymyz. Kishi bastyqtargha barsaq «jolama»,- deydi. Kesteni ózgertuge qorqady. Darigha apaygha sendik te, tәuekelge bardyq. Rejisser Rubikjan Yahin aqkónil, úshqalaq jan. Sony paydalandyq. Produsser Núrtileu Imanghaliyúly, jýrgizushi Qymbat Dosjan. Kezekshi Kýlәsh Ermishqyzy. Qysqasy janalyqtar jýrip jatqan studiyagha jetip bardyq. Ózimiz yzalymyz. Ermahan  Kuba oghlany Ernandesti úryp jatyr. Songhy raund bastaldy. Sosyn Rubikti izdedik dedik qoy. Resmy ókil dep qabyldasa kerek. Pulitti basyp qaldy da, «Qymbat, qazir myna Amankeldi boksty beredi, apparatnyidan» dedi. Tizgin rejisserda. Jýrgizushi ssenariy solay dep oilady. Jýgirip apparatnyigha keldik. Alaqanday monitorgha ýimelegender kóp eken. Olardy shygharyp, mikrafondy ala saldyq. Esepti de bilip túrghan joqpyz. Songhy minuttar, birdenelerdi aittyq. Ermahan jeniske jetti. Qymbat mening dausymnan angharghan, aityp saldy. «Ybyrayymov olimpiada chempiony». Shynynda shiyrek final endi ayaqtalghan. Núrekeng jýrgizushini júbatyp jýr. «Auzyna Alla salghan shyghar. Kóresin, әli-aq Ermahan chempion bolady». Qazir múnday amal jasap kórinizshi. Qayter eken. Óz basym Darigha apaygha rizamyn.

- Bokstan Baqyt Sәrsekbaev osy oiyndargha bara ma? Bizde osy bokstan altyn alatyndar kimder dep oilaysyz? Maghan altyn alatyndar joq siyaqty seziledi.

- Baqyt Sәrsekbaev ýlken sporttan qol ýzgen. Demek, sportshy retinde Angliyagha barmaydy. Boksshylar mýmkin bolghan on joldamanyng toghyzyn aldy. Tek 91 kelidegi Vasiliy Levit keshendi synnan syrt qaldy. Iliyas Sýleymenov pen Birjan Jaqypovtyn, Qanat Ábutәlipov pen Ghany Jaylauovtyn, Daniyar Eleusinov pen Serik Sәpiyevtin, Ádilbek Niyazymbetov pen Danabek Sujanovtyng jәne Ivan Dychkonyng qay-qaysysy da jýldeden ýmitti. Boljam kerek deseniz, jalpy boksqa qatysty bir oy bar. Eng auyr salmaqta aghylshyn Djoshua jýr. Sonyng soqqysy súmdyq. Top jarar ma eken dep topshylaymyz. Qyzyq bar. Sidneyde Harrison ýzdik shyqty ghoy. Sol jigit 1999 jyly Hiustonda ótken әlem birinshiligine qatysty. Erte jenilip qaldy. Europa chempiony Kәrimjan Ábdirahmanov audarmashylar arqyly aghylshyndy shaqyryp aldy. Ábden úrysty. «Júdyryghyng kelisti eken, neden qorqasyn, - deydi, myna kóqeng 48 kelide eshkimge des bermegen». Harrison Avstraliyada Múqtarhandy jenip ketti. Kәrimjangha aitamyz, «tynysh jýrgeninde Dildәbekov chempion atanar edi, әlgining namysyn beker oyattynyz»,- dep.

- Myna júrt Amangeldini tanysa da tanymay jatyr. Amangeldi - kýresker. Qazaqstan futbol odaghynda otyrghan "dәu kókelermen" alysyp jýrgen qayratker. Oryndy da ashy pikirleri ýshin jaqpay jýr. Áytpese, bayaghyda-aq bir jerde bildey bastyq bolyp otyratyn adam ghoy. Amangeldiler az, sanauly. Onday adamdy itting itaqayynyng shabuylynan qorghayyq! Últshyl jigitterdi últshyldar saqtaydy. Bir-birimizdi batyr deyik!

- Qazaq jaqsy sóz jarym yrys ekendigin erte bildi. Aghalar arqadan qaghyp, iniler izet bildirip jatsa bizding keudedegi jýrek te býlk-býlk. Rahmet, ainalayyndar.

- Amanjan, elde sporttyq telejurnalistika mektebin qalyptastyrdyn. Ol dausyz. Saghan elikteytin úrpaq ósip kele jatyr. Ony da júrt biledi. Mening saualym mynaday. Osy sportty nasihattaytyn arna ashylady deydi. Soghan búrynghy sanlaqtardy nasihattaytyn baghdarlama nege úsynbaysyng ol da sening qolynnan keledi.

- «Sport» arnasynyng ashylghany jaqsy, әriyne. Ol qanday arna bolady? Mәsele osy tústa tuyndaydy. Mysaly, Katar deyik. 2006 jyly Dohada Aziya oiyndary ótti. Baryp, kórdik. Ne kóp, gazet kóp. Sport basylymdary. Sapasy keremet. Tilshilerining jalaqasyna da kónil toyady. Qarjy qaydan deymiz ghoy. Sheyhter qarjylandyrady. Kerek deseniz, olargha salyq sekildi. Eldi sportqa búru ýshin basylymdardy kóbeytipti. Arnalar da jetip, artylady. Kez kelgen elden tikeley reportaj taratady. Aghylshyn premier ligasynan, Italiyanyng «A» seriyasynan, bundesliga. Ispan birinshiligi. Múhittyng arghy jaghyndaghy basketbol men hokkeydi de alghan. Dengeyi kórinip túr. Al, bir kórsetkenin malta etip ezetin arnanyng keregi ne. Sanlaqtar sarayyn ashqan dúrys. Ár sporttaghy serkelerdi týgendeu ýshin. Televiydeniyege alghash 1994 jyly keldik. Rabat agha shaqyrghan son. Baghlan Bidaybaev rejisser eken. Joba úsyndyq. Kezinde olja salghan sanlaqtar jayynda baghdarlama. Rejisser tikeley efir kerektigin aitty. Rabat agha qoldady. Basshylar da qarsy bolmady. Sosyn iske kiristik. Birinshi tikeley efirge Jandos Kókimovty shaqyrdyq. KSRO - AQSh kezdesuin ashqan danqty boksshy. Kezinde vengr Gedony sabaghan qazaq sportshysy. Tabu qiyn edi. Erghaly Múhitdinov agha kómektesti. Efirge alyp shyqtyq. Ekran toly emosiya. Batyryn saghynghan júrt telefongha úmtylghan. Biri aitady, «tiri ekensin-au Jandosym, sanlaghym». Mazmúny oida qalghan joq. Biraq sol kezde qazaq óz batyryn izdeytinin bildik. Jelayaq Sәbiyt, gimnast Sәule keldi. Imanbaev  men Barlybaevany býgingi buyn biler me  eken. Qazaqtan shyqqan ýstel tenniysining sheberi Áliya Serikbaevany shaqyrdyq. Basketbolshy Oliga Apataevany izdedik. Keyin Ámin aghalargha kezek keldi. Shanghyshy Qalihan Noghambaevtar jayly kóp aityla ma, qazir? Nemese velo sporttan әlem chempiony atanghan Marat Satypaldiyevty úmyta bastadyq. Óz aghamyzdy aghalay almay jýrip, kisi aghasyn jaghalaghymyz keledi. Ol bola ma.

- Ermahan Ybyrayymov aitady. "Amankeldi aghamyz jýrgizgen reportajdy býkil boksshylar kóretin. Birde Múqtarhangha Safiullin nege úiyqtaysyng dep úrsyp jatty. Sony estigen Abekeng taban astynda bylay dedi, әy myna Múqtarhan úiyqtap jýrip osylay úrady. Oyanyp ketse qaytedi dep. Ábekeng qazaqsha jýrgizuding masteri ghoy

- Ermahan, Bolat, Múqtarhandar jýrgende qazaq boksynyng danqy aspandady ghoy. Álem chempionattaryna bara qalsan, ózge elding ókilderi solardy súraydy. Bir jarysta engezerdey Savon jýr. Bilmey me. Joq bilse de әdeyi istey me. Ermahan miyghynan kýledi. «Myna dәuing kim-ey»,- dep. Bylayghy júrt jarylyp jol beretin myqtylardy moyyndamaydy. Ózderin kesek ústaydy. Jәne túrqyna kóniling toyady. Ringe shyghady, taghy da mereyleri ýstem. Naghyz qazaq jigitteri. Múqtarhan Rubalkabany sabady. Áy, aizymyz qandy-au. Bolat Júmәdilov sharshy alannan tayaq jemey ketti. Aqyldy ghoy. Taktikany dúrys tandaydy. Mine, qoldau bolghanda eki dýrkin olimpiada chempiony atanuy tiyis sportshy Júmәdliov edi. Atlantada Maykro Romerodan bir ghana úpay útyldy.

- Siz dәris jýrgizgende qazaqty maqtaysyz. Pikir aitushylar arasynda sizde óshi barlar kezdesedi. Olar jayly ne aitasyz. Bir top shәkirtter.

- Shәkirtterge dúghay sәlem. Bәribir Abay dúrys aitady. Qazaq bir birin dos kórui kerek. Qaljyng sekildengen birdeneler arada jýrui mýmkin. Shyn qazaq oghan nazar audarmaydy. Biz torynyng tóbelindey ghana elmiz. On million degen ne. Onyng ózi taryday shashylyp, bytyranyng oghynday bet-betimen. Qazaqqa bilim kerek. Japoniya aqylyn satyp, kýnin kóredi. Qazaqqa Alla qara jerden azyq berdi. Biraq aqyl shiykizatqa jútylyp ketpeu kerek. Afrika kedey deysiz be, qazba baylyghyn qaranyz. Sender tis arasyna syghalamandar. Kókirek kózine qarandar. Ósinder, órkendender. Últyng talay enshiden qaghylyp otyr. Sony qaytaru ýshin bilim kerek.

- Seyithan, sening myqty jurnalist ekenine eshkimning shýbәsi joq. Biraq annotasiyadaghy "Keshegi Seydahmet Berdiqúlovtan bastalyp, Nesip Jýnisbaymen jalghasatyn qazaqtyng sport jurnalistikasy mektebining qazirgi kóshbasshysy da bir ózi" degen anyqtamagha qalay qaraysyn?

- Qalay qarauym kerektigin ózim de bile almay otyrmyn. Shoq tiygendey baj ete qalugha bolar edi. Biraq oghan kim senedi. Ras, keremet bir jýkti kóterip jýrmin dep jauyr bolar kezim emes. Qazaq menen de myqty úldardy tughan. Bәri jýr, el arasynda. Seydaghannyng jóni bólek. Nesip agha biz ýshin asqar tau. Onyng sayasynda damyldaudyng ózi baqyt. Ústazgha rizamyn. Mynau jalghannyng oi-shúnqyryn kórsetken. Qydyrbek agham bar. Sayyn agha Túrsynov, Jýsip agha Hisymov , Bauyrjan Omarov, Qaynar Oljay - búlardyng bәri men susyndaghan bir-bir mektep. Ózim de ornymdy bilemin. Biraq ol oshaqtyng qasy emes. Betegeden biyik boludyng ózine qaymyghamyn. Mening qarsylasym qazaq demes edim. Qanym olar. Janym solar. Meyili myng jerden týtip jesin. Endigi jerde qazaq qazaqty ólimge ghana emes, ókpege de qimasa eken. Osy tilekting tónireginde qonystansam deymin. Osy onlayn kezinde maghan sadaq atqan bireu bolsa, sony baqytty etudi bir Alladan súranamyn. Al tilek bildirgenderge, aqyl aitqandargha jәne arqadan qaqqandardy Úly Alla jarylqasyn.

(jalghasy bar)

«Abay-aqparat»