(Biyl Qazaqstangha qazaq kóshining kelgendigine 50 jyl tolu baylanysymen)

Tarihty túlghalar jasaydy. Tәuelsiz memleketting irge tasyn toptan ozghan túlpar tekti úldar ghana qalaydy. Últty da újdany asqaq azamat bir shanyraq astyna úiyta alady. Búl - ómirding ózi dәleldegen aqiqat.

Shyghystaghy kórshimiz Qytay elining Jana ýkimeti ótken ghasyrdyng 49-jyly qúrylghanymen, naghyz órkendeuge 1980-jyldardyng basynan bastap әreng qadam basty. Oghan jetekshilik etken Dyng Shiyau piyn. Ol kәdimgi Qytaydyng óz tumasy, Abay atamyz dýnie salghan jyly ómirge kelgen, kezinde Fransiyadan oqyghan. Bizding Alashordanyng kósemderi tiri bolghanda, osy kisimen tústas, zamandas jasar edi. 1976-jyly qudalaudan qútylyp, qaytadan biylikke kelgende túp-tura Núrkenning biylghy jasynda - 72-de edi. Dyng qyzmet bólisinde tek ótpeli sipattaghy Ortalyq Aqylshylar kómiyetining tóraghasy, Ortalyq Áskery ister kómiytetining bas qolbasshysy mindetin ghana ótedi de, biylikting nezizgi tizginin ózinen keyin ósip kele jatqan jas, talantty jigitterge ústatty. 1989-jyly zeynetkerlikke shyqty. 1997-jyly qatys boldy.

(Biyl Qazaqstangha qazaq kóshining kelgendigine 50 jyl tolu baylanysymen)

Tarihty túlghalar jasaydy. Tәuelsiz memleketting irge tasyn toptan ozghan túlpar tekti úldar ghana qalaydy. Últty da újdany asqaq azamat bir shanyraq astyna úiyta alady. Búl - ómirding ózi dәleldegen aqiqat.

Shyghystaghy kórshimiz Qytay elining Jana ýkimeti ótken ghasyrdyng 49-jyly qúrylghanymen, naghyz órkendeuge 1980-jyldardyng basynan bastap әreng qadam basty. Oghan jetekshilik etken Dyng Shiyau piyn. Ol kәdimgi Qytaydyng óz tumasy, Abay atamyz dýnie salghan jyly ómirge kelgen, kezinde Fransiyadan oqyghan. Bizding Alashordanyng kósemderi tiri bolghanda, osy kisimen tústas, zamandas jasar edi. 1976-jyly qudalaudan qútylyp, qaytadan biylikke kelgende túp-tura Núrkenning biylghy jasynda - 72-de edi. Dyng qyzmet bólisinde tek ótpeli sipattaghy Ortalyq Aqylshylar kómiyetining tóraghasy, Ortalyq Áskery ister kómiytetining bas qolbasshysy mindetin ghana ótedi de, biylikting nezizgi tizginin ózinen keyin ósip kele jatqan jas, talantty jigitterge ústatty. 1989-jyly zeynetkerlikke shyqty. 1997-jyly qatys boldy.

Dyng kәriyanyng Qytaysha modelidegi sossializm qúruy, syrtqa qarata esikti aiqara ashu sayasatyn jolgha qoiy, barlyq salada jappay reforma jýrgizui óz aldyna, ol әlemning qay elimen bolghan deplomatiyalyq qatynasta han últynyng mýddesin, Qytay elining tútastyghyn eng birinshi kezekke qoyyp otyrdy. Alys-beris pen barys-kelisting eng alghy shartynda dauly Tayvani men Shiyangang (Gangong) mәselesi túrdy.

Qytay jerining kendigi túrghysynan dýnie jýzindegi aldynghy ondyqtyng ýshinshisine taban tirese, halyq sany jaghynan birinshi orynda túrady ghoy. Soghan qaramastan, osynau «eki tilkim» aral men «eki-aq uys» halyq bireudi jútpasa, jútylmaytyn býkil bir alyp elding eng jandy jeri, alar biyigi esepteldi. Sonyng jolyna bar kýshin saldy.

1986-jyly 2-qyrqýiekte Amerika tilshisi Maik Uallastyng «Qazir Qytay-Amerika qatynasynda ýlken alauyzdyq bar ma?» degen súraghyna:

-Bar. Qytay men Sovet Odaghynyng qatynasynda ýsh kedergi bar desek, Qytay-Amerika qatynasynda da bir kedergi - Tayvani mәselesi, búghazdyng eki jaghyn birlikke keltiru mәselesi bar. - dep jauap beredi Dyng aqsaqal. Tilshi taghy: «Tayvaninyng Úly qúrlyqpen birlikke keluining ne qajeti bar» - degende:

-Búl әueli últ mәselesi, últtyq sýiispenshilik mәselesi. Qytay últy úrpaqtarynyng bәri Qytaydyng birlikke keluin ýmit etedi. Bólshekteu últ erkine qayshy is.- dep týsindirdi. («Dyng Shiyau ping maqalalarynan tandamalylar», 3-tom, 309-, 311-better)

Búl kýnde Qazaqstan da Qytay sekildi әlem tanyghan derbes el. Núrsúltan Nazarbaev ta  Dyng Shiyau ping siyaqty bir halyqtyng senim artqan túlghasy. Memleketter kólemi, tarihy, damuy, әl-auqaty jaghynan ilgeri-keyin boluy zandylyq, al qúqyq, mýdde jaghynan kelgende múlde teng dәrejede. Elbasylardyng da mәrtebesi solay. Osy qaghidany negige ala otyryp, Qytay ýkimeti syrtqy sayasatta «Beybit qatar túrudyng bes prinsiypin» belgilegen. Azuyn aigha bilegen Amerikadan bastap, eshbir eldi osy belgilemeden arygha attap bastyrghan emes.

Sondyqtan qazaq últynyng diasporasy bar elderding basshylarymen kezdekende, shettegi qazaqtardyng mýddesin, olardyng Qazaqstangha kedergisiz kóshuin qamtamasyz etu sharty astynda tiyimdi kelisim jasau tәuelsiz Qazaqstannyn, qazaq halqynyng preziydenti retinde N.Nazarbaevtyng da birinshi paryzy. Óitkeni, qazirgi tanda әlemning әr týkpirinde taryday shashyrap jýrgen qazaq balasynyng da bir-birine qoslugha, bir qazannan dәm tatugha haqysy әbden bar. Shiykizat jaghynan kez-kelgen memleket Qazaq eline tәueldi. Halqynyng sany az, «Shyghys Europanyng birqatar elderining aldynda túratyn» Qazaq elining keng jer men mol baylyq syndy zor mýmkindigi túrghanda, qandastarymyzdy kóshirip alugha qatysty mehanizmdi dúrys, ontayly sheshuge, ony últtyq iydealogiyamyzgha ainaldyrugha da shamasy kemel jetedi.

Songhy birneshe jyldyng kóleminde «Kóshi-qon», «Sheteldegi qandastar», «Oralmandar mәselesi» degen sózder qazaq biyligining auzynan aitylmaytyn boldy. Elbasynyng ótken eki jyldaghy «Joldauynan» búl ataulardy mýldem kezdestire almadyq. Tipti, keshe ghana «Egemen Qazaqstan» gazetinde basylghan, býginde barsha qazaqstandyqtardyng talqysyna týsip jatqan «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty maqalasynda da búl terminder atymen joq. Qayta, Qyzylaghashtaghy apattan, Janaózendegi qyrghynnan keyin alystan kelgen sol bauyrlarymyz barynsha jaghymsyz etilip kórsetile bastady. Bar bәle-qazany bastaryna ýiip-tógetin boldyq. Kóshi-qon salasyn basqaratyn qúzirettilikti qoyargha ontayly jer tappadyq. Taratyp jiberuge batpadyq. Aqyrynda el kózinen auashalap, esigi berik, yzghary qatty, sheshimi qatal Ishki Ister ministrligining qorasyna aparyp tyqtyq ta tastadyq. Sóitip qazaqtardyng Atamekenge oralatyn jolyn barynsha tarylttyq, qiyndattyq. Azamattyq aluyna bir jyl tosqauyl qoydyq. Búrynnan alyp kele jatqan azynaulaq kvotasynan aiyrdyq. Dәl osy tústa «QR IIM-ning Kóshi-qon polsiyasy komiytedi» degen alpamsaday aty, Patris Nokin degen tóraghasy bar Komiytet qazaq kóshin qarqyndatugha, onyng týiinin sheship, jobasyn jasaugha mýldem qauqarsyz. Qazir jalpy Qazaqstan qoghamynda Kóshi-qon degen úghym búryn-sondy bolmaghanday, alys-jaqyn shetelde birde-bir qazaq balasy joqtay óli tynyshtyq ornap túr...

Áytpese, kelgisi kelmey túrghan qazaq, jibermey otyrghan shetel joq. Shettegi Alash júrtynyng týgelimen bir shanyraq astyna toptasqysy, úrpaqtaryn azat elding auasymen tynystatqysy, әreng qoly jetken tәuelsiz elde túrghysy keledi. Bar kinarat bizding elimizden bolyp otyr. Kerek qylmay otyrghan Qazaqstannyng ózi. Búl eshbir aqylgha syimaytyn jaghday.

Izraylidyng kóshi-qon sayasatyn jolgha qoyghanyna ghasyrdan asty. Búl ýrdisti bir kýnde aqsatqan, kýn tәrtibinen týsirgen emes. Germaniyagha da alpys jyldan asypty nemisterdi shaqyrghaly. Búl el de kósh qarqynyn ýdetpese, bәsendetken joq. Biz kóp ýlgi alatyn, jaltaqtap qabaghyna qaray beretin batystaghy kórshimiz Resey eki sózining birinde syrttaghy orystardyng mәselesin tu etip kóteredi de otyrady. Demek, qandastaryn shaqyrghan, memleket qúraushy últtyng mýddesin bar mýddeden biyik qoyghan elderding qay-qaysysy da útylghan emes. Qayta әlemde ensesi biyik, túghyry myqty, azuy alty qarys alpauytqa ainaldy. Endi eshkimge jaltaqtamaydy da, bireuding qoltyghyna kirmeydi de.

Qazirgi aitylyp jýrgen mәlimetterge sensek, 20 jylda Qazaqstangha oralghan qandastarymyzdyng sany segiz jýz mynnyng ar jaq-ber jaghynda ghana eken. Shetelde әli de bes million qazaqtyng baryn eskersek, búl tym az san. Onyng ýstine, tәuelsizdikke jiyrma jyl bolmay jatyp, endi ghana bastalghan, qarqyn alyp ýlgirmegen kóshting jolyn japtyq, mine.

Búl neni kórsetedi?

Búl - «Qazaqstan shynymen de tәuelsiz el me, joq pa?» - degen salmaghy batpan súraq tudyratyn mәsele.

Dyng Shiyau piynning 1982-jyly 24-qyrkýekte Angliyanyng bas uәziri E.Tetcher hanymdy qabyldaghanda aitqan myna sózine qaranyz:

«Eger, Qytay 1997-jyly yaghny jana Qytay ýkimeti qúrylghanyna 48 jyl bolghangha deyin  Shiyangandy (Gankongty) qaytaryp almasa, Qytaydyng әrqanday basshysy jәne Qytay ýkimeti qytay halqyna da, dýnie jýzi halqyna da jauap bere almaydy. Eger, Shiyangandy (Gankongty) qaytaryp almasa, onda Qytay ýkimetining Shing imperiyasynyng songhy ýkimeti bolghany, al Qytay basshylarynyng Ly Húng jan* bolghany ghoy!». («Dyng Shiyau ping maqalalarynan tandamalylar», 3-tom, 22-bet)

Qazaq kóshi toqtatylghan qazirgi kezende Dynnyng osy súraghyn biz de óz elimizge qoyyp kóreyikshi: «Biz tәuelsizdikti kim ýshin, nege aldyq?»- degen oy keledi aldymen. El qúsaghan eki milliard emes, ainaldyrghan az qazaqtyng basyn qosa almasaq, erteng arghy bettegi qandastarymyz últtyq salt-sanasynan, dininen aiyrylyp, aty bar da, zaty joq dýbaragha ainalyp ketse, býgingi tәuelsiz Qazaqstannyng keshegi Kenes Odaghynan ne aiyrmasy bolghany?

Qazaqstan anau Orysqa ketken Ombyny, Saratov pen Astrahandy, Qytaygha ketken Shyghys Týrkistandy, Ózbekke ketken Tashkentti qaytaryp almay-aq qoysyn delik. Bastan qúlaq sadagha bolsyn! Qúday qalghan dalamyzgha tynyshtyq, berekesin bersin! Shynayy tәuelsiz el ekeni ras bolsa, Aqorda halqaralyq normativtermen bayaghyda sheshilip qoyghan Kóshi-qon mәselesin dúrys jolgha qoyyp, syrtta qalyp otyrghan bes million qazaqtyng qyl ýstinde túrghan qiyn taghdyryn sheshui, Kósh sayasatyn memleketting eng ózekti mәselesine ainaldyruy kerek qoy!

Dynnyng 1989-jylghy eldi jaylay bastaghan jemqorlyqqa qarsy Tiyani-Anmini alanyna shyqqan órimdey student jastardy qyryp salghanyn, qolynyng qyzyl qangha boyalghanyn әlem júrtshylyghy jaqsy biledi. Bidiki qarusyz qara halyqty tapa-tal týste qualap jýrip atqylasa, olar týn qaranghysynda qalyng tankpen myjyp-janshyp óte shyqqan. Ondaghy adam shyghyny bizding Janaózen men Shetpedegi oqqa úshqan beykýnә jandardan neshe ondaghan esege artyq bolghany da mәlim. Biraq, úly repormatordyng ainalasy jiyrma jyldyng ishinde, artta shang qauyp qalghan óz memleketin tikesinen tik túrghyzghan erligin de eshkim joqqa shyghara almaydy. Búrynghy Kenes Odaghynyng basshysy M.Gorbachevpen kezdeskende ol: «Ómirimde bir-aq is qaldy, ol - Tayvani mәselesi. Men ol mәsele sheshilgen kezge jete almaytyn siyaqtymyn. Bitirgen isterim - Japoniyamen, Amerikamen qatynasty rettedim. Sovet Odaghymen de qatynasty jónge saldym. Shiyangandy (Gankongty) qaytaryp aludy túraqtandyryp, Angliyamen kelisimge keldik. Búl syrtqy qatynas jaghyndaghy aralasqandarym. El ishinde partiyanyng negizi ústanymyn, tórtti osyzamandandyru qúrlysyn ózek etudi, tórt negizgi prinsipke tabandy boludy belgileu júmysyna aralastym. Áli jýzege asa qoymaghany - basshylyq mindettegi ómirlik lauazymdylyq joyylmady, búl - týzimdegi manyzdy mәsele.»-degen edi. («Dyng Shiyau ping maqalalarynan tandamalylar», 3-tom, 532-bet) Búl - Kenes Odaghynyng kýireu aldynda túrghan; Qytaydyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ-in eki eselep, damudyng danghyl jolyna erkin týsip ketken kezi bolatyn. Ol búl jerde jogharydaghy aty atalghan alpauyt memlekettermen aradaghy bolatyn jay ghana qalypty deplomatiyalyq qatynastardy aityp otyrghan joq, dýnie jýzine Tayvanigha bolghan Qytaydyng tolyq iyelik úqyghyn moyndatqanyn, syrtqa sýiem jer jibermegenin, últynyng úly armanyn oryndaghanyn, endigary búl mәselege nýkte qoyghanyn asa sypayylyqpen menzep túr. Shaldyng osy ózining astarynda taba men maqtannyng alma-kezek esip túrghanyn Mihail Sergeevich sezdi me eken deshi sol kezde?! Keyin taq mәselesin de eki kezekten artyq otyrmaytyn etip, ong sheship ketti jaryqtyq. Onyng eline sinirgen osynau úlan-qayyr enbegi managhy «búlikshilerdi» qangha bóktirgen aiybyn juyp-shayyp jiberdi. Atyn Qytay tariqyna altyn әrippen jazdyrdy. Býkil dýnie jýzin tanyrqatty...

Áriyne, Núrsúltan Nazarbaev ta halqymyzdyng tәleyine tuylghan, qiyn-qytau zamannyng qyspaghynan ótken, soqpaghymen jýrgen kemenger. Qazaq elining órkendeuine kóp ter tókti. Onyng el ishindegi bedeli de erekshe, jiyrma jyldan beri attan týsirmey alyp kele jatyrmyz. Bir memleketting basshysy retinde әlem tanidy. Tanyp qana qoymay, aitqanyna bas shúlghidy. Búl jaghynan Reseyding qoshamet-qolpashy, yqylas-peyili tipti alabóten, bәrin basyp týsetindey. Solay dey túrghanmen, eng manyzdy sanalatyn últtyq mәsele, sonyng ishinde osy shettegi bes million qazaqtyng tarihy Otanyna olraluynyng toqtatylghanyn eske alsaq, Dyng atqarghan isting aldynda jer shúqyp qalamyz. Qazaqstannyng «Shegarany bekemdeu», «Jana astanany salu», «EQYÚ-na tóraghalyq etu», «Qysqy Aziyada oiyndaryn ótkizu», «Álemdegi týrli din ókilderining basyn qosqan jinalystar shaqyru», «Islam konferensiyasyna basshylyq jasau», «Keden odaghyna kiru»... degenderining kóbi «daqpyrty jer jarghan»,  uaqyt shanyna kómilip qala beretin jay danghazalar.

«Shegerany bekituge» keleyikshi, Kenes Odaghy taraghannan keyin, ainalamyzdaghy kórshilerimizding oghan ózderi mýddeli boldy. Eng aldymen Qytay jaghy qúlshynys tanytty. Óitkeni, Qazaqstan arqyly ol elge suyq qarular týrli joldarmen molynan kirip ketti. Ondaghy erkindik, tәuelsizdik jolynda kýresip kele jatqan últtar jappay qarulana bastady. Tiybet pen úighyrdyng tәuelsizdikke degen yntasy arta týsti. Qaruly qaqtyghystar kýn sanap kóbeydi. Qazaqstan EQYÚ-na tóraghalyq etip jatqan mezgilde, on bir myng qandasymyz Ýrimjidegi Qazaqstan elshiliginen viza ala almay, shuyldap jatty. Qysqy Aziyada oiyndaryn ótkizgen Qazaq eli bolghanymen, qatysqan sportshylardyng qatarynda qazaqtar joqtyng qasy ekenin kórdik. Álemdegi týrli din ókilderining basyn qosqan qanshama jinalystar shaqyrghanymyzben, basqa eldi bylay qoyghanda, óz elimizde teraktiler jauynnan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketti. Búgingi keden odaghynyz, týptep kelgende, qazaqqa qaytadan qúldyq qamytyn kiygizetin qaterli әreket dep shulap jatyr halyq.

Astananyng Arqa tósine jótkelui, әdemi etip salnuy últtyq qúndylyq ekeninde sóz joq. Al, bar bolymysynan aiyrylyp bara jatqan alystaghy bes million qazaqty kóshirip әkelip, el qataryna qosu, taza últtyq memleket qúru - odan da zor tarihy mәni bar, bagha jetpes manyzdy qareket ekeni esten shyqpau kerek! Kóshi-qondy toqtatu tikeley qazaq últynyng taghdyryna, tәuelsizdikting mәngiligine, memleketting bolashaghyna ashyqtan-ashyq balta shapqandyq. Búlay bolghanda, Elbasymyzdyng óz sózimen aitsaq, «últ memlekettiliksiz ómir sýre almaydy, qúryp ketedi. Óz kezeginde últtyng joyyluy onyng memleketining ómir sýruin mәnsiz etedi». Demek, aldymen últtyng úpayy týgel bolsa, basqasy eshqayda qashpaydy. Sonday-aq, últ ýshin tәuelsizdikten qasterli eshteme joq. Onyng jolyndaghy kýres - kýresterding úlysy. Qúdaygha shýkir, qazaqtyng qoly búl úly mәrtebege jetti. Ata- babamyzdyng atynyng túyaghy tiygen, ashy teri, qyzyl qany tógilgen alyp aimaqtarymyzdyng birazy alpauyttardyng qanjyghasynda ketkenimen, qalghan dalamyz da taqiyamyzgha tar kelmeydi. Qytay kirgen odyqta Qazaq elining de kartasy túr. Sosyn búl tәuelsizdik Qazaqstan aumaghyndaghy elge ghana tәn emes, әlemning týkpir-týkpirine tarihtyng alay-dýley kesepattarynyng kesirinen taryday shashylghan barlyq qara kózderge ortaq. Sondyqtan onyng dәmin barsha qazaq tatugha, iygiligin kýlli alash júrty kóruge qúqyly. Solay etkizuge Qazaqstan da, onyng preziydenti de mindetti. Batyr babalarymyzdyng ansaghan bar armany da sol bolatyn. Qazaqstannyng túraqtylyghyn, mәngiligin saqtauda, ony órkendetetude de jýkting auyry, talaptyng ýlkeni qazaqtargha týsedi.

Qazaq halqy sany jaghynan әlemdegi az últ. Tәuelsizdik alghanymyzgha nebәri jiyrma-aq jyl. Kóshke sonsha ósh boludyng keregi joq!

29.07.2012

Almaty

Ly Húng jan* - Shing imperiyasynyng ýkimeti atynan Qytay-Angliya «Yantay shartyna», Qytay-Fransiya «Maguan shartyna», «Qytay-Rossiya qúpiya shartyna» jәne «Shinshou sharty» sekildi tiyimsiz kelisimderge qol qoyyp, jer satqan uәzir.

«ÚLT TIMES» aptalyghy