Kez kelgen memleket ýshin partiyalyq jýiening nyq boluy manyzdy. Partiyalyq jýiening qalyptasuy men túghyrly negizde júmys isteui elding damuyna tikeley ýles qosady. Bir partiyamen kýn keshken memleketterding basym bóligi sayasy bәsekelestik pen pikir aluandyghynyng joqtyghynan shatqayaqtap, artta qaldy. Keybiri tipti ydyrap ketti. Mysaly KSRO. Sondyqtan partiyalyq jýiening tarihyn, qalyptasu kezenderin, ereksheligin bilu manyzdy. Ásirese tәuelsiz Qazaqstan ýshin.

Qazirgi Qazaqstannyng partiyalyq-sayasy jýiening qalyptasuyn kelesi kezenderge bóluge bolady:
Tәuelsizdikting alghashqy onjyldyghy – 1991 jyldan 2000 jyldardyng basyna deyin – partiyalyq óristing qúryluy, onyng ayasynda qoghamdyq-sayasy konsensus, sonday-aq el damuynyng negizgi iydeologiyalyq qúrylymdary men tújyrymdamalary әzirlendi.
Ekinshi onjyldyq – 2000 jyldardyng basynan 2010 jylgha deyin – Parlament Mәjilisine saylaudyng bastapqy majoritarlyqtan proporsionaldy jýiesine kóshumen sayasy partiyalardyng sapaly nyghangy.
Ýshinshi onjyldyq – 2011 jyldan bastap – basym sayasy kýshke ie kóppartiyalyq jýiening qalyptasuy.

Tәuelsizdik tany atqan tústa Qazaqstan Respublikasynyng Túnghysh Preziydenti – Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng aldynda kýrdeli әleumettik-sayasy shyndyq jaghdayynda elimizding damuyn qamtamasyz etuge qabiletti demokratiyalyq negizde memlekettik jәne sayasy instituttardy qúrudyng kýrdeli mindeti túrdy. Búl proseste kóppartiyalyq jýieni qúru basty mәnge ie boldy.
Partiyalar sayasy institut retinde azamattardyng mýddelerin bildiretin jәne tiyimdi keri baylanysty qamtamasyz etetin arnagha ainaluy tiyis edi. Búl mýlde jana tetikter men qúqyqtyq bazalardy engizudi talap etti.
Jas azamattyq qoghamnyng biylikten tәuelsiz memlekettik instituttardyng – partiyalardyn, kәsipodaqtardyn, kommersiyalyq emes úiymdardyng júmys isteu tәjiriybesining joqtyghy jaghdaydy qiyndata týsti. Kóptegen psihikalyq kedergiler, halyqtyng kópshiligining qoghamdyq júmystargha belsene qatysudy qalamauy boldy. Múnyng barlyghyn azamattardy keng qoghamdyq dialog ýshin memleketting ashyqtyghyna sendiru arqyly enseru kerek edi.
1991 jylghy «Qazaq KSR-degi qoghamdyq birlestikter turaly» Zang partiyalardy instituttandyru prosesin bastady. Partiyalar men qozghalystardy qosqanda 300-den astam qoghamdyq úiym tirkeldi. Qazaqstan Kommunistik partiyasy qogham mýddesin bildiru monopoliyasynan aiyryldy, osylaysha birpartiyalyq jýieni týpkilikti «taratu» prosesin belgiledi.

Sonyng nәtiyjesinde 90-jyldardyng birinshi jartysynda Sosialistik partiya, Halyq kongresi, Respublikalyq partiya, Kommunistik partiya, Halyq birligi partiyasy, Halyqtyq kooperativtik partiya, Qazaqstan janghyru partiyasy, «Ruhaniyat» jәne basqa da qoghamdyq-sayasy qozghalystar tirkeldi.
Sonymen qatar, sol kezendegi partiyalar men qoghamdyq birlestikter elektorattyng tar tobynyng mýddelerin bildiruge kóbirek kónil bóldi. Belgili bir sayasy partiyanyng tanymaldylyghy әrqashan kóshbasshynyng jeke basyna baylanysty boldy. Partiyalar negizinen úiymshyldyghy men jýieliligimen erekshelenbey, sonymen qatar ortalyqta júmys istedi.
Alghash ret kóppartiyalyq jýiening qúqyqtyq nyghangy 1995-1996 jyldary qabyldanghan «Saylau turaly» Konstitusiyalyq zanda, «Qoghamdyq úiymdar turaly» jәne «Sayasy partiyalar turaly» zandarda kórinis tapty. Búl kezde partiyalar sayasy institut retinde tereng ekonomikalyq daghdarys, әleumettik shiyelenisting kýshengi jәne partiyalyq-sayasy óristing aitarlyqtay polyarizasiyasy jaghdayynda qúryldy.

Partiya qúrylysyna saylau jýiesining damuy belsendi týrde yqpal etti. 1998 jyly Konstitusiyagha engizilgen týzetuler proporsionaldy saylau jýiesining negizin qalady. Sayasy partiyalardyng róli men olardyng zang shygharu prosesine yqpaly artty. Osy sәtten bastap Mәjilistegi qosymsha 10 oryn partiyalar arasynda partiyalyq tizimge berilgen dauystardyng sanyna sәikes bóline bastady. Parlamentting tómengi palatasyna kiru ýshin 7 payyzdyq kedergi engizilip, sayasy saladaghy bәsekelestik jandandy.

Sonymen qatar, Tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy tәjiriybe reformalardyng joghary qarqynyn saqtau ýshin qoghamdy toptastyrugha qabiletti eleuli sayasy kýsh qajet ekenin kórsetti. 1999 jyly qúrylyp, birte-birte halyqtyng senimine ie bolghan «Otan» respublikalyq sayasy partiyasy osynday kýshke ainaldy.

Kýshti shoghyrlandyrushy әleuet birinshi sezde-aq birden kórindi. «Otangha» Qazaqstan halyq birligi partiyasy, Qazaqstannyng demokratiyalyq partiyasy, Qazaqstannyng liyberaldyq qozghalysy jәne «Qazaqstan ýshin – 2030» qozghalysy kiredi. Túnghysh Preziydent Núrsúltan Nazarbaev «Otan» partiyasynyng Tóraghasy bolyp saylandy, ol onyng negizgi iydeyalyq-úiymdastyrushylyq qaghidattaryn aiqyndap berdi.

Partiyaaralyq bәsekelestikting alghashqy tәjiriybesi 1999 jylghy parlamenttik saylaugha 10 sayasy partiyanyng qatysuy boldy. Sayasy partiyalargha deputattyq mandat ýshin kýreske, onyng ishinde saylau tizimderin úsynu arqyly qatysu mýmkindigi berildi.

Osylaysha, el tәuelsizdigining alghashqy onjyldyghynda Mәjilis deputattarynyng partiyalyq tizim boyynsha ókildik etu mehanizmi engizile bastady, búl qoghamnyng sayasy ómirindegi partiyalardyng rólin arttyrdy.

2000 jyldardyng basynan bastap kýn tәrtibine týbegeyli әrtýrli sayasy mindetter kóterildi. Qazaqstan Parlamentten jedel sayasiy-qúqyqtyq qoldaudy qajet etetin qarqyndy ekonomikalyq ósu kezenine ayaq basty.
Sonymen birge qoghamda odan әri jedel damu ýshin jýieli jaghdaylar jasau maqsatynda sayasy túraqtylyq pen qoghamdyq birlikti nyghaytu qajettiligi turaly týsinik ósti. Osyny eskere otyryp, «Sayasy partiyalar turaly» jana Zang qabyldandy, sonday-aq «Saylau turaly» Zangha (2002-2004 j.j.) etnikalyq, diny jәne jynys belgileri boyynsha sayasy partiyalar qúrugha tyiym salatyn týzetuler engizildi.

Alghash ret mәslihattardyng partiyalardyng ókildigi negizinde saylau komissiyalaryn qúru prinsiypi bekitildi, partiyalar men kandidattar arasynda teledebat ótkizu tәjiriybesi engizildi. 50 myng mýshesi bar jana partiyany tirkeuding engizilgen shegi sayasy birlestikterding tiyimdiligin arttyrudyng aiqyndaushy shartyna ainaldy.

2002 jylghy 1 shildedegi jaghday boyynsha 19 partiyanyng 7-i jana standarttargha sәikestigin rastay aldy. Sonymen qatar, keyingi 2 jylda partiya alanynda jana oiynshylar payda boldy: «Asar», Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy, Qazaqstan Kommunistik halyq partiyasy, Qazaqstannyng halyqtyq-demokratiyalyq partiyasy, «Ruhaniyat» (Renessans partiyasynyng múrageri).

Nәtiyjesinde 2004 jylghy saylauda 12 partiya parlamenttik mәrtebe ýshin kýreske týsti, olardyng 4-i saylau bloktaryna birikti, ol AIST dep ataldy. Odan әri kýshterdi nyghaytu jәne biriktiru ýrdisi jalghasty. Sonymen, 2006 jyly «Asar», Agrarlyq jәne Azamattyq partiyalar «Otangha» endi. Sol jyly «Otan» partiyasynyng kezekten tys H sezinde «Otan» respublikalyq sayasy partiyasyn «Núr Otan» HDP dep atau turaly sheshim qabyldandy.
Osylaysha elimizding tәuelsizdigining ekinshi on jyldyghynda kóppartiyalyq jýie nyq bola týsti. Býginde kóppartiyalyq jýiesi bar 100-den astam elderde sayasy partiyalardy tikeley memlekettik qarjylandyrudyng zannamalyq konsolidasiyasy jýrip jatyr.

Halyqaralyq tәjiriybe kórsetkendey, partiyalardy memlekettik qarjylandyru partiyalardyng jekelegen yqpal etu toptarynyng mýddelerinen tәuelsiz boluyna mýmkindik beretin partiyalyq pluralizmdi qoldaudyng zandy qúraly bolyp tabylady. Búl saylaugha qatysu ýshin de, saylau aralyq kezende is-sharalardy úiymdastyru ýshin de teng mýmkindikterdi qamtamasyz etuge tiyimdi. Mysaly, Avstriyada partiyalardy memlekettik qarjylandyru kólemine partiyalardyng jalpy budjetining 25%-gha deyin, Germaniyada – 30%-gha deyin, Shvesiyada – 84%-gha deyin, Portugaliyada – 90%-gha deyin rúqsat etilgen.

Tәuelsizdikting ýshinshi on jyldyghynda partiyalyq jýieni damytu boyynsha ótkir mәseleler sheshimin taba bastady. Sebebi eldegi sayasy bәsekelestikti arttyru ýshin әli de bolsa ózgerister engizu kerek degen syndar men úsynystar aityldy. Sóitip 2012 jyly Parlament Mәjilisining kezekten tys saylauyn jana zannamagha sәikes ótkizu qoghamdyq-sayasy ýderisterding damuyna ýlken serpin berdi.

Saylau qorytyndysy boyynsha Mәjiliske 3 partiya saylandy: «Núr Otan» (80,99%), «Aq jol» demokratiyalyq partiyasy (7,47%) jәne Qazaqstan Kommunistik halyq partiyasy (7,19%). Elde basym sayasy kýshke ie kóppartiyalyq jýie qalyptasty.

Partiyalyq modeli býkil sayasy jýiening túraqtylyghynyng kepili retinde biylik tarmaqtary arasyndaghy tejemelik pen tepe-tendikting qoldanystaghy jýiesin jetildiru, ortalyq pen ónirler arasyndaghy ókilettikterdi bólu, sonday-aq ortalyqsyzdandyru negizinde jergilikti ózin-ózi basqarudy damytu baghyty kóp salany odan әri nyghaytu qajettiligin aiqyndap berdi. Belgilengen sayasy baghytty eskere otyryp, partiyalar óz qyzmetining iydeologiyalyq qúrylymdaryna eleuli týzetuler engizdi.

2019 jylghy mausymdaghy saylauda senimdi jeniske jetkennen keyin Preziydent Q.Q.Toqaev elde ýlken sayasy reformalar paketin jariyalady. Olardyng ishinde san týrli ózgeristerdi jәne partiyalyq jýieni damytudy qajet etetin mәseleler de sheshimin taba bastady.

Sayasy reformalardy jýzege asyru ayasynda «Saylau turaly» Konstitusiyalyq zangha jәne «Sayasy partiyalar turaly» zandargha týzetuler engizildi. Osylaysha, partiyalardy tirkeudegi kedergi eki ese qysqardy – 40-tan 20 myng adamgha deyin qol jinau tómendetildi. Mәjilis pen mәslihat deputattyghyna kandidattardyng partiyalyq tizimderine әielder men jastardy úsynugha 30 payyzdyq kvota engizildi. Al biyldan bastap ol kvotagha mýmkindigi shekteuli jandar da kirdi. Parlamenttik oppozisiya instituty zannamalyq túrghydan bekitildi, búl parlamenttik azshylyq partiyalarynyng mýmkindikterin keneytti. Mitingter men sheruler turaly zannama liyberaldandyryldy: olardy ótkizuge rúqsat tek eskertu jasau jәne habarlamagha ainaldy.

«Myqty kóshbasshylar – myqty partiya» qaghidasy boyynsha elimizde alghash ret partiyaishilik irikteu-praymeriz ótkizilip, «Núr Otan» partiyasynyng qataryna jana túlghalardy qabyldap, partiyalyq tizimderdi shyndap janartugha mýmkindik aldy. 2021 jyldyng qantarynda Parlament saylauy ótti. Saylau nәtiyjesi boyynsha Mәjilistegi partiyalardyng konfigurasiyasy ózgerissiz qaldy: «Núr Otan» - 76, «Aq jol» demokratiyalyq partiyasy - 12 jәne Qazaqstan halyqtyq partiyasy - 10 mandat aldy.

Alayda saylaudan keyin partiyalyq bәsekelestikti andandyru boyynsha taghy bir ózgeris jasaldy. Ol endigi tanda shekti meje partiyalar ýshin 7% emes, 5%-gha deyin tómendetildi. Búl kelesi saylaudaghy partiyalyq bәsekelestikti arttyra týsetini anyq.

Abai.kz