(syqaq әngime)

Batysta bilim alghan Samattyng ghylymy qyzmetker bolyp júmysqa ornalasqanyna jarty jyldan ghana asqan. Múndaghy tirlikting bәri ol ýshin mýldem jat, ózinshe bólek әlem. Kórer kózge úryp túrghan әldebir kereger dýniyening bәri múnda әdettegi qúbylysqa ainalghanday kórinedi de túrady. «Mynasy endi bolmaydy» dep ishki týisigimen sezingen nәrseleri bolyp ketedi. Kerisinshe, zandylyqqa say dúrys jasalghan dýniyesi algha baspaydy. Bar dýnie tónkerilip túrghanday. Múndaghy tirlikti eki ayaghynmen jerdi tirep túryp qarasang úqpaysyn. Al, eki qolynmen «stoiyk» jasap alsang ghana ainalany týsinuge, bәrin dúrys tanugha bolatyn siyaqty. Oghan mýmkindik qayda? Mektepte jýrgende-aq dәl osy stoik jattyghuyn jasay almaghany ýshin deneshynyqtyru pәnining múghaliminen talay ret tayaq jegen. Oilasa boldy, aza boyy qaza bolady.

Alghash júmysqa kirisken kýnning erteninde ghylymiy-zertteu instituttyng diyrektory Omalghan Qamalghanovichting tikeley tapsyrmasymen әldebir ghylymy joba kelip týsken. Memlekettik grant pa, tender me әiteuir bir qomaqty aqshany útyp alu ýshin jobany aghylshyn tiline audaruy kerek eken. Tender nemese grant bóletin ýkimettik komissiyasynda otyrghandardyng arasynda sheteldikter joq. Tipti aghylshyn tilin biletinderding ózi bar ma, joq pa ol jaghy kýmәndileu. Soghan qaramastan әr joba mindetti týrde ýsh tilde jasalatyn zang bar eken.

(syqaq әngime)

Batysta bilim alghan Samattyng ghylymy qyzmetker bolyp júmysqa ornalasqanyna jarty jyldan ghana asqan. Múndaghy tirlikting bәri ol ýshin mýldem jat, ózinshe bólek әlem. Kórer kózge úryp túrghan әldebir kereger dýniyening bәri múnda әdettegi qúbylysqa ainalghanday kórinedi de túrady. «Mynasy endi bolmaydy» dep ishki týisigimen sezingen nәrseleri bolyp ketedi. Kerisinshe, zandylyqqa say dúrys jasalghan dýniyesi algha baspaydy. Bar dýnie tónkerilip túrghanday. Múndaghy tirlikti eki ayaghynmen jerdi tirep túryp qarasang úqpaysyn. Al, eki qolynmen «stoiyk» jasap alsang ghana ainalany týsinuge, bәrin dúrys tanugha bolatyn siyaqty. Oghan mýmkindik qayda? Mektepte jýrgende-aq dәl osy stoik jattyghuyn jasay almaghany ýshin deneshynyqtyru pәnining múghaliminen talay ret tayaq jegen. Oilasa boldy, aza boyy qaza bolady.

Alghash júmysqa kirisken kýnning erteninde ghylymiy-zertteu instituttyng diyrektory Omalghan Qamalghanovichting tikeley tapsyrmasymen әldebir ghylymy joba kelip týsken. Memlekettik grant pa, tender me әiteuir bir qomaqty aqshany útyp alu ýshin jobany aghylshyn tiline audaruy kerek eken. Tender nemese grant bóletin ýkimettik komissiyasynda otyrghandardyng arasynda sheteldikter joq. Tipti aghylshyn tilin biletinderding ózi bar ma, joq pa ol jaghy kýmәndileu. Soghan qaramastan әr joba mindetti týrde ýsh tilde jasalatyn zang bar eken.

«Jazghan qúlda sharshau» bar ma, audarugha birden kiristi. Biraq, bastamay jatyp tyghyryqqa tireldi. Jobanyng atauynyng ózi qúramalas sabaqtas sala qúlash úzaq bir sóilemnen túrady eken. Sóite túra eshbir tiyanaqtalghan oy joq. Birding basy, birding ayaghy sekildi birdeme. Týpnúsqadaghy oidy túspaldap, shatyp-bútyp audarghan boldy. Al, endi alghashqy sóilemdi týsinseyshi! Bir paraqtyng basynan ortasyna deyin jalghasqan, jalpaqtyghy jiyrma santiymetr  sóilemdi oqyghanda aqylynan adasa jazdady. «Qazaq baspasózinde 1929 jyldan keyin jaryq kórgen maqalalardaghy últtyq mýdde men otanshyldyq ruh, qazirgi toleranttylyq Qazaqstan halyqtarynyng birligi, assambleya iydeyasynyng yntymaqtastyghy, joldaugha qoldau innovasiyalyq qadamdar, integrasiyalyq әleuettilik, kedendik odaqtyng yntymaghy...» dep jalghasyp kete beredi. Basyn oqysa - ayaghyn, sonyn oqysa - basyn úmytyp, eshteneni úqpay shatasyp qala beredi. Shyday almay bólim bastyghy Jayratqa  bardy:

- Jәireke, mynau ne zat? 1929 jyldan keyingi qazaq baspasózinde qaydaghy últtyq mýdde? Ol tústa stalinizmning qandy qyrghyny qazaqty sayasy qughyn-sýrginge úshyratqany belgili ghoy. Jalpy myna jobany mýlde týsinbedim.

- Cәke, artyq sózdi ne qylasyn? Omekeng qol qoyghan song boldy. Biz aldymyzgha ne kelse sony oryndaymyz. Bizding ortada zanmen bolmasa da, óz aramyzda oilanugha tiym salynghanyn, tapsyrmagha ne berilse sonyng oryndaluy ghana kerek ekenin bilip al! Sen oryssha men qazaqshada ne jazylsa sony aghylshyn tiline audara sal! Qalghanyna bastyqtar ózderi jauap beredi. Búl jerde ekeumiz de kishkentay adamdarmyz.

Kishkentay ekenin ózining tikeley baghynatyn bastyghynan estigen song qaydan shyqsa, onan shyqsyn dep bardy bar kýiinde audardy da jóneltti. Joghary jaq onyng tas talqanyn shygharyp qaytararyna, sol ýshin diyrektording ózi terlep-tepship jauap bererine bek senimdi boldy.

Alayda, eki aidan song kýtpegen jaghday boldy. Bir kýni tanerteng júmysqa kelse bәri mәz-meyram. Institut pora-pora aqshanyng astynda qalypty. Dereu jinalys ótip, tender me, әlde grant pa ýkimetten bólingen aqsha esebinen bәrine enbekaqy taghayyndalypty. Til bilgenning arqasynda Samatqa da tәuir jalaqy eseptelipti. Ony tang qaldyrghany, kompiuter basatyn hatshy qyzgha eng joghary jalaqy eseptelui boldy. Onyng qasynda jasy bar, jasamysy bar bildey ghylym doktorlary men professorlarynyng enbekaqylary jip ese almaydy. Súramaqshy bolyp әlde neshe ret oqtalyp edi, Jayrat bastyghy ymdap qozghaltpady. Múnday da soraqylyq bolady eken. Ghylymiy-zertteumen ter tógip ainalysatyndardan góri ne ataghy, ne dәrejesi joq, qaydaghy bir hatshy qyz kóp jalaqy alady. Dagharaday keng qabyldau bólmesinde azannan keshke deyin kompiuter shúqylap otyrady. Agentpen hat jazysa ma, oiyn oinap otyra ma, qúday biledi.

Samat endi hatshy qyzdy baqylap kórmekke qabyldau bólmesine bardy. Birden monitorgha kóz salyp edi, әlgi qarshaday qyz hat jazyp nemese oinap otyrghangha mýldem úqsamaydy. Fayl toly mәtindi satyr-sútyr jazyp lezde toltyrady da kelesi betke kóshedi. Tipti búrylyp qaraugha da múrshasy joq. Múnda tek diyrektor ghana  azanda júmysqa kelgende, týstenuge shyqqanda, keshke qaytqanda óz kabiynetine qaray ótetini bolmasa tiri jan ayaq baspaytyny kórinip túr. Soghan ýirengen be, hatshy qyz Samatqa moyyn búryp qaraghan da joq, jazuyn jalghastyra berdi. Jazyp otyrghan dýniyelerining stiyline qaraghanda tәp-tәuir monografiyagha úqsaydy. Úzaq túrudan ynghaysyzdanyp sәlem berdi. Jazuyn jalghastyrghan kýii sәlemin alghan qyz aldyndaghy kónetoz kitapty paraqtap jiberip oqyp-oqyp alady da satyr-sútyr basa jóneledi. Sәlden song Samatty súraqtyng astynan aldy:

-  «Besjyldyq jospar» degendi qazirgishe aitqanda, «2030» strategiyalyq damu baghdarlamasy» degen sózben almastyrugha bola ma?

-  Týsinbedim.

-  Jaraydy, «kompartiya plenumy jýktegen mindetter» degendi «elbasynyng kezekti joldauymen»  almastyra salugha bolatyn shyghar?

-  Qaydan bileyin, ainalayyn!

Osy kezde «әbetke» barugha shyghyp bara jatqan diyrektor hatshy qyzdyng aldyna sәl bógeldi de:

-   Sen ana «KPSS siezderi», «Stalin joldastyng bayandamasy», «Proletariattyng úly kósemderi Marks, Engelis, Leniyn» degen sózderdi terip qoyyp jýrme! Sosyn, taghy «Komintern», «Internasionalizm» degen sózderding ornyna «Qazaqstan halyq assambleyasy», «kommunistik iydeya, internasionalistik tәrbiye»  degenderding songhysyn qaldyryp, aldynghy sózderin óshirip ornyna «últtyq» dep jazudy úmytpa! - dep búiyrdy. Sosyn, Samatqa búrylyp mynanday tapsyrma berdi:

-   Sen múnda tekke túrma! Jayratqa baryp kenes odaghy kezinde jaryqqa  shyqqan kitaptardyng birin al da eskirgen sayasy ataulardy qazirgimen auystyryp kompiuterge basyp әkel! Budjetten qanshama aqsha bólindi. Endi sony tez iygerip bes tomdyq kitap shygharuymyz kerek. Davay, iske kiris!

Diyrektor ózi tikeley tapsyrma bergen song qarap túrsyn ba, salyp úryp bólim bastyghyna kelse ol da bas almay bir eski kitapty qúshaqtap alghan qaryndashpen keybir abzastardy syzyp alyp tastap, endi birining sózderin almastyryp jazyp otyr eken. Samatty kórip quanyp ketti.

-   Sәke, bir tomdyq uje dayyn! Mening kompiuter basa almaytynymdy bilesing ghoy, sen bar da mynany tezdetip basyp shyq! Men kelesi birin qolgha alayyn! Bәrimiz soavtormyz ghoy. Joghary jaq bólgen aqshasynyng esebin súrap jatyr deydi...

Osylaysha, ghylymiy-zertteu institutta «kitap aulau» nauqany óristep ketti. Ony «aulau» demeske ózge lajy joq edi. Audaru deuge, jazugha jatqyzugha da kelmeytin bir qyzyq tirlik.

Samat múny joghary jaq bekitpeydi dep kýtti. Alayda, bekitkenin estigende an-tang qaldy. Endigi ýmit tek qana baspasózde qaldy. Bes tomdyq kitaptyng túsaukeserin Omekeng dýrildetip túryp ótkizdi. Arnayy shaqyrylghan qúrmetti qonaqtar, mәrtebeli ghalymdar auyzdarynyng suy qúryghansha maqtau aitty. Kitapty oqymay túryp ta osynday madaq aitugha bolatynyn alghash kórgen Samattyng tandanysynda shek bolmady. Endigi jalghyz ýmiti jurnalisterde qaldy. Túsaukeserge lek-legimen aghylyp kelgen baspasóz ókilderining tym qúryghanda biri búl soraqylyqty kórip syn tezine salar dep kýtti. Alayda, telearnalar keshki janalyqtarda Omalghan Qamalghanovich basqarghan ghalymdar újymynyng eren enbekterin tamsana habarlady. Erteninde gazetter túsaukeserdegi suretti ýlkeytip basyp, bestomdyqty «ghylymdaghy tyng janalyq» dep baghalady. Ay sayyn shyghatyn jurnaldar da sony aitty. Bәri bir birining auyzdaryna týkirip qoyghanday.

Endigi shyn sózdi oqyrman qauym aitar dep Samat әli kýtip jýr. Biraq, qoghamda mýlgigen tynyshtyq, tipti jym-jyrt. Al, «ghylymy orta» sol bayaghy tirligimen jantalasa qimyldap jatyr.

"Abay-aqparat"