قۋاندىق شاماحايۇلى. «عىلىمي ورتانىڭ» تىرلىگى
(سىقاق اڭگىمە)
باتىستا ءبىلىم العان ساماتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا ورنالاسقانىنا جارتى جىلدان عانا اسقان. مۇنداعى تىرلىكتىڭ ءبارى ول ءۇشىن مۇلدەم جات، وزىنشە بولەك الەم. كورەر كوزگە ۇرىپ تۇرعان الدەبىر كەرەگەر دۇنيەنىڭ ءبارى مۇندا ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالعانداي كورىنەدى دە تۇرادى. «مىناسى ەندى بولمايدى» دەپ ىشكى تۇيسىگىمەن سەزىنگەن نارسەلەرى بولىپ كەتەدى. كەرىسىنشە، زاڭدىلىققا ساي دۇرىس جاسالعان دۇنيەسى العا باسپايدى. بار دۇنيە توڭكەرىلىپ تۇرعانداي. مۇنداعى تىرلىكتى ەكى اياعىڭمەن جەردى تىرەپ تۇرىپ قاراساڭ ۇقپايسىڭ. ال، ەكى قولىڭمەن «ستويك» جاساپ الساڭ عانا اينالانى تۇسىنۋگە، ءبارىن دۇرىس تانۋعا بولاتىن سياقتى. وعان مۇمكىندىك قايدا؟ مەكتەپتە جۇرگەندە-اق ءدال وسى ستويك جاتتىعۋىن جاساي الماعانى ءۇشىن دەنەشىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمىنەن تالاي رەت تاياق جەگەن. ويلاسا بولدى، ازا بويى قازا بولادى.
العاش جۇمىسقا كىرىسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى ومالعان قامالعانوۆيچتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن الدەبىر عىلىمي جوبا كەلىپ تۇسكەن. مەملەكەتتىك گرانت پا، تەندەر مە ايتەۋىر ءبىر قوماقتى اقشانى ۇتىپ الۋ ءۇشىن جوبانى اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋى كەرەك ەكەن. تەندەر نەمەسە گرانت بولەتىن ۇكىمەتتىك كوميسسياسىندا وتىرعانداردىڭ اراسىندا شەتەلدىكتەر جوق. ءتىپتى اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ءوزى بار ما، جوق پا ول جاعى كۇماندىلەۋ. سوعان قاراماستان ءار جوبا مىندەتتى تۇردە ءۇش تىلدە جاسالاتىن زاڭ بار ەكەن.
(سىقاق اڭگىمە)
باتىستا ءبىلىم العان ساماتتىڭ عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا ورنالاسقانىنا جارتى جىلدان عانا اسقان. مۇنداعى تىرلىكتىڭ ءبارى ول ءۇشىن مۇلدەم جات، وزىنشە بولەك الەم. كورەر كوزگە ۇرىپ تۇرعان الدەبىر كەرەگەر دۇنيەنىڭ ءبارى مۇندا ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالعانداي كورىنەدى دە تۇرادى. «مىناسى ەندى بولمايدى» دەپ ىشكى تۇيسىگىمەن سەزىنگەن نارسەلەرى بولىپ كەتەدى. كەرىسىنشە، زاڭدىلىققا ساي دۇرىس جاسالعان دۇنيەسى العا باسپايدى. بار دۇنيە توڭكەرىلىپ تۇرعانداي. مۇنداعى تىرلىكتى ەكى اياعىڭمەن جەردى تىرەپ تۇرىپ قاراساڭ ۇقپايسىڭ. ال، ەكى قولىڭمەن «ستويك» جاساپ الساڭ عانا اينالانى تۇسىنۋگە، ءبارىن دۇرىس تانۋعا بولاتىن سياقتى. وعان مۇمكىندىك قايدا؟ مەكتەپتە جۇرگەندە-اق ءدال وسى ستويك جاتتىعۋىن جاساي الماعانى ءۇشىن دەنەشىنىقتىرۋ ءپانىنىڭ مۇعالىمىنەن تالاي رەت تاياق جەگەن. ويلاسا بولدى، ازا بويى قازا بولادى.
العاش جۇمىسقا كىرىسكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى ومالعان قامالعانوۆيچتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن الدەبىر عىلىمي جوبا كەلىپ تۇسكەن. مەملەكەتتىك گرانت پا، تەندەر مە ايتەۋىر ءبىر قوماقتى اقشانى ۇتىپ الۋ ءۇشىن جوبانى اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋى كەرەك ەكەن. تەندەر نەمەسە گرانت بولەتىن ۇكىمەتتىك كوميسسياسىندا وتىرعانداردىڭ اراسىندا شەتەلدىكتەر جوق. ءتىپتى اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىندەردىڭ ءوزى بار ما، جوق پا ول جاعى كۇماندىلەۋ. سوعان قاراماستان ءار جوبا مىندەتتى تۇردە ءۇش تىلدە جاسالاتىن زاڭ بار ەكەن.
«جازعان قۇلدا شارشاۋ» بار ما، اۋدارۋعا بىردەن كىرىستى. بىراق، باستاماي جاتىپ تىعىرىققا تىرەلدى. جوبانىڭ اتاۋىنىڭ ءوزى قۇرامالاس ساباقتاس سالا قۇلاش ۇزاق ءبىر سويلەمنەن تۇرادى ەكەن. سويتە تۇرا ەشبىر تياناقتالعان وي جوق. ءبىردىڭ باسى، ءبىردىڭ اياعى سەكىلدى بىردەمە. تۇپنۇسقاداعى ويدى تۇسپالداپ، شاتىپ-بۇتىپ اۋدارعان بولدى. ال، ەندى العاشقى سويلەمدى تۇسىنسەيشى! ءبىر پاراقتىڭ باسىنان ورتاسىنا دەيىن جالعاسقان، جالپاقتىعى جيىرما سانتيمەتر سويلەمدى وقىعاندا اقىلىنان اداسا جازدادى. «قازاق باسپاسوزىندە 1929 جىلدان كەيىن جارىق كورگەن ماقالالارداعى ۇلتتىق مۇددە مەن وتانشىلدىق رۋح، قازىرگى تولەرانتتىلىق قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگى، اسسامبلەيا يدەياسىنىڭ ىنتىماقتاستىعى، جولداۋعا قولداۋ يننوۆاتسيالىق قادامدار، ينتەگراتسيالىق الەۋەتتىلىك، كەدەندىك وداقتىڭ ىنتىماعى...» دەپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. باسىن وقىسا - اياعىن، سوڭىن وقىسا - باسىن ۇمىتىپ، ەشتەڭەنى ۇقپاي ششاتاسىپ قالا بەرەدى. شىداي الماي ءبولىم باستىعى جايراتقا باردى:
- جايرەكە، مىناۋ نە زات؟ 1929 جىلدان كەيىنگى قازاق باسپاسوزىندە قايداعى ۇلتتىق مۇددە؟ ول تۇستا ءستالينيزمنىڭ قاندى قىرعىنى قازاقتى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقانى بەلگىلى عوي. جالپى مىنا جوبانى مۇلدە تۇسىنبەدىم.
- Cاكە، ارتىق ءسوزدى نە قىلاسىڭ؟ ومەكەڭ قول قويعان سوڭ بولدى. ءبىز الدىمىزعا نە كەلسە سونى ورىندايمىز. ءبىزدىڭ ورتادا زاڭمەن بولماسا دا، ءوز ارامىزدا ويلانۋعا تيىم سالىنعانىن، تاپسىرماعا نە بەرىلسە سونىڭ ورىندالۋى عانا كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ ال! سەن ورىسشا مەن قازاقشادا نە جازىلسا سونى اعىلشىن تىلىنە اۋدارا سال! قالعانىنا باستىقتار وزدەرى جاۋاپ بەرەدى. بۇل جەردە ەكەۋمىز دە كىشكەنتاي ادامدارمىز.
كىشكەنتاي ەكەنىن ءوزىنىڭ تىكەلەي باعىناتىن باستىعىنان ەستىگەن سوڭ قايدان شىقسا، ونان شىقسىن دەپ باردى بار كۇيىندە اۋداردى دا جونەلتتى. جوعارى جاق ونىڭ تاس تالقانىن شىعارىپ قايتارارىنا، سول ءۇشىن ديرەكتوردىڭ ءوزى تەرلەپ-تەپشىپ جاۋاپ بەرەرىنە بەك سەنىمدى بولدى.
الايدا، ەكى ايدان سوڭ كۇتپەگەن جاعداي بولدى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەلسە ءبارى ءماز-مەيرام. ينستيتۋت پورا-پورا اقشانىڭ استىندا قالىپتى. دەرەۋ جينالىس ءوتىپ، تەندەر مە، الدە گرانت پا ۇكىمەتتەن بولىنگەن اقشا ەسەبىنەن بارىنە ەڭبەكاقى تاعايىندالىپتى. ءتىل بىلگەننىڭ ارقاسىندا ساماتقا دا ءتاۋىر جالاقى ەسەپتەلىپتى. ونى تاڭ قالدىرعانى، كومپيۋتەر باساتىن حاتشى قىزعا ەڭ جوعارى جالاقى ەسەپتەلۋى بولدى. ونىڭ قاسىندا جاسى بار، جاسامىسى بار بىلدەي عىلىم دوكتورلارى مەن پروفەسسورلارىنىڭ ەڭبەكاقىلارى ءجىپ ەسە المايدى. سۇراماقشى بولىپ الدە نەشە رەت وقتالىپ ەدى، جايرات باستىعى ىمداپ قوزعالتپادى. مۇنداي دا سوراقىلىق بولادى ەكەن. عىلىمي-زەرتتەۋمەن تەر توگىپ اينالىساتىنداردان گورى نە اتاعى، نە دارەجەسى جوق، قايداعى ءبىر حاتشى قىز كوپ جالاقى الادى. داعاراداي كەڭ قابىلداۋ بولمەسىندە ازاننان كەشكە دەيىن كومپيۋتەر شۇقىلاپ وتىرادى. اگەنتپەن حات جازىسا ما، ويىن ويناپ وتىرا ما، قۇداي بىلەدى.
سامات ەندى حاتشى قىزدى باقىلاپ كورمەككە قابىلداۋ بولمەسىنە باردى. بىردەن مونيتورعا كوز سالىپ ەدى، الگى قارشاداي قىز حات جازىپ نەمەسە ويناپ وتىرعانعا مۇلدەم ۇقسامايدى. فايل تولى ءماتىندى ساتىر-سۇتىر جازىپ لەزدە تولتىرادى دا كەلەسى بەتكە كوشەدى. ءتىپتى بۇرىلىپ قاراۋعا دا مۇرشاسى جوق. مۇندا تەك ديرەكتور عانا ازاندا جۇمىسقا كەلگەندە، تۇستەنۋگە شىققاندا، كەشكە قايتقاندا ءوز كابينەتىنە قاراي وتەتىنى بولماسا ءتىرى جان اياق باسپايتىنى كورىنىپ تۇر. سوعان ۇيرەنگەن بە، حاتشى قىز ساماتقا مويىن بۇرىپ قاراعان دا جوق، جازۋىن جالعاستىرا بەردى. جازىپ وتىرعان دۇنيەلەرىنىڭ ستيلىنە قاراعاندا ءتاپ-ءتاۋىر مونوگرافياعا ۇقسايدى. ۇزاق تۇرۋدان ىڭعايسىزدانىپ سالەم بەردى. جازۋىن جالعاستىرعان كۇيى سالەمىن العان قىز الدىنداعى كونەتوز كىتاپتى پاراقتاپ جىبەرىپ وقىپ-وقىپ الادى دا ساتىر-سۇتىر باسا جونەلەدى. سالدەن سوڭ ساماتتى سۇراقتىڭ استىنان الدى:
- «بەسجىلدىق جوسپار» دەگەندى قازىرگىشە ايتقاندا، «2030» ستراتەگيالىق دامۋ باعدارلاماسى» دەگەن سوزبەن الماستىرۋعا بولا ما؟
- تۇسىنبەدىم.
- جارايدى، «كومپارتيا پلەنۋمى جۇكتەگەن مىندەتتەر» دەگەندى «ەلباسىنىڭ كەزەكتى جولداۋىمەن» الماستىرا سالۋعا بولاتىن شىعار؟
- قايدان بىلەيىن، اينالايىن!
وسى كەزدە «ابەتكە» بارۋعا شىعىپ بارا جاتقان ديرەكتور حاتشى قىزدىڭ الدىنا ءسال بوگەلدى دە:
- سەن انا «كپسس سەزدەرى»، «ستالين جولداستىڭ بايانداماسى»، «پرولەتارياتتىڭ ۇلى كوسەمدەرى ماركس، ەنگەلس، لەنين» دەگەن سوزدەردى تەرىپ قويىپ جۇرمە! سوسىن، تاعى «كومينتەرن»، «ينتەرناتسيوناليزم» دەگەن سوزدەردىڭ ورنىنا «قازاقستان حالىق اسسامبلەياسى»، «كوممۋنيستىك يدەيا، ينتەرناتسيوناليستىك تاربيە» دەگەندەردىڭ سوڭعىسىن قالدىرىپ، الدىڭعى سوزدەرىن ءوشىرىپ ورنىنا «ۇلتتىق» دەپ جازۋدى ۇمىتپا! - دەپ بۇيىردى. سوسىن، ساماتقا بۇرىلىپ مىنانداي تاپسىرما بەردى:
- سەن مۇندا تەككە تۇرما! جايراتقا بارىپ كەڭەس وداعى كەزىندە جارىققا شىققان كىتاپتاردىڭ ءبىرىن ال دا ەسكىرگەن ساياسي اتاۋلاردى قازىرگىمەن اۋىستىرىپ كومپيۋتەرگە باسىپ اكەل! بيۋدجەتتەن قانشاما اقشا ءبولىندى. ەندى سونى تەز يگەرىپ بەس تومدىق كىتاپ شىعارۋىمىز كەرەك. داۆاي، ىسكە كىرىس!
ديرەكتور ءوزى تىكەلەي تاپسىرما بەرگەن سوڭ قاراپ تۇرسىن با، سالىپ ۇرىپ ءبولىم باستىعىنا كەلسە ول دا باس الماي ءبىر ەسكى كىتاپتى قۇشاقتاپ العان قارىنداشپەن كەيبىر ابزاتستاردى سىزىپ الىپ تاستاپ، ەندى ءبىرىنىڭ سوزدەرىن الماستىرىپ جازىپ وتىر ەكەن. ساماتتى كورىپ قۋانىپ كەتتى.
- ساكە، ءبىر تومدىق ۋجە دايىن! مەنىڭ كومپيۋتەر باسا المايتىنىمدى بىلەسىڭ عوي، سەن بار دا مىنانى تەزدەتىپ باسىپ شىق! مەن كەلەسى ءبىرىن قولعا الايىن! ءبارىمىز سواۆتورمىز عوي. جوعارى جاق بولگەن اقشاسىنىڭ ەسەبىن سۇراپ جاتىر دەيدى...
وسىلايشا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتا «كىتاپ اۋلاۋ» ناۋقانى ورىستەپ كەتتى. ونى «اۋلاۋ» دەمەسكە وزگە لاجى جوق ەدى. اۋدارۋ دەۋگە، جازۋعا جاتقىزۋعا دا كەلمەيتىن ءبىر قىزىق تىرلىك.
سامات مۇنى جوعارى جاق بەكىتپەيدى دەپ كۇتتى. الايدا، بەكىتكەنىن ەستىگەندە اڭ-تاڭ قالدى. ەندىگى ءۇمىت تەك قانا باسپاسوزدە قالدى. بەس تومدىق كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن ومەكەڭ دۇرىلدەتىپ تۇرىپ وتكىزدى. ارنايى شاقىرىلعان قۇرمەتتى قوناقتار، مارتەبەلى عالىمدار اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىعانشا ماقتاۋ ايتتى. كىتاپتى وقىماي تۇرىپ تا وسىنداي ماداق ايتۋعا بولاتىنىن العاش كورگەن ساماتتىڭ تاڭدانىسىندا شەك بولمادى. ەندىگى جالعىز ءۇمىتى جۋرناليستەردە قالدى. تۇساۋكەسەرگە لەك-لەگىمەن اعىلىپ كەلگەن ءباسپاسوز وكىلدەرىنىڭ تىم قۇرىعاندا ءبىرى بۇل سوراقىلىقتى كورىپ سىن تەزىنە سالار دەپ كۇتتى. الايدا، تەلەارنالار كەشكى جاڭالىقتاردا ومالعان قامالعانوۆيچ باسقارعان عالىمدار ۇجىمىنىڭ ەرەن ەڭبەكتەرىن تامسانا حابارلادى. ەرتەڭىندە گازەتتەر تۇساۋكەسەردەگى سۋرەتتى ۇلكەيتىپ باسىپ، بەستومدىقتى «عىلىمداعى تىڭ جاڭالىق» دەپ باعالادى. اي سايىن شىعاتىن جۋرنالدار دا سونى ايتتى. ءبارى ءبىر ءبىرىنىڭ اۋىزدارىنا تۇكىرىپ قويعانداي.
ەندىگى شىن ءسوزدى وقىرمان قاۋىم ايتار دەپ سامات ءالى كۇتىپ ءجۇر. بىراق، قوعامدا مۇلگىگەن تىنىشتىق، ءتىپتى جىم-جىرت. ال، «عىلىمي ورتا» سول باياعى تىرلىگىمەن جانتالاسا قيمىلداپ جاتىر.
"اباي-اقپارات"
