Júma, 29 Nauryz 2024
Janalyqtar 4104 0 pikir 22 Tamyz, 2012 saghat 08:16

Rýstem Ábdiqadyrov. Internetke jәne úyaly telefongha beyimdelgen qazaq әlipbii

Qazirgi qazaq әlipbiyin qoldanyp Internetke kiru, úyaly telefonmen  SMS   jiberu qiyndyghy bәrimizge ayan. Osy mәseleni az da bolsa jenildetu maqsatynda, latyn әlipbii negizinde jasalghan myna janalyghymyzdy júrshylyq talqysyna  saludy jón kórdik.

HH ghasyrdyng basynda kemenger Ahang (Ahmet Baytúrsynov)  arab   әlipbiyin qazaqshagha beyimdep, tóte jazudy jasaghanda, qazaq tiline tәn, biraq arabshada joq әripterdi shekesine dәiekshe qoyyp belgilegen bolatyn.

Qazirgi qazaq әlipbiyin  Internetke  beyimdeu mәselesine kelgende, biz de Ahannyng sol ústanymyna sýiensek, qatelespeytin shygharmyz.

Áripting ýstine qos nýkte, nemese apostrof (dәiekshe)  qoyghan  әlipbiyler әlem tilderinde kóptep kezdesedi. Keybir elder últtyq әlipbiylerine týrli shartty belgiler engizip, Internetke beyimdegen.

Biz de sol Ahang әdisimen, qazirgi qazaq әlipbiyining  latynda joq әripterin   jazyluy da  dybystaluy da úqsas latyn әripterimen ong jaq shekesine apostrof (') belgisin qoyyp tanbalaudy úsynamyz. Mysaly, latyn әrpimen berilgen,ong jaq shekesinde apostrof (') belgisi bar A' degen әrip qazaqsha Á desek, tiyistisinshe G '(Gh), K' (Q), N' (N), O' (Ó ) t.s. dep belgileuge bolady.

Qazirgi qazaq әlipbiyin qoldanyp Internetke kiru, úyaly telefonmen  SMS   jiberu qiyndyghy bәrimizge ayan. Osy mәseleni az da bolsa jenildetu maqsatynda, latyn әlipbii negizinde jasalghan myna janalyghymyzdy júrshylyq talqysyna  saludy jón kórdik.

HH ghasyrdyng basynda kemenger Ahang (Ahmet Baytúrsynov)  arab   әlipbiyin qazaqshagha beyimdep, tóte jazudy jasaghanda, qazaq tiline tәn, biraq arabshada joq әripterdi shekesine dәiekshe qoyyp belgilegen bolatyn.

Qazirgi qazaq әlipbiyin  Internetke  beyimdeu mәselesine kelgende, biz de Ahannyng sol ústanymyna sýiensek, qatelespeytin shygharmyz.

Áripting ýstine qos nýkte, nemese apostrof (dәiekshe)  qoyghan  әlipbiyler әlem tilderinde kóptep kezdesedi. Keybir elder últtyq әlipbiylerine týrli shartty belgiler engizip, Internetke beyimdegen.

Biz de sol Ahang әdisimen, qazirgi qazaq әlipbiyining  latynda joq әripterin   jazyluy da  dybystaluy da úqsas latyn әripterimen ong jaq shekesine apostrof (') belgisin qoyyp tanbalaudy úsynamyz. Mysaly, latyn әrpimen berilgen,ong jaq shekesinde apostrof (') belgisi bar A' degen әrip qazaqsha Á desek, tiyistisinshe G '(Gh), K' (Q), N' (N), O' (Ó ) t.s. dep belgileuge bolady.

Endi naqtylay qazaq әlipbiyining әrbir әribin latynsha tanbalau mәselesine kelgende, keybir janalyqtar engizuge tura keldi. Endi solargha toqtalayyq.

Resmy týrde qabyldanyp, bekitilmese de, songhy kezderde qazaq әlipbiyinin  J,Sh,Ch әripteri latyn әripterimen, tiyistisinshe  Zh, Sh,Ch týrinde jazylyp jýr. Búl endi kópshilikting ózi qabyldaghan, maqúldaghan núsqasy desek qate ketpeymiz. (Áuejaylarda, jol kórsetkishterde taghy da basqa jerlerde búghan mysaldar jetkilikti-aq). Sondyqtan da qazaq әlipbiyining J,Sh,Ch әripteri Internetke beyimdelgen núsqada J (Zh), Sh (Sh), Ch (Ch) týrinde tanbalansa, kópshilikting oiynan shyghatyny anyq.

Qazaq tilinde sanauly sózderde ghana keletin qúiryqty  Sh-gha kelsek,  mәseleni qiyndatpay  ony kәdimgi Sh siyaqty, biraq shekesine apostrof qoyyp tanbalaymyz, yaghny Sh (Sh').

Latynnyng S әrpi qazaqsha  S dep oqylady. Búl osy әripting latyn grammatikasynda (fonetikada) kórsetilgen dybystaluy.

Bizding negizgi maqsatymyz qazaq әlipbiyin Internetke neghúrlym ontayly,      meylinshe qarapayym týrde beyimdeu bolghandyqtan, tosyndau bir janalyq engizbekshimiz - qazaq әlipbiyining eki әrpin, yaghni  Y (qysqa i) men I әripterin, latynnyng bir әrpimen (J j) (latynsha dybystaluy - yot) tanbalaudy úsynamyz.

Oghan qarsy bolatyndargha aitarymyz: búl eki әripting biri dauyssyz (y), biri dauysty (i) bolghanyna qaramastan, sóz maghynasyn shatystyrmay týsinuge,

tipti artikulyasiya jaghynan alghanda da  eshqanday da qiyndyq tughyzbaytynyna is jýzinde kózimiz anyq jetti. Mysaly: bay (baj), airan (ajran), ini (jnj), bilim (bjljm); beyim (bejjm), beybit (bejbjt), zeyin (zejjn), kiyim (kijm).

 

2

 

Búl әrip ( j ) aghylshyn  tilinde (djiy) dep te dybystalady. Al biz             latyn grammatikasyndaghy bayyrghy dybystaluyn ( yot) aldyq.

Sonymen qatar, búl әrip ( j ) aiyru belgisining () jәne dauysty dybystyng qasynda kelip, aiyru qyzmetin atqaryp túrghan jinishkelik  belgisining  () de qyzmetin atqarady, mysaly: razezd (razjezd),  sezd (sjezd), bulion (buljon), losion (losjon), karier (karjer).

Al basqa jerde jinishkelik belgisining () ornyna eshqanday әrip jazylmaydy, mysaly: povesti (povest), filim ( film ), ruli (rul).

Qazaq tilinde óte jii qoldanylatyn Y y әrpin latynsha Y y (ipsilon) týrinde tanbalaghandy jón kórdik. Búl da praktikada jii kezdesetin, kópshilik qabyldaghan núsqa deuge bolady.

Tanbalanuy ózara úqsas, qatar kelgen ýsh birdey U, Ú, Ý әripterinin  latynsha balamalary, tiyistisinshe U(U), Ú (U '), Ý (Y ') týrinde jazylady.

Orys tilinen engen diftongtar Yo, Yu , Ya eki әrippen tanbalanady, yaghny          Yoyo (Jo,jo) ,(yy (Ju,ju), Yaya(Ja, ja) . Búl tipti de dau tughyzbaytyn әngime.

Basqa aitylmaghan әripterding latynshasy sirә kópshilikke ayan: V (V), D (D), C (S), G(G), R( R) degen siyaqty jәne olar tómendegi  kestede tolyq keltirilgen.

Basqa eshqanday  da ózgeris engizilmeydi jәne aitylghan janalyqtar әlipbiydi paydalanu barysynda eshqanday  qiyndyq tughyzbaydy.

Sonymen, qazirgi qazaq әlipbiyining dybys qataryna jatatyn barlyq             әripteri týgel latynsha tanbalandy. 32 әripten túratyn Internetke jәne úyaly telefongha  beyimdelgen qazaq әlipbiyining ýlgisi kópshilik kónilinen shyghar degen ýmittemiz. Endi eshqanday qiyndyqsyz, emin-erkin Ghalamtorda qazaqsha sayranday alasyz.

Osy әlipbiydi paydalana otyryp úyaly telefondarymen de eshbir qiyndyqsyz qazaqsha SMS-ter jiberuge bolady.

Latyn әripterin qoldanghanda til panelinde «EN» degen jazu boluy kerek.

(EN  - Angliyskiy SShA). Apostrof tanbasy klaviaturanyng әripter blogynyng tómennen sanaghanda ekinshi qatarynyng eng shetki  batyrmasy, beynelenui  -", e

Tómende Internetke beyimdelgen qazaq әlipbiyining tolyq núsqasynyng kestesin nazarynyzgha úsynamyz.

 

Rýstem ABDYQADYROV

Manghystau oblysy

e-mail: abdrust@mail.ru

Mak'ala turaly  o'zderjnjn' oj-pjkjrlerjn  bjldjrgjsj  keletjn  azamattar osy  a'ljpbidj pajdalana otyryp, avtorg'a  ko'rsetjlgen  elektron- pochtag'a  xat zholdajmyn dese, shyn  ko'n'jlden rizashylyg'ymyzdy bjldjremjz. R.A.

(Maqala turaly ózderinin  oi-pikirlerin bildirgisi keletin azamattar osy әlipbiydi paydalana otyryp, avtorgha kórsetilgen elektron-pochtagha hat joldaymyn dese, shyn kónilden rizashylyghymyzdy bildiremiz. R.A.)

3

INTERNETKE JÁNE ÚYaLY TELEFONGhA  BEYIMDELGEN

QAZAQ  ÁLIPBIYI

(Rýstem  ABDYQADYROV núsqasy)

Ret

sany

Qazirgi qazaq

әlipbii

Internetke

beyimdelgen

qazaq әlipbiyi

Dybys -taluy

Eskertu:

1. Qoldanystaghy qazaq әlipbiyinin  J, Sh, Sh, Ch әripteri latyn ýlgisinde J (Zh), Sh (Sh), Sh (Sh'), Ch (Ch) týrinde jazylady. Mysaly: Jarkent (Zharkent), Shymkent (Shymkent), ashy (ash' y), chempion (chempion).

 

2. Qazaq әlipbiyining Y (qysqa iy) jәne I әripteri latyn ýlgisinde bir әrippen (J ) tanbalanady, mysaly:  ayran (ajran), ini ( jnj ), keyin (kejjp), beybit ( bejbjt ), kiyim ( kijm).

 

3. Ayyru belgisining () ornyna jәne jinishkelik belgisi () dauysty әripting qasynda túryp aiyru qyz-metin atqaryp túrsa, latynsha  ( j ) jazylady, mysaly: razezd (razjezd), podezd (podjezd), sezd (sjezd); bulion (buljon), losion (losjon).

Basqa jaghdayda jinishkelik belgisining () ornyna eshqan- day tanba qoyylmaydy, mysaly: povesti (povest), filim (film), ruli (rul).

 

4. Orys tilinen engen diftong әripter Yo, Yu, Ya latyn ýlgisin-de eki әrippen jazylady: Yo(jo), Yu (ju), Ya (ja). Mysaly: yolka

( jolka), aYu (aju), siya (sija).

Rýstem  ABDYQADYROV

Manghystau oblysy

E-mail: abdrust@ mail.ru

1

A a

A a

a

2

Á ә

A' a'

ә

3

B b

B b

be

4

V v

V v

ve

5

G g

G g

ge

6

Gh gh

G' g'

gha

7

D d

D d

de

8

E e

E e

e

9

Z z

Z z

ze

10

Y iy

I i

iy

11

K k

K k

ka

12

Q q

K' k'

qa

13

L l

L l

el

14

M m

M m

em

15

N n

N n

en

16

NG n

N' n'

n

17

O o

O o

o

18

Ó ó

O' o'

ó

19

P p

P p

pe

20

R r

R r

er

21

S s

S s

es

22

T t

T t

te

23

U u

U u

u

24

Ú ú

U' u'

ú

25

Ý ý

Y' y'

ý

26

F f

F f

ef

27

H h

X x

ha

28

H

H h

Ha

29

 

S s

S s

se

30

2929

Y y

Y y

y

31

Yy jәne I i

J j

y (qysqa), jәne  i

32

E e

E' e'

e

Qúrastyrushy Rýstem ABDYQADYROV   e-mail: abdrust@mail.ru

"Abay-aqparat"

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1584
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2284
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3624