Almatydaghy Adam qúqyqtary men zandylyqty saqtau jónindegi Qazaqstan halyqaralyq burosynyng baspasóz ortalyghynda «Qandastargha arasha» baspasóz mәslihaty ótti. Jiyngha jurnalist Rysbek Sәrsenbayúly, «Atajúrt» birlestigining jetekshisi Qydyrәli Orazúly jәne birqatar BAQ ókilderi qatysty.

Is-sharada Qytay sayasatynyng qúrbany bolghan qandastarymyzdyng taghdyry bayan etildi. Qytaydyng az últtargha jasaghan qysymynyng kórinisi ol – qandastardyng tuys-tughanyn, bauyryn, balasyn abaqtygha qamauy ne bolmasa týzetu lagerlerinde erkinen tys ústap otyruy. Shyghystaghy kórshi «az últtargha qysym kórsetkenin» qansha jasyrsa da, býginde búdan kýlli әlem qúlaghdar.

Últy qazaq, әdebiyet pen mәdeniyet ókilderi týrmege jabyla bastaghan

«Atajúrt» birlestigining jetekshisi Qydyrәli Orazúly: «Qytaydaghy «Qazaq mәselesi» sonau 2017 jyldan bastap qiyndaghany belgili. Sodan beri Qytaydaghy qandastarymyzgha arasha súrap baspasóz  mәslihattary, týrli jiyndar, is-sharalar ótkizilip keledi. Kezinde bilesizder, búl mәsele BÚÚ-gha deyin jetti. 2017 jyldan bastap Qytaydaghy qandastarymyzgha, músylman azshylyqqa jasalghan qysym 2019 jyldyng ayaghyna qaray shamaly seyildegendey boldy. 2019 jyly Qytaydaghy biraz qazaq elge oraldy. Biraq pandemiya bastalghaly shekara qayta jabyldy. Qazir «Qytaydaghy qazaq mәselesi» basyldy deuge kelmeydi», - deydi.

Jiyngha qatysugha arnayy kelgen astanalyq Kamatan Toqtamúrat kenje úlynyng Qytayda qamauda otyrghanyn aityp: «Men, Kamatan Toqtamúrat, Qazaqstan azamatymyn. Balam Gharapa Qytaydaghy Sanjy oblystyq orta mektebining múghalimi bolyp qyzmet isteytin. Ony 2021 jyly shilde aiynyng toghyz-ondarynda Sanjy qalasyndaghy ýiine kelip ústap alyp ketken. Qazir qayda ekenin bilmeymiz. Qanday aiyppen ústalghany da beymәlim. Ol jaqta túratyn balalarym da anyq-qanyghyn ashyq aita almaydy. Balam jaqsy oqu oqyp, jaqsy qyzmet istep jýr edi. Artynda ýsh jasar nemerem qaldy. Qúqyq qorghau úiymdarynan bir kómek bolyp qalar degen ýmitpen, balamnyng joghyn joqtap kelip otyrmyn», - dedi kóz jasyn tiya almaghan keyuana.

Gharapa Nәsiollaúly Qazaqstangha 2017 jyldyng jazynda 15 kýnge kelgen. Sodan keyin mýlde Qazaqstanda bolmaghan. Múghalimdikten basqa, shygharmashylyqpen de ainalysqan. «Sýley» degen saytty jýrgizgen. Ýnemi habarlasyp túratyn úly, birshama uaqyt ýnsiz ketken son, ana jýregi bir súmdyqty sezip alanday bastaydy.

«Balalarym: – Ol qyzmetke ótti, telefonmen sóilesuge júmysta rúqsat bermeydi eken, dedi. Alghashynda senip jýrdim. Sosyn qyzmettegi adamdy telefonmen nege habarlastyrmaydy dep oilap, menen jasyrmay-aq, qoyyndar, ony alyp ketken shyghar dep súradym. Olar: - Apa, qate oilamanyz, bizde bәri jaqsy deydi de qoyady, basqany aitpaydy», - deydi qamaudaghy qandastyng anasy.

Kamatan Toqtamúrattyng aituynsha, úlynyng eshqanday memleketke qarsy kózqarasy bolmaghan. Ashyq-jarqyn, dostary kóp azamat. Qazaqstanda da aralas-qúralas tanystary, uniyversiytette birge oqyghan dostary kóp. Úlynyng mәselesi boyynsha Qazaqstandaghy Qytay elshiligine de, Syrtqy ister ministrligine de aryz jazghan, biraq jauap joq.

Keyuananyng basynan ótip jatqan qasiret myng qasiretting bir mysaly.

Qytay Qazaqstan azamatyn zansyz tútqyndap ketken

Qytay týrmesinde jazyqsyz jabylghan tuysyn izdep, Qytay elshiligining aldynda piyket ótkizip jýrgenine bir jylgha tayaghan belsendi Gauhar Qúrmanәliyeva: «Bizding Qytay konsuldyghynyng aldynda jýrgenimizge býgin 310 kýn toldy. Qazir ghana konsuldyq aldyna barghan Túrsyn degen әpkemizdi ústap alyp ketti. Biz mashinanyng ishinde kólikten týspey talabymyzdy aittyq ta qayttyq. Mashinadan týssen, mindetti týrde Medeu audanyna aparyp 3-4 saghat ústap otyrady. Óitip otyrghannan da sharshadyq. Ýnemi avtobus ta, polisiya da ústaugha dayyn túrady», - deydi.

«Men ózimning Asqar Azatbek degen tuysymdy izdeymin. Ol Qytayda tuyp ósken. Keyin tarihy otany Qazaqstangha oralyp, 2017 jyly azamattyqqa ótip, Qazaqstannyng kók pasportyn aldy. Ol 2017 jyly 7 jeltoqsan kýni Qorghas ShYHO sauda ortalyghyna ketken bolatyn. Búl sauda ortalyghy erkin aimaq, yaghny eki elding azamattary da bara alady. Alayda, Qytay azamaty Qazaqstan aumaghyna, Qazaqstan azamaty Qytay aumaghyna ótuine bolmaydy. 7 jeltoqsan kýni biz ýide tamaq әzirlep, Asqardy kýtip otyrghanbyz. Saghat 4 kezinde maghan Asqardyng janynda jýrgen dosy Oraz habarlasty. Dauys dir-dir etedi.

«Túrghan jerimizde Qytay poliyseyleri azamattyq formamen kelip, qújattarymyzdy tekserdi. Asqardyng pasportyn qarady da, qolyn qayyryp, jerge jyghyp, mashinasyna salyp alyp ketti», - dedi.  «Qazaqstannyng azamatyn olar qalay alyp ketedi», - dep men tanghaldym. Dereu polisiyagha habarlastyq. 7 jeltoqsan kýni aryzdy almay, 8 jeltoqsan kýni aldy. Asqar Azatbekti Qazaqstannyng shekarasynda, tura ýlken býrkitting mýsini bar jerde alyp ketken. 7 jeltoqsan kýni týngi saghat on bir jarymgha deyin telefony qosuly túrdy, biraq alghan joq. Sosyn óship qaldy. 8 jeltoqsan kýni biz әskery polisiyagha da aryzdanyp, viydeobaqylaudy kóruge kirdik. Biraq sol kýni viydeobaqylau istemey túrghan. Eshtene kórinbedi.

2017 jyl 8 jeltoqsannan bastap Almaty oblysy Jarkent audanynyng polisiyasyna shaghymdanyp, Asqar Azatbek jayynda aryz jazdyq.

Mine, býginge deyin odan habar joq. Tek bir ghana mәlimet bar, ol: Asqar Azatbekti 2018 jyly 20 jylgha sottaghan. Qazaqstan azamatyn.

Búl jerde Qytay biyligi kedendik zandy búzyp otyr. Qytaydyng ShYHO-dan  birde-bir Qazaqstan azamatyn alyp ketuge qúqyghy joq. Mysaly, Sayragýl Sauytbay sol ShYHO arqyly ótken. ShYHO-men  qashyp ótkeni ýshin shekarany búzdy dep aiyptalyp, qansha qiyndyq kórdi. Qazir Shvesiyada túryp jatyr. Al, minekey, Qytay biyligi shekarany búzyp ótip, Qazaqstan azamatyn alyp ketedi. Alyp ketip sottap jiberedi. Ádilettilik qayda?

Qazaqstannyng Bas prokuraturasyna qylmystyq is qozghauyn talap etip aryz jazdym. Áli qylmystyq is qozghalghan joq. Men sol 7 jeltoqsannan bastap Asqar Azatbekti izdep, aryzdanyp jýrmin. Tórt jyl boldy mine. Áli ózgeris joq.

Men aryzdy Preziydentke de jazghanmyn, SIM, IIM jazdym. 2019 jyldan bastap SIM-nen alghan bir jauap qana bar: «Iә , nota joldadyq, biraq olar jauap bermeydi», - delingen.

Viydeo aryz da, jazbasha aryz da joldadyq. Eshqanday ózgeris bolmaghannan keyin, biz Qytaydyng konsuldyghynyng aldyna jinalyp, talap ettik.

Jalghyz men emes, men siyaqty 10 adam bar. Elshilik aldynda jýrgenimizge 310 kýn boldy, osy uaqytqa deyin birde-bir qyzmetker shyghyp jauap bergen joq. Biyl 21 qyrkýiekte saghat 11-de Astanagha bardyq.  Poezdan týse sala Qytay konsuldyghynyng aldyna jettik. Ol jerden de eshkim shyqqan joq.  Ókinishtisi, basqa elshilikke baratyn bolsan, 3 minuttyng ishinde qyzmetkeri shyghyp, ne jaghdaymen kelgenindi súraydy. Al, Qytay elshiligi bizding aryzymyzgha da, piyketimizge de qarap túrghan joq. Eshqanday jauap joq», - deydi Qúrmanәliyeva.

Aqparat ýshin:  «Qorghas» shekara many yntymaqtastyghy  halyqaralyq ortalyghy (ShYHO) – búl «Núrly jol» jana ekonomikalyq sayasaty men «Jibek joly» ekonomikalyq beldeui strategiyasy ayasyndaghy әlemde tendesi joq Qazaqstan Respublikasy men Qytay Halyq Respublikasynyng birlesken әri biregey jobasy.

Gauhar Qúrmanәliyeva sekildi tughan-tuysyn izdegen bir top adam bar. Taghdyr tәlkegin kórgen qandastardyng taghdyry qabyrgha qayystyrady.

«Sizder bilesizder, bizding janymyzda piyketke shyghyp jýrgen Aqiqat degen jigit bar. Onyng 70 jasqa kelgen әkesin Qytayda týrmege jazyqsyz qamap, aqyry týrmede o dýniyege attanyp kete bardy. Sýiegin de bergen joq. Qayda jerlengenin de bilmeydi. Aqiqattyng anasy men eki bauyry Qytayda túrady. Biraq olarmen tildese almaydy. Osymen ýshinshi jyl Aqiqat anasy men bauyrlarynan habar almaghan. Qayda ekenderi belgisiz. Óli ne tiri ekeni de beymәlim», - dedi belsendi.

Ol ózimen birge ereuilge shyghyp jýrgen barlyq adamdardyng mún-zaryn aityp ótti.

«Eger de Qytaydyng әr qamaugha alghan adamnyng kinәsin kórsetetin dәlel, faktisi bolsa, shyghyp jauap berer edi», - deydi ol Qytay elshiliginen eshkimning shyghyp jauap bermeytinine ashynyp.

«Biz barlyq jaqqa jazyp jatyrmyz, Preziydentting әkimshiligine de jazdyq. Ózgeris joq. Bizge tek qana aiyppúl salady. 10 adamgha salynghan aiyppúl qazir 3 mln 960 250 tenge boldy! Ár adamnyng óz tuysyn, әke-sheshesin, bauyryn izdeui qylmys pa? Nege әdildik joq? Momaqan qazaqtardy sottap jatqanda biz qalay jaybaraqat otyramyz? Búl mýmkin emes. Býgin konfrensiya bolyp jatyr degendi estip, quanyp kettim. Osy mәseleni ortagha qoyyp jatqan jurnalister bolsa, bir jaqsylyq bolyp qalar dep ýmittenem», - dep sózin ayaqtady Gauhar Qúrmanәliyeva.

Qazaqstan Tәuelsizdigin Resey men Qytaydyng qanjyghasyna óngerip bergen

Jurnalist Rysbek Sәrsenbayúly: «Búl endi óte súmdyq jaghday. Qasiret. Qazaq halqynyng basyndaghy qasiret dep aituymyz kerek. Qytay tarapynan búl – basynghandyq. Qazaqstan memleketining tarapynan búl – beysharalyq. Naghyz beysharalyq. Ózining aumaghynda, shekarasynda túrghan adamdy qolyn qayyryp, barymtalap alyp ketedi. Qytaygha aparyp sottaydy. Al, sol jaqtaghy qandastarymyz bas kóterer bolsa, aqyl-oyy sergek adam bolatyn bolsa, dereu qamaydy», - deydi.

Rysbek Sәrsenbayúly baspasóz mәslihatynda Qytayda sottalghan aqyn-jazushy, kompozitorlardyng az ghana tizimin atap shyqty.

«Tizim mynnan asyp ketedi. Selt etip otyrghan Qazaqstan biyligi joq. Mynq etpeydi. Búl Qytaydyng ishki isi dep qarap otyr. Qol qusyryp otyr. Búl – Qytaygha bodan bolghandyqtyng belgisi. Sayasi, zandyq, memlekettik túrghydan da Qytaygha tәueldilikti kórsetedi. Tәuelsizdik kýni de kele jatyr. Qaydaghy tәuelsizdik? Qazaqstan ózining tәuelsizdigin Resey men Qytaydyng qanjyghasyna óngerip bergen. Bodan bolyp otyr. Búl – bodan, beyshara memleketting isi. Qandastarymyzgha eshqanday qol úshyn berip, jәrdemimizdi tiygize almaymyz. Jeke halyq retinde de, memleket retinde de. Búl jerde myna mәseleni de aituymyz kerek. Biz halyq bolyp kóterilip jatqan joqpyz. Batys eldari, AQSh Qytaydyng osy genosiydi ýshin, Shynjang ólkesindegi az últtargha, qazaq, úighyr, qyrghyzdargha jasaghan qysastyghy ýshin neshe týrli sayasy amaldar jasap jatyr. Búl shekteu ýshin, toqtatu ýshin kerek. Bizding qazaq memleketi de sonday qadamdar jasauy kerek. Narazylyq notasyn ýsti-ýstine joldau kerek. Qarym-qatynasty shekteu kerek. Búrynghy jasaghan kelisim-sharttardy toqtatu kerek. Jana aitylghan tizimdegi aitylghan adamnyng bәri últ qayratkerleri, әdebiyetshi, aqyn, óner, mәdeniyet qyzmetkerleri.

Demek, Qytay sonday azamattardy qudalau arqyly, jazyqsyz sottau arqyly, tildi joghaltudy, mәdeniyet pen salt-dәstýrdi joghaltudy kózdeydi. Últ retinde ruhany azghyndyqqa úshyratady. Búl shynymen de genosiyd. Últty joiygha  maqsatty týrde jasalyp jatqan әreketter», - dedi Rysbek Sәrsenbayúly.

Qydyrәli Orazúly: «Búl bir-eki kisining basyndaghy jaghday emes, búl tútas últtyng basyndaghy jaghday. Preziydent Toqaev: «qandastarymyzdy alyp kelemiz», - dep biyl basa aitty. Ony qolgha alu ýshin, eng birinshi osy Qytaydaghy qandastarymyzdan bastau kerek. Qazir shekarany týrli syltaularmen jauyp otyr. Biraq bizge qytaylar emin-erkin keledi de, qazaqtar elimizge jete almay otyr. Aughanstanda da qandastarymyzdyng jaghdayy qiyn. Ony da sheship jatqan joq. Sondyqtan 30 jyldyq mereytoy dep auyz toltyra aitu ýshin eng aldymen últtyq mәselelerdi sheship aluymyz kerek dep oilaymyn.

Qytaydaghy qandastarymyzgha qatysty qoldan kelmeytin talaptardy qoyyp jatqan joqpyz. Bizding talap – adam balasyna tәn eng qarapayym: bas bostandyghy, erkindik qúqyghy. Biz sony ghana súrap jatyrmyz. Basqa Qytaygha qarsy eshqanday sayasy kózqarasymyz joq. Búl talapty oryndaugha halyqaralyq adam qúqyghy túrghysynan da , jeke memleket túrghysynan da Qazaqstan ýkimetining shamasy әbden jetedi», - dedi ol.

«Qazaq múny» degen óleni ýshin 10 jylgha sottalghan

Mәslihat sonynda qogham belsendisi Ádilet Ahmetúly qazirgi tanda Qytayda jazyqsyz abaqtygha jabylyp jatqan ziyaly qauym ókilderin taldap túryp aityp berdi.

Ádilet Ahmetúly: «Rysbek aghamyzdyng auzynan baghana men jazyp bergen 7-8 azamattyng aty ataldy. Ol jerde tek qana osy atalghan jigitter jatqan joq. Ol jerde talay adam jatyr. Uniyversiytette óte jaqsy oqyghan, qazaqqa da, tipti Qytay Halyq Respublikasy ýshin de kerekti azamattar solar. Qytaygha qarsy eshtene istemegen jigitter.

Gharapa Nәsiollaúly Beyjinde Ortalyq Últtar uniyversiytetinde bizben birge oqydy. Keremet oqydy. Ýkimetke qarsy eshtene aitqan da, jazghan da joq. Sayasy saqtyghy bar, әdebiy-mәdeny sauaty bar jigit. Qazaqstangha keldi. «Sýley» degen saytty jýrgizdi. Sýleyde qazaqtyng klassikalyq әdebiyetin arghy bet, bergi bet dep bólmey, qazaqtyng ruhaniyatyna jetkizip otyrdy. Bar aiyby osy ghana.

Qabyken Zeynúrain tek qana «Qazaq múny» degen óleni ýshin 10 jylgha sottalypty. Qazirgi tehnologiyanyng da tilin mengergen, әdebiyetshi retinde qalyptasyp kele jatqan aimanday, aiboz azamattardyng biri. Ýrimji qalasynda jaqsy júmystar atqardy. IT salasynda júmys istep, keyin «Shynjang halyq baspasy» degen eng joghary dengeydegi memlekettik baspada qyzmet atqardy. Sol baspanyng barlyq kitabyn jobalap, kitap betin jasap berushi edi. Ýkimet rúqsat bergen júmysty ghana istedi. Qazaqstangha birneshe ret keldi.

Qalysbek Babanúly taza óner salasynda kele jatqan, birneshe is-sharalargha bas bolyp, qazaqtyng joghyn joqtap jýrgen jigit edi. Áueli dәstýrli әnshi bolyp, keyin estradany qosty. Bar aiyby – Qabyken Zeynúrainnyng «Qazaq múny» ólenin studiyada oqyghan. Ol әleumettik jelige tarap ketken. Osyghan baylanysty ony bir ret ústady dep estigenbiz. Keyin jiberip, qayta ústaghan. Búl jigitke qansha jyl keskeni turaly naqty aqparat joq.

Núrbaq Bighazin – Aqyn, Jemeney audanynda mәdeniyet qyzmetkeri bolghan. Ózimen tikeley jýzdespesem de, anda-sanda habarlasyp túratyn. Keyingi kezde sayasy qysymgha baylanysty habarlasudy qoydy. Keshe onyng Óskemende túratyn tuysymen sóilestim, býgingi jiyngha kele almasa da Núrbaq turaly biraz aqparat aityp, maghan jetkizersing dedi. Núrbaqty týrmege jabarda ózin ghana emes, eki bauyryn da ústaghan. Ýsheuin birdey sayasy lagerge birneshe aigha qamaghan. Halyqaralyq úiymdardyng aralasuynan boluy kerek 2017 jyly 26 jeltoqsanda ýsheui bir kýnde bosap shyqqan. Az uaqyt ótken song Núrbaqty taghy da ústap alyp ketedi. Qansha jylgha ekeni belgisiz, qazir tek qana qamauda ekeni belgili.

Ádenbek Qamashúly Ýrimjidegi «Qazyna, ekonomika» degen uniyversiytette oqydy. Qazaqtyng bilimdi azamaty. Bar kinәsi sol, «WeChat» әleumettik jelisinde arnayy paraqsha ashyp jýrgizgen. Qytaygha qarsy eshtene aityp ta, jazghan da joq. Tonnyng ishki bauynday bolghan jaqyn dosym edi. Almatygha jetsem dep armandap jýretin. Ony osydan 3 jyl búryn esh sebepsiz ýiinen alyp ketken. Kóktoghay audanynda múghalim bolyp istegen. Kelinshegi qaterli isikpen auyrady. Artynda balalary qaldy. Eng songhy estigen habarym boyynsha 2023 jyly bosap shyghatyn kórinedi. Búryn sóilestirmeytin, qazir viydeomen sóilese alatyn boldyq degendi estidik. Resmy qújattaghy aty – Atahiyat.

Ospan batyrdyng úrpaghy bolghandyghy ýshin sottalghan

Jenis Shayyq degen azamat turaly da jaqynda bildik. Ol Shynjang gazetining jurnaliysi bolghan. Sol kezde týstanys bolghanbyz. Búl kisining aiyby «WeChat-ta» osy jaqtaghy tuystaryna aqsha jibergen. Ony shet memleketke aqsha audardyng dep kinәlaghan. Ol tughan –tuystaryna izdeushi bolmanyzdar, izdesenizder bizge yqpaly jaman bolady dep aitqan eken.

Sarqytjan Salyqúly Mory audanynyng tumasy. Sol audandaghy 3 orta mektepting bedeldi múghalimi bolghan. 2016 jyly Týrkiyagha sheshesimen birge qydyryp kelgen. Ony bireu 13 jylgha kesti deydi, bireu 11 jylgha kesti deydi. 11 jyl degeni ras sekildi. Jaqyndarynan estigenim boyynsha ózine jabylghan aiypty keter-ketkenshe moyyndamapty. «Ýkimmen kelispeymin, arym taza, men eshqanday ýkimetke qarsy is istegen joqpyn», - depti. Ayyby – Týrkiyada jýrgende kezdespeytin adamdarmen kezdesken. Biraq kinәsi turaly naqty qaghaz jýzindegi dәlel kórmedik.

Naghyz Múhammetúly jazushy, aqyn, oqytushy. Kinәsi Bostan batyrdyng úrpaghy bolghandyghy», - dep, sózin týiindedi Ádilet Ahmetúly.

Abai.kz