Túrsyn Júrtbay. «Úranym - Alash!..» (ekinshi kitaptyng jalghasy)

4.

Tergeu isi búdan keyin jekelegen adamdar men jeke mәselelerge qaray bet búrady. Jauap alu barysynda tergeushiler Á.Ermekov pen M.Áuezovting «qylmysyn» ózara sabaqtastyrugha úmtylghan. Soghan qarsy әreket retinde Á.Ermekov búl «ayypty» moyyndaudan bas tartady:

„OGPU-ding kollegiyasyna maghan 58 baptyng 7, 11; 59-baptyng 3-tarmaqtary boyynsha taghylghan aiyptardy 58 baptyng 7, 8-tarmaqtaryna auystaru turaly mәlimdeme.

Túrsyn Júrtbay. «Úranym - Alash!..» (ekinshi kitaptyng jalghasy)

4.

Tergeu isi búdan keyin jekelegen adamdar men jeke mәselelerge qaray bet búrady. Jauap alu barysynda tergeushiler Á.Ermekov pen M.Áuezovting «qylmysyn» ózara sabaqtastyrugha úmtylghan. Soghan qarsy әreket retinde Á.Ermekov búl «ayypty» moyyndaudan bas tartady:

„OGPU-ding kollegiyasyna maghan 58 baptyng 7, 11; 59-baptyng 3-tarmaqtary boyynsha taghylghan aiyptardy 58 baptyng 7, 8-tarmaqtaryna auystaru turaly mәlimdeme.

OGPU-ding ókili Popovtyng týsindirui boyynsha maghan 58 baptyng 10-tarmaghy boyynsha taghylghan aiypqa - mening Múhtar Áuezovke jazghan hatymdaghy jer mәselesi jónindegi pikirim negiz bolypty. Qoltanbasyna qaraghanda shyndyghynda da hatty jazghan menmin. Biraq onday maghynadaghy hatty Múhtar Áuezovke emes, Álihan Bókeyhanovqa jazghanmyn. Ol kezde men Ghylym akademiyasynyng Qazaqstandy zertteu bóliminde isteytinmin jәne Qazaq halyq komissariyatynyng tapsyrmasy boyynsha qazaqtardy jerge ornalastyru mәselelesin negizdeumen ainalystym, sonymen qatar ol (Bókeyhanov - T.J.) federalidyq komiytetting mýshesi bolatyn (egerde sol kezde taratylyp ketpese). Osy komissiyanyng qúramynda jýrip Qazaqstan ýshin zertteu júmystaryn jýrgizdi. Ózi Mәskeude túratyn, qyzmet babymen ara-arasynda Leningradqa baratyn. Liza Bókeyhanova men Shoqanevanyng (?) aituynsha, onda Áuezovting ýiine toqtaytyn. Búl hattyng jazylu mәnisi tómendegidey».

Búl oqighanyng shyndyghyn qauipsizdik komiytetindegi tergeu isi tolyqtay dәleldeydi. Tergeu isine tirkelgen tómende biz keltiretin hat sonyng aighaghy. Búl hatty Múhtar 1928 jyldyng basynda alghan. Álihan Bókeyhanovtyng onyng ýiinde qonaqta jatqany sol qantar, aqpan ailary bolsa kerek. Sebebi: Álimhan Ermekov Leningradtaghy Múhtardyng meken-jayyna Álihan Bókeyhanovqa arnap hat joldaghan. Ol hatty 1928 jyly 21-nauryz kýni OGPU-ding tergeushileri qolgha týsirgen de, ile OGPU-ding KSSR boyynsha tótenshe ókili Petrosyangha:

«Osy hat arqyly Álimhan Ermekovting Múhtar Áuezovting atyna joldaghan qújattary men onyng fotokóshirmelerin joldap otyrmyz»,- dep týsinikteme bergen.

OGPU-ding búl týsiniktemesi Tashkent qalasynan joldanghan. Hattyng syrtyna: «Leningrad. Dekabrister kóshesi, 14 ýi, 1 pәter. Múhtar Áuezovke - joldaushy Álimhan Ermekov. 25/II - 28 j»,- dep jazylghan da, ishindegi sóz Álihan Bókeyhanovqa arnalghan. Yaghni, dәl osy kýnderi Álihannyng Múhtardyng ýiinde jatqandyghyn Álimhan Ermekov bilgen. Hat týpnúsqada orys tilinde jazylghan. Múnda jeke bastyng derbes isimen qosa biz nazargha iliktirip otyrghan sayasy mәseleler de qamtylghan. Ruhany bostandyq jolyndaghy kýresting bir belgisi bolghandyqtan da hatty tolyq keltiremiz. Onyng ýstine, búl jazbanyng - týpnúsqasynyng qayta qolgha týsui neghaybyl nәrse ghoy. Sonymen, Álimhan Ermekov Múhtar arqyly Álihan Bókeyhanovqa bylay dep sәlem joldaydy. Eskerte ketetin jay, hatty kóshirushiler «Áleke!» degendi «Ada» dep jazypty. Múnyng «Agha» degen sóz boluy da mýmkin. Biz «Áleke!» degenge toqtaldyq.

«Qadirli Áleke!

Mening búrynghy qyzmetimning bir ýlken artyqshylyghy - dostarymmen kezdesip túrugha asa qolayly edi: qazir men olardan kóz jazyp qaldym, tipti hat-habar alysatyndarym da azayyp ketti. Áleke, әsirese sizding aldynyzda ózimdi óte kinәli sanaymyn. Sizdi kópten beri saghynyp jýrmin, biraq ta Sizben jýzdesuge esh mýmkindigim bolmady, al hattyng sózi meni qanaghattandyrmaydy, sondyqtan da jazudan boyymdy aulaq ústaymyn.

Men Lizamen sóilesip, sizdi Qyzylordagha auystyrghan jón ghoy dep edim, ol әr týrli syltau aityp, qarsy boldy jәne: egerde qyzmetke ilinbese, emhanadaghy dәrigerlik-ordinatorlyq júmysqa alynbasa, onda aldaghy qysta Mәskeuge auysatyn oiy bar ekendigin aitty.

Bizding oqu orynynyng júmysy jóninde men birde Sizge jazghan edim ghoy, isting aldaghy barysy әli tolyq anyqtalghan joq. Joghary oqu oryndary turaly mәsele, sózsiz tarihy mәsele. Búl mekemelerdi ashugha degen Qazaqstannyng dayyndyghy Petrding túsyndaghy Reseyding dayyndyghynan kýshti. Germaniyadan student shaqyrtudyng eshqanday qajettigi joq. Petr bekitken akademiyanyng janyndaghy uniyversiytet tek 30 jyldan song ghana shәkirt tәrbiyelep shygharsa, Qazaqstannyng qazirgi jaghdayynyng ózinde múnday sylbyrlyqqa jol berilmeydi. Soghan qaramastan, ghylymy ortalyq úiymdastyru mәselesi neghúrlym erte qolgha alynsa, búl óte jaqsy. Úiymdastyru kezenindegi barlyq ótpeli sharalargha qaramastan, jana qúrylghan uniyversiytet ózining balandyq dәuirin basynan ótkizui zandy. Búl mәsele sәl de bolsa ilgeri jyljydy. Toqtabaev halyq aghartu komissarlyghynan ketkennen keyin Qazaqstan ýkimeti uniyversiytetti qúru turaly sheshim qabyldady.

Búl mәseleni RSFSR-din, ortalyqtyng aldyna asqan tabandylyqpen qoyyp, tiyisti úsynys jasap otyrghan «Avkseniev odaghyna» Qazaqstan qatty qaryzdar, búl mәsele qazir Mәskeuding sheshimin kýtip otyr, ortalyq mekemelerding búl  mәseleni sheshuine qatty kirisip jatyr.

Áriyne, qazaqtyng túnghysh uniyversiytetining qúryluyna Sizding de ýles qosuynyzdy qamtamasyz etse, búl óte oryndy is bolar edi. Sizding óziniz qalay qaraysyz? Sizding rúhsatynyzsyz múnday mәseleni kóteru mýmkin emes, tolyq sheshildi deuge kelmeydi, tipti ol dәl qazirgi jaghdayda óte qiynshylyqpen algha jyljuda, sondyqtan da  múnyng sәtti sheshiluine tolyq senuge bolmaydy.

Áleke, men bizding ortalyqtyng ýlken jәne kishi sayasatynan boyymdy aulaq ústap jýrmin. Qazaqstanda qyzmet istep jýrgenimde kýndelikti mәselelerding barlyghyn nazarymda ústap, birde ananyn, birde mynanyng jobasyn jasap, ony sheshuge belsene aralasyp jýrushi edim. Bizge qazir qúlaqqa óte jaghymsyz sybystar jetip jatyr.

Jer mәselesi tóniregindegi әngimelerding barlyghy túiyqqa tirelip, baryp túrghan beybastaq baybalamgha ainaldy. Egerde partiya mýsheleri men jer jónindegi sayasatty jýrgizushiler ózderining kózqarastaryna negizgi dәiekteme etip Palen myrza jýrgizgen reviziyanyng «Guberniyalyq esepterine» jýginse, solay bolmaghanda nesi qaldy. Qonys audarushylardyng janadan qúrylghan basqarmasy qanday da bir asqaq iydeyagha qúrylghan sayasatty býrkenshik etse de, dәl osy arada qazylghan apannyn, ashylghan arannyn, qaterli isikting oryny jatyr. Sýiegi qurap qalghan patsha gubernatorlarynyng әruaghynan qorghanysh izdeuleri de beybastaqtyqqa jatpay ma. Shyndyghyna kóshsek, jerge qonystandyrushy jana basqarmanyng azuly qatyrandarynyng (akulanyng - T.J.) ashylghan aranyna qaraghanda songhy atalghandar (patsha gubernatorlary - T.J.) «Ózine senip tapsyrylghan ólkening tynyshtyghyn saqtau ýshin búratanalardyn» qol astyndaghy jerdi alu ýshin eptep, saqtyqpen kiristi. Shynymen, búdan ózge jasalghan jobalardyng joly kesilip, joralghydan qalghany ma sonda? (Professor Shvesov pen Bókeyhanovtyng jer kesu mólsheri turaly jobasyn menzep otyr - T.J.). Múnyng astaryn týsiruge aqylym jetpedi. Mekemelerding basqarushy qúrylymyn bayqatpay ulandyryp otyrghan «mamandardyn» erekshe sendiruining ózine senimsizdikpen qaraymyn. Búghan bizge mәlim «shirkinderdin» de qatysy bar, olar da yqpal etip otyr, biraq ta búl jóninde olardyng jauapkershiligi shekteuli ghoy. Áleke, Ortalyq Komiytetke hat jazudy qajet dep sanamaysyz ba? Álde, bizding jazghandarymyz, ózining ortalyqtarynyng aldyna osy mәseleni sheshuge talap etip qoyyp jýrgen partiya mýshelerine ziyanyn tiygize me? Jerdi taghy da bóliske salu, jerge ornalastyrudaghy tengermeli mólsherdi saqtau - óz jerinen ózi qaraqshylyqpen quylghan (ekspropirasiya) búrynghy tәjiriybeni eske salyp, baqytsyz halyqtyng taghdyry ýshin jýregindi qansyratady. Múnday tәjiriybege dalamyz endi kóne almaydy. Óitkeni kóshpelilerding sharuashylyghy - әbden ornyqqan, tabighy sharuashylyq. Shabyndyqty bóliske salghan ejelgi tәjiriybege sýiensek, biylghy qystyng qyspaghynyng ózi nege túrady?

Álimhan.

Sotaygha sәlem. Áleke, ózinizding densaulyghynyz turaly jazynyz. Qalayda Stalinmen kezdesiniz, jazda qyrda demalyp qaytugha púrsat alynyz. Sergey Porfirievichke sәlem aytynyz. Álimhan. 25/II-28 jyl. Kóshirmesi dúrys: Aghabekov».

Tәuelsizdik túsynda da onday qayratkerler shyqty, halyq tilegin jetkizgen deputattar da boldy. Á.Ermekovting dúrys qauiptenip otyrghanynday, ol adamdar birte-birte sayasat sahnasynan ysyryldy. «Jerdi qayta bóliske salugha kónuden basqa» halyqtyng amaly da qalmady. Oghan, mýmkin, jerden kóri jemqorlyqqa bet alghan últtyq dil de yqpalyn tiygizgen shyghar.

Búl hattyng tergeu oryndaryna «Alash isi» bastalmay túryp týskenine qaraghanda hat M.Áuezov Leningradta jýrgende «qoldy bolghan» siyaqty.

Á.Ermekov (jauaptyng jalghasy): «Men ol kezde Tashkentte túratynmyn, sonda pedagogikalyq joghary oqu orynynda dәris beretinmin. Jer jәne orman sharuashylyghy basqarmasynyng bastyghy Sәlimgerey Qaratileuov Qazaqstandaghy Ghylym akademiyasynyng zertteulerining nәtiyjesin tiyanaqtau maqsatynda  Orta Aziya memlekettik uniyversiytetinen derekter alu ýshin Tashkentke keldi. Ol mening ýiimde boldy. Ángime otarlau instituty men Qazaqstangha qonys audarushylar mәselesi tónireginde órbidi: búl óte kýrdeli is, qonystandyru revolusiyadan búrynghy mejeden de asyp ketkendigi, graf Palenning tekseru materialdarynyng Tashkentte ekendigi, oghan qatysqan qonystanushylar basqarmasynyng bastyghy Chirkinning osynda ekendigi, Qazaqstannyng 5 jyldyghyna arnalghan ólkelik gazette Jer komissariatynyng basshysy jerdi bólshekteu jónindegi gubernatordyng esebine sýienip maqala jariyalaghany aityldy. Bir qyzyghy, sol kezde eski mәlimetterge kóp sýienetin. Tәrkileu men Qazaqstangha qonystanushylardy ornalastyru asa keng auqymda jýrgiziletinin jetkizdi.

Jerge ornalastyru men baylardy tәrkileu barysynda teris iydeologiyalyq pikirlerim búrynghy kórsetindilerimde jazylghan. Men búl pikirdi Tashkentting pedagogikalyq institutynda sabaq berip jýrgende bildirgenim týsinikti. Búl mәsele tek qana partiya mýsheleri men partiyada joqtardy ghana emes, ziyaly qauymnyng da nazaryn audarghany belgili. Qaratileuov joldaspen kezdeysoq kezdesip qalghanda osy mәsele jóninde sóz qozghaldy. Men: ózining ótkendegi sayasy qayratkerligining nәtiyjesinde  patshalyq otarlau sayasaty túsyndaghy sharuashylyq sayasatyn, әsirese, qonys audarudyng jay-japsaryn tereng zerttegen, Qazaqstandaghy jerge ornalastyru mәselesine barynsha qanyq Álihan Bókeyhanov qana búl jaghdaydy anyqtap beretinin aittym. Qonystandyru jóninde týrli qauesetter aitylyp jýrdi. Bókeyhanovtyng iske tartyluyn men de qostadym. Óitkeni jer mәselesin zertteytin institut BK(B)P Ortalyq Komiytetine qaraytyn, al olar Bókeyhanovty Qazaqstandaghy jer mәselesining bilgiri retinde qyzmetke shaqyrdy, sonymen qatar 1921-1923 jyldary qazaq ýkimetining tapsyrmasymen Qazaqstandaghy jerge qonystandyru mәselesin zertteytin arnayy ekspedisiyalargha qatysty. Jer men qonystandyru baghytyndaghy mening kózqarasym Bókeyhanovtyng kózqarasynan alshaq emes. Men ol kisini ózimning ústazym dep shyn kónilimmen aita alamyn. Búl túrghydan alghanda biz búrynghy otarlanghan jerge qazaq túrghyndary jappay qonystanyp bolghansha janadan qonystandyru nauqanyna qarsy boldyq.

27-jylghy konferensiyada Ólkelik Komiytetting hatshysy Goloshekin jer jәne últ mәselesinde kóptegen tosqauyldardyng (maghynasy boyynsha audaryldy, orysshasynda - greh - T.J.) bar ekendigin, oghan janasha qarau qajettigin aitty. Oghan kóp adamdardyng kinәli ekeni ras. Men de búghan qalyptasqan jana jaghdaygha taptyq túrghydan qaramay, búrynghy ústanymymda qalyp qoydym. Revolusiya әkelgen әleumettik qúrylym qajettigin eskermedim. Semeyde jýrgizilgen ghylymy zertteu júmystary kórsetkenindey, sharuashylyq mәdeniyeti joghary júrttyng yqpalymen qarabayyr sharuashylyq dengeyindegi halyqtyng joyylyp ketetindigi sózsiz ekendigi anyqtalghanda, sonday damu satysynda túrghan qazaqtardyng qamy meni qatty qynjyltty. Men: kóshpelilerding qarapayym túrmysy jenil bolghanymen, kýiregen mal sharuashylyghyn qalpyna keltiru óte qiyn - dep eseptedim. Elimizding aldynghy qatarly júmysshy tabynyng materialdyq-tehnikalyq kómegi - ónerkәsipting aralasuy, mashina-traktordyng bólinui, kolhoz ben sovhozdardyng úiymdastyryluy sharuashylyqtyng әleumettik salasyna ýlken ózgerister әkeletinin eskermeppin. Múnyng barlyghy ol kezde anyq emes bolatyn. Al óz basym tikeley jer mәselesimen ainalysqamyn joq».

Búl mәselening egjey-tegjeyi birinshi kitaptyng «Jer jegisi», «Kәri kósem» atty taraularynda jerine jetkizile, qújattar men tergeudegi jauaptarmen dәleldey taldanghandyqtan da, búl arada toqtalyp jatpaymyz.

Á.Ermekov (jauaptyng jalghasy): «Al ókimet kenesterge kóshkende Jer jónindegi komissar bop taghayyndalghan kezdegi әreketterim bir baghytta - búryn patsha ókimeti tartyp alghan jerlerge qazaq halqynyng qaytadan ie bolu qúqyn qalpyna keltiru baghytynda jýrgizildi. 21-jyly (negizi 1920 jyly tamyzda - T.J.) V.IY.Lenin tóraghalyq etken keneste Qazaqstandaghy jer mәselesi turaly bayandamamda Qazaqstandaghy eng qiyn sheshilmegen mәsele jerge ornalastyru ekendigin basa aittym. Men Safarovtyng Týrkistan turaly bayandamasynan keyin sóz aldym. Safarov ózining bayandamasynda: Uraldyng sharua mújyqtaryn ontýstik Qazaqstangha әkep qonystandyru kerek, búl qazaq halqynyng revolusiyalyq ruhyn ósiredi,- dep ózeurey sóiledi. V.IY.Lenin joldas mening búl mәselege qalay qaraytynymdy súraghanda men: Qazaqstanda jerge baylanysty últaralyq qatynastyng shiyelenisip túrghan qazirgi jaghdayynda qazaqtardyng ózderin jerge ornalastyryp almay, sharualardy qonystandyrugha mýldem qarsymyn jәne qonystandyru әreketi shúghyl toqtatyluy kerek,- dep jauap berdim. Semey gubkomy men jerge ornalastyru jónindegi Memlekettik josparlau komiytetinde istegen 1921-1926 jyldar arasyndaghy mening pikirim osynday».

Búl joldardaghy pikirlerding derektik negizderi jogharyda keltirilgen ózining esteliginde týsindirilgenin ghana eske sala ketemiz.

Á.Ermekov (jauaptyng jalghasy): «Jer mәselesi turaly qysqasha sholudan keyingi aitarym, búl mәseleni sheshu jónindegi bastapqy ústanymymda túraqtap túryp qaluym - mening iydeologiyalyq qateme jatady. Taptyq baylanysty, últaralyq qatynastyng manyzyn der kezinde keng maghynaly dengeyde qabyldamappyn. Men oghan últshyldyq túrghysynan qarappyn. Al ýgit-nasihat jýrgizdi degenge kelsem, ondaymen ainalysqamyn joq, osy mәselemen ainalysatyn adamdar, әsirese, Bókeyhanov, mening ýgitime múqtaj emes. Olarmen kezdesken kezde óz pikirimdi bildirdim. Osynday adasuda jýrgenimde jәne daghdarystyng aldynda (otarlaudyng bes jyldyq jospary boyynsha Qazaqstangha jappay qonystandyrushylardy әkelu, olargha jaghday jasau turaly jýzege aspay qalghan nauqan qarsanynda) men múny qazaq halqynyng qasireti retinde qabyldadym. Bókeyhanovtyng kótergen mәselelerining negizinde ózimdi tolghandyrghan jaylar jóninde Ortalyq Komiytettke mәlimdeme jazdym.

Qazir revolusiyalyq kýreste shyndalghan taptyq ústanym - tarihy shyndyqqa ainalghanyn kórgende, men naqty sayasattan kóri romantikagha berilgenimdi týsindim. Revolusiya aq qolghappen ornamaydy, qúrbandyqsyz kelmeydi. Qazaqtar ýshin de búdan ózge jol joq. Asa shiyelenisti mәselelerdi sheshude basqarushy úiym men ýkimet oryndarynyng dúrys baghyt ústanghandaryn mynaday derek rastaydy. Tәrkileu turaly sheshim shyghar aldynda Semeyden Qyzylordagha kelgenimde Ghabbasovtyng tenselip jýrgenin kórdim (Onyng qyrda menshik maly bar bolatyn). Osyghan baylanysty ol erekshe belsendilik tanytty. Men oghan: egerde sen búl nauqanda asyra silteushilikke jol beriledi dep eseptesen, onda tensele bermey, sen josparlau mekemesining jauapty adamy retinde ýkimetke mәlimdeme tapsyr,- dep ózimning kózqarasymdy bildirdim. Búl pikirdi sonday kýide jýrgen Qadyrbaev Seydazymgha da aittym. Tәrkileu jónindegi qauly shyqqannan keyin men dauly jaghdaylargha jana týsinigim túrghysynan pikir bildirdim, az uaqytqa auylgha barghanymda da búl  mәseleni týsinuge yqylas bildirgenderge (tәrkileuge ilikken tughan aghayyndaryna - T.J.)  jogharydaghyday týsinik berdim».

Tergeushiler útylay otyryp Goloshekinning jýrgizip otyrghan sayasatyna kózqarasy mәselesine auysady. Oghan Á.Baydildinning myna kórsetindisi sebep bolghan.

Á.Baydildiyn: «1925 jyly Ý partiya konferensiyasynyng qarsanynda Moskva qalasyndaghy Smaghúl Sәduaqasovtan hat aldym, ol hatty partiya konferensiyasy kezinde portfelimnen bireu úrlap әketti. Oghan qosa Goloshekinning atyna dayyndalghan  baspasóz jónindegi bayandamamdy da úrlap ketti. Hattyng mazmúny mynaday: jer mәselesi jóninde ol kezde biraz týsinispestikter oryn alghan bolatyn, soghan oray júmys jasauymdy ótinipti, qalghanyn kelgen song týsindiremin depti. Maghan hatty Álimhan Ermekov әkep berdi. Men ol kezde partiyanyng platformasy jaghynda bolatynmyn, sondyqtan da olar menen seskenetin. Men Ermekovke qarsy sóiledim. Keyin ol Toqtabaevqa: Baydildindi Semeyge әdeby qyzmetke jiberu kerek - depti. Sәduaqasov Moskvadan kelgennen keyin ekeuara pikirlestik. Ol maghan: jer mәselesi jóninde neshe týrli beybastaqtyq oryn alyp otyr, bel sheship kýresu kerek, Qojanov otarshyldarmen tabandap kýresti, alayda qazaq tәsilimen kýresti, al múnda Shynghyshannyng tәsili kerek,- dedi. Sonymen qatar ol maghan: mening kónil-kýiim 1921 jylghydan tómen, ne isterimdi bilmey jýrmin. Búl jóninde Qojanovtyng aitqany dúrys, alayda men tabandap kýrese almadym,- dedi. Biz ol kýni úzaq daulastyq, pikir talasy tangha deyin sozyldy. Men oghan: partiyanyng otarshyldyqty sanaly týrde qoldauy mýmkin emestigin aittym, ekeumiz úrsysyp qaldyq ta, men onyng pәterinen ketip qaldym. Sodan keyin onyng minezi jóninde «Enbekshi qazaq» gazetine maqala jazdym. Sәduaqasov: «Alashordashylarmen» birigip, úiymdasu qajet, otarshylyqqa qarsy kýresti jalghastyru ýshin topshyldyqty qoyyp, Qojanovpen birigu kerek, - dedi. Sonymen qatar: Smirnovtyn, Kalininning otarshyl baghyty ýstemdik alyp ketui mýmkin, sondyqtan da barlyq qazaq kommunisteri men últshyldary topshyldyqty tastap, basyn biriktirip, júmyla júmys isteu kerek,- dedi. Ol jer mәselesi jóninde baghdarlama jasaudy úsyndy.

Az uaqyt ótkennen keyin qonaqjay dastarhany degen jeleumen Sәduaqasovtyng ótinishi boyynsha  Aldongharovtyng ýiinde ótken bas qosu esimde qalypty. Ol bas qosugha: men, Toghjanov, Aldongharov, Nahimjanov jәne Sәduaqasov qatysty. Sol arada Sәduaqasov Toghjanovtyn, Aldongharovtyn, Nahimjanovtyng qoldauyna sýienip taghy da úiym qúru turaly mәseleni kóterdi, maghan tiyise sóiledi. Biz taghy da kerisip qaldyq. Tek men jәne Toghjanov qana olargha qarsy shyqtyq. Petropavl uezining bir studenti, atyn úmytyp qaldym, ózine Oral uezinen kelgen bir studentting Joldybaevting pәterinde jinalghan alashordashylardyng kenesindegi sózderdi, ishinde Baytúrsynov, Dulatov, Ermekov, Qadyrbaev, Joldybaev jәne basqalary bar, estigenin jetkizipti. Onda sayasat mәselesi talqylanypty, sonyng ishinde men turaly da aitylypty. Olar meni: naghyz satqyn bolyp shyqty, búdan arghy iske kesirin tiygizui mýmkin, sondyqtan da meni ortalyqtan - Ólkelik Komiytetten alystatugha qol jetkizu kerek, - desipti. Men әlgi studentke estigeninning bәrin GPU-ge jetkiz - dedim, ol uәdesin berdi.

Ý partiya konferensiyasyna arnalghan jer mәselesi jónindegi tezisterdi Jandosovtyng jeke ózi dayyndady...  Ý partiya konferensiyasy qarsanynda últshyldar Jandosovtyng ýiinde birneshe kenes ótkizdi. Onda Sәduaqasov pen Qojanovtyng toptary jer mәselesine baylanysty bas qosty, oghan Núrmaqov pen Jandosov belsene aralasty. Jer jónindegi jәne Ý partiya konferensiyasyna qatysty ekinshi mәjilis Sәduaqasovtyng ýiinde ótti, oghan: Súltanbekov, Smaghúl Sәduaqasov, Mústambaev, Kadalenko qatysty. Múhtar Múrzin de qatysty-au deymin. Ol kezde Tashkentten Qabylov pen Jýrgenov kelgen bolatyn. Mәjilis turaly men Aldongharovtan estidim. Men atyn ataghandardan basqa, búl mәjiliske Semeyden kelgen Múhamedjan Beysenov qatysty. Búl keneste jer mәselesi, tezisterding baptary, Ólkelik Komiytetting qúramy talqylandy. Búdan basqa da kenesuler ótti, oghan kimderding qatysqanyn anyq bilmeymin. Súltanbekovting ýiinde ótken keneske Qojanov, Mynbaev, Sәduaqasov, Núrmaqov, Jandosov, anyghyn bilmeymin, biraq Qúlymbetov te ishterinde bolghan siyaqty. Onda qazaq belsendilerining barlyghy da boldy. «Alashordashylardan» kimning qatysqanyn bilmeymin, biraq, solardyng ishterinde bolghany anyq. Keneste Jandosov jer mәselesi jóninde bayandama jasady, sodan keyin Qojanov, Sәduaqasov jәne Mynbaev sóiledi. Ý partiya konferensiyasynyng qarsanynda Qojanov Qyzylordagha keldi».

Múnday tiyanaqtylyqpen bayandalghan kórsetindige oray «1931 jyldyng 10 qazany kýni OGPU-ding kollegiyasyna Álimhan Ermekov mynaday mәlimdeme» jasaydy.

Á.Ermekov: «Ayyptau isinde Sәduaqasovtan Baydildinge hat әkelgenim turaly kórsetilipti. 25-jyly Ólkelik Komiytet pen Halyq komissariaty memlekettik josparlau komiytetining ókilderine qosyp Sәduaqasovty jәne meni Mәskeuge issapargha jiberdi. Mening Ólkelik Komiytetting mýshesi Ejov pen Sәduaqasovtan bilgenim - negizgi maqsatymyz shekarany anyqtap, bekitu eken. Ontýstiktegi oblystardy Orta Aziya federasiyasyna, soltýstik oblystardy RSFSR-ding kórshi oblystaryna qosu turaly mәsele qoyylmaq eken. Ontýstik Qazaqstannyng tóraghasy búghan erekshe ynta qoyyp, qyzu qoldaytynyn bildirdi. Soltýstik oblystardaghy qazaqtardy ontýstikke, Jetisugha kóshiru jóninde naqty úsynys jasalypty. Búghan men: últtyq belgisine qarap qazaq, orys túrghyndarynyng arasyna shekara qong qiyn, olar aralas túrady. Ontýstik jәne soltýstik oblystardyng ekonomikasy ózara tyghyz baylanysty. Jazda soltýstikke qaray kóship, mal óristetetin Ontýstik Qazaqstan, Qyzylorda, Qazaly, Bókey aimaghyndaghy jer paydalanushylar ýshin de tiyimsiz. Qostanay uezining qazaqtaryn Ontýstikke kóshiru de mýmkin emes. Egerde soltýstik oblystar RSFSR-gha qosylatyn bolsa, onda qazaq túrghyndary da Reseyding kórshi guberniyalarynyng qaramaghyna ótui tiyis,- dep qarsy pikir bildirdim. Mәskeuge kelgennen keyin Ejov pen Sәduaqasov joldastar: bizding mәselemiz qaralmaytyn boldy, Qyzylordagha qayta beruine bolady,- dedi. Ortalyqta qanday mәsele qaralatynyn ol kezde de, qazir de bilgen emespin. Men Qyzylordagha qayttym, Smaghúl Sәduaqasov bergen hatty Baydildinge әkep berdim. Hattyng mazmúnyn búryn da, qazir de bilmeymin. Al Sәduaqasovtyng ýiinde me, joq basqa jerde me, ótken jinalystargha men qatysqan joqpyn jәne onday mәjilisti estigemin de joq. Partiyadaghylar men partiyada joqtardyng bas qosuyna qatysqan jinalysym - 1920 jyly ótken Kenesterding qúryltay siezi. Ol turaly alghashqy kórsetindilerimning birinde jazghanmyn».

Búl Mәlimdemening joldanghan jerine jetpegeni anyq. Eger joldana qalsa, onda onyng týpnúsqasy isting tigindisinde saqtalmasa kerek edi. Degenmen de tótenshe ókilderding birining tanysyp shyqqany da kәmil. Búl mәlimdemesin Á.Ermekov:

«59-bap boyynsha, 58-baptyng 11 tarmaghy boyynsha ózgertilip taghylghan aiyptar tergeu barysyndaghy anyqtalghan shyndyqtyng negizinde kenes ókimetine qarsy eshqanday әreket etpegendigime baylanysty alynyp tastaluyn ótinemin. Ghabbasovtyng Semeydegi tәrkileuge qarsy jýrgizgen әreketine mening qatysym bar ekendigi turaly Popov joldastyng bopsasy shyndyqqa sәikespeydi. Popov joldas meni aiyptaudyng formulirovkasymen tanystyrghan joq. Bar bilgenimdi jogharydaghy kórsetindilerimde aitqamyn»,- degen ýmitpen ayaqtaydy.

1930 jyly sәuir aiynda «Alashordashylardyn» aldynghy legine ýkim shyghyp, Halel Ghabbasov beseuding biri bolyp atylyp ketken edi. Alayda ólgen adamnyn, dәlirek aitsaq, ózderi atyp tastaghan adamnyng ýstinen de tergeu jýrgizuge tergeushiler iymenbegen. H.Ghabbasovtyng búl kezde atylyp ketkenin Á.Ermekov bildi me, joq pa, belgisiz.

Á.Ermekov: «Ghabbasov ýnemi Semey qalasynda túrdy. Ghabbasovpen eshqanday baylanysym bolghan emes. 20-jyly Mәskeude Baytúrsynovpen birge bolghanymdy Ghabbasovqa 25-jyly, Validov qatysqan basmashylar qozghalysy talqandalghan son  aitqanym esimde. Validovting 20-jylghy kónil-kýiin Smaghúl Sәduaqasov pen Ghabbas Toghjanov bólisetin edi - degendi de sol aitty. Alayda ol da, men de búghan qarsy edik. Ghabbasovtyng qanday da bir úiymgha mýshe bolghanynan habarsyzbyn. Tashkentte úiymnyng bar ekendigin boljap qana bildim. Ghabbasovpen ekeumizding esh baylanysymyz joq, 25-jylgha deyin әr qalada túrdyq, sayasy oqighalargha kózqarasymyz da әr qily. 20-jyly Kolchaktyng túsynda ol jazghanday men qyrgha ketkemin joq, Semey qalasynda bolghamyn. Sodan keyin partiyagha ótu mәselesi kóterilgende bizding pikirimiz ekige bólindi, 20-jyly ol mýldem qarsy bolatyn. Sodan keyin maghan onyng qazaq baylarynyng arasyndaghy rulyq tartysqa qatysqany únamady. Bizding ishtey arazdyghymyzdy bilmeytinder bizdi әriptester dep oilap qatelesip, onyng qasyna mening familiyamdy qosa beretin. Mәselening basyn ashu ýshin búghan erekshe toqtaldym. Múnyng barlyghy maghan taghylghan aiyptyng joqtyghyn dәleldeydi. Naqty bir derek bolsa ony joqqa shygharu mýmkin emes qoy. Proletariat diktaturasynyng ornauy, burjuaziyalyq últshyldyq, Qazaqstannyng ózin-ózi anyqtauy, pantýrkizm turaly pikirlerimdi aldynghy kórsetindilerde bayandap óttim. Qaytalap aitamyn iydeologiyalyq qayshylyqtarymnyn, keybir taktikalyq auytqulardyng bolghanyna qaramastan kenes ókimetine qarsy eshqanday úiymgha qatysqan emespin. Álimhan Ermekov. 28 qazan, 1931 jyl».

Shyndyghy sol ma, joq, jorta dombytqany ma, әiteuir Á.Ermekovting kenes ókimetining sayasatyn talday kelip, ózining búl platformany jaqtaytyn synay tanytqany anyq bayqalady. Múnyng sony «ózderining qatelikterin moyyndaghan» әigili «Ashyq hat» jazugha alyp keldi.

«19 qarasha, 1931 jyl. OO PP-ning bólim bastyghy Molohov joldasqa. Erekshe ókili Popov joldasqa

Men ózimning eshqandayda kontrrevolusiyalyq әreketke qatyspaghanymdy taghy da mәlimdeymin. Ózgelerding kórsetindisindegi jalghan aighaqtardyng negizinde ózimning aiypker ekenimdi moyyndasam, erekshe ókil Popovtyng tileuin qanaghattandyratyn siyaqtymyn. Ózimdi aiypker sanaudan basqa jol qalmaghan siyaqty. Búl maghan berilgen sybagha ispetti. Men shyndyghynda da astyrtyn úiymgha qatyssam, tergeushining jýgi jenildeytindey kórinedi. Ayybymdy moyyndau arqyly ghana ózimning kinәmdi jenildetetin kórinemin. Biraq ta men, shamamen, mýmkindigim jetkenshe ózgelerding aiyptaularyn joqqa shyghara otyryp, tergeu oryndarynyng aldynda ózimdi aqtap alugha tyrysamyn. Sondyqtan da sizderden maghan taghylghan aiyppen tanystyrudy jәne meni astyrtyn úiymgha qatysty dep aighaq bergen adamdarmen betpe-bet kezdestirudi talap etemin. IYdeologiyalyq qatelikterim men keybir sharalargha kózqarasymnyng túraqsyz bolghanyna qaramastan, keyingi on jyldyng ishinde Qazaqstan enbekshilerining yntymaghy men mýddesi ýshin sanaly týrde adal qyzmet ettim. Alda qansha ómir bar jәne qansha júmys isteymin, ony bilmeymin, biraq jalghan aighaqtardy moyyndap, ózimdi satqyn retinde kórsete almaymyn. Mening oiymsha búl mәsele tergeu barysynda tolyq anyqtalady jәne әshkerelenedi dep oilaymyn. Kontrrevolusiyalyq úiymgha qatysymnyng joqtyghyn jәne maghan qysym jasau arqyly moyyndatamyz degen emeuirinning nәtiyjesizdigin dәleldeydi. Aldynghy kórsetindilerimde: mening ótken jyldardaghy iydeologiyalyq auytqularym - qazirgi sosialistik qúrylys jýiesine eshqanday ziyan әkelmegendigin arym men ojdanyma sýiene otyryp mәlimdegenmin. Mening ótkendegi „Alashordanyng kontrrevolusiyalyq әreketteri túsyndaghy iydeologiyalyq ústanymdary sosialistik qúrylys qoghamyna qarsylyq emes, kerisinshe, konservativtik kózqaras bolyp tabylady...»

Álimhan Ermekovting tergeudegi qalghan jauaptarynyng barlyghy da osy mazmúndas bolyp keledi. 1931 jyly 17 jeltoqsan kýni:

«útqyn Ermekovting ótinishi boyynsha onyng 28/HI - kýni Ólkelik Komiytetting hatshysy Golshekinning atyna  joldaghan ótinishi qabyldanbady», -dep kórsetilgen.

Búl  «Ótinish» keyinnen „Sosialdy Qazaqstan" men „Kazahstanskaya pravda" gazetine basylghan Ashyq hattyng alghashqy núsqasy bolsa kerek. Osy sharghynyng astary turaly qughyn-sýrginde «shyndalghan», jalghandyqqa jandary tózbeytin M.Áuezov pen Á.Ermekovting eki senimdi bauyry Qayym Múhamedhanov pen Jayyq Bektúrov bizge eki týrli mazmúnda әngime aityp berip edi. Birinshi әngime boyynsha, M.Áuezov Q.Múhamedhanovqa:

«Bizdi ashyq hat jazugha A.Baytúrsynov kóndirdi: Sender jassyndar. Mýmkindikterindi tolyq sarqyp bolghan joqsyndar. Elge qyzmet etip, bizding isimizdi jalghastyryndar. Al biz halyqty alday almaymyz - dedi. Biz sol sózge kóndik»,- depti.

Al J.Bektúrov búl jónindegi esteligin hatqa týsirip ketipti.

J.Bektúrov: «Sol kezde Qazaqstannyng stalinshil kókjendeti, súmyray F.IY.Goloshekin oqymystylardan Á.Á.Ermekovti, jazushylardan M.O.Áuezovti әdeyi dúshpan kózi etip abaqtydan bosatyp, «Alashtyn» kórnekti eki qayratkeri ózderining últshyldyq qatelikterin moyyndady» dep qulyqpen zorlap, ashyq hat jazdyrghan. Búl hattardy gazetterde bastyryp, jalghan nasihat ýshin paydalanghan. Ony kezinde quana da, ýreylene de oqydyq. Ol ýshin Ahmet Baytúrsynovtyng Á.Ermekov pen M.Áuezov inilerine ókpelegenin de estidik, óitkeni ólse de, tirilse de bir toptyng adamy. Qiyn jolda aralaryna qyl ótpey, jik, jaryqshaq shygharmay birge boludy dúrys dep sanaghan aghalarymyz. IYә, kemedegilerding jany bir degen. Biraq, ýkimet basyndaghy qular әr týrli aila-sharghy jasap, Á.Ermekov pen M.Áuezovti óz tobynan bólip alghan. Búl jayttyng syryn Á.Ermekov aqsaqal Qaraghandyda túrghan kezinde maghan bylaysha týsindirdi:

- Qazaqstan basshylary: bizge qatemizdi moyyndasaq, kenes qúrylysyna berile qyzmet etsek, jol ashyq, kenshilik bolady, ózimizben birge tútqynda qalghan ózge ini-aghalarymyz da osy jolgha týsedi - degendey emeuirin bildirip, kәdimgidey qolqa saldy. Biz búghan ilandyq. Keyin osynday jolmen Ahan, Maghjan, Jýsipbek, bәri de bosap shyghady ghoy dep oiladyq. Osy retpen aldymen men aldaugha týstim. Obaly neshik, Múhtar inim ózderiniz biletin belgili hatqa qol qoyghysy kelmedi. «Áleke! Týbi búl ýshin tarih aldynda siz óziniz jauapty bolasyz»,- dep kópke deyin hatqa qol qoygha kónbedi. Men oghan: «Qaraghym, ne qylsa da qúryq ekeumizge týsip túr ghoy, sening ornyna Jýsipbek Aymauytovty da, Maghjan Júmabaevti de alularyna bolatyn edi. Búl da bir taghdyrdyng jazghany shyghar. Týbi jaqsylyghy bolar, bas tartpa»,- dep Múhtardy zorlaghanday kóndirdim. Biraq artynsha qatty ókindim»,- depti.

Ol ókinishting sebebi ózgeshe. Múny keyindeu keltiremiz. Jogharydaghy jauapty rastaytyn dәlel tergeu isining 3-tomnyng 165-betindegi:

«OGPU-ding Qazaqstandaghy ókiline. Ashyq hatty baspasózde jariyalaudy jәne kóshirmesin BK(b)P Ólkelik Komiytetine jәne iske tigudi ótinemin. Egerde baspasózde jariyalaudy mýmkin dep tappasanyzdar, onda bir danasyn ýiime jiberuge rúqsat etinizder. Á.Ermekov. 29/IÝ-32 jyl.»- degen qoly qoyylghan hattan anyq bayqalady.

Búl «Ashyq hat» 1932 jylghy 4-mamyrda BK(b)P Qazaq Ólkelik Komiytetining hatshysy F.IY.Goloshekin men Halyq komissarlary kenesining tóraghasy O.Isaevqa joldandy. Onyng sonyna:

«ergeu bitkennen keyin de pәle  qughan jauapsyz adamdar taghy da araday talamas ýshin men búl mәlimdemeni sanaly týrde jazyp otyrmyn», - dep eskertken.

«Ashyq hatty» Golshekin men Isaev oqyp shyghyp, tiyisti redaksiyalaudan ótkizgennen keyin baryp:

«Alashordanyng basty eki adamy ózderining de, búrynghy pikirlesterining de tónkeriske qarsy bolghandyghyn әshkerelep, óz kinәlaryn juugha uәde berip otyr»,- degen taqyryppen «Sosialdy Qazaqstan» men «Kazahstanskaya pravda» gazetterining 1932 jylghy 10 mausym kýngi sanynda jariyalandy.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»