Tabighatta da minez bar: irili, úsaqty. Tabighattyng iri minezderi - jyldyng tórt mezgili. Al onyng úsaq minezderi qys kýnderi tym kenetten aq týnek boran soghyp  qaharlanyp ketui, kóktemde kýnning ayaq astynan suyp ketu, jazda qatty ystyqqa nemese yzgharly salqyngha boy berui t.b. jatqyzugha bolady. Jaz aiynyng sonyna sanalatyn tamyzdyng tausylar túsy Saryarqagha kýzding salqynyn ala keldi. Minezge bay kýz mezgili ózining kele jatqanyn aldyn ala «qabaq shytyp» bildirgendey...

Jýrisinen janylmay, baghytynan ainymay keletin jyldyng tórt mezgilin basym kópshiligimizding balama úghymdarmen kýtemiz. Aytalyq, qys kezeninde jana jyldy, kóktemde Nauryzdy, jazda jayly zandy demalys kýnderin kýtetinimiz anyq. Al kýzde neni kýtemiz?

Kenes dәuirinde 1-qyrkýiekti, yaghny jana oqu jylyn, 7 qarasha meyramyn, kýzgi jappay jiyn-terimdi kýtetinbiz. Sayasat auyp týsip edi: kýzding qara suyghynda keletin qarasha meyramy óshti, jeke menshikting qolyna ótken jiyn-terim de jalpy halyqtyq sipattan aiyryldy. Biraq 1 qyrkýiek ghana búrynghy kýiinde qaldy. Endeshe múnda halyqtyq sipat bar, dýiim júrt moyyndaghan erekshe manyz bar!

Qazaq halqynyng ertedegi úghymynda da Qyrkýiek aiynyng orny erekshe edi. Ángimemiz osynyng tóniriginde órbimek.

Tabighatta da minez bar: irili, úsaqty. Tabighattyng iri minezderi - jyldyng tórt mezgili. Al onyng úsaq minezderi qys kýnderi tym kenetten aq týnek boran soghyp  qaharlanyp ketui, kóktemde kýnning ayaq astynan suyp ketu, jazda qatty ystyqqa nemese yzgharly salqyngha boy berui t.b. jatqyzugha bolady. Jaz aiynyng sonyna sanalatyn tamyzdyng tausylar túsy Saryarqagha kýzding salqynyn ala keldi. Minezge bay kýz mezgili ózining kele jatqanyn aldyn ala «qabaq shytyp» bildirgendey...

Jýrisinen janylmay, baghytynan ainymay keletin jyldyng tórt mezgilin basym kópshiligimizding balama úghymdarmen kýtemiz. Aytalyq, qys kezeninde jana jyldy, kóktemde Nauryzdy, jazda jayly zandy demalys kýnderin kýtetinimiz anyq. Al kýzde neni kýtemiz?

Kenes dәuirinde 1-qyrkýiekti, yaghny jana oqu jylyn, 7 qarasha meyramyn, kýzgi jappay jiyn-terimdi kýtetinbiz. Sayasat auyp týsip edi: kýzding qara suyghynda keletin qarasha meyramy óshti, jeke menshikting qolyna ótken jiyn-terim de jalpy halyqtyq sipattan aiyryldy. Biraq 1 qyrkýiek ghana búrynghy kýiinde qaldy. Endeshe múnda halyqtyq sipat bar, dýiim júrt moyyndaghan erekshe manyz bar!

Qazaq halqynyng ertedegi úghymynda da Qyrkýiek aiynyng orny erekshe edi. Ángimemiz osynyng tóniriginde órbimek.

Tirshilik kózine, negizinen, mal sharushylyghyn arqau etken qazaq halqy tabighattyng jyl mezgilderin olardyng basty sipatyna qaray dәl qoya bilgen. Tórt týlikting órisi, tebindigi tarylyp, jem-shóbi qolgha qarap, jan-jaqtan qysyp tastaytyn mezgildi «qys» (qysyp tastau) dese, tabighatqa jan bitip, kók shyghatyn mezgildi «kóktem» (kókting shyghuy, jan bitui), al ózge mezgilderge qaraghanda malgha qatysty qam-qareketter azayyp malshynyng qol-ayaghy keneyetin, sharua jayy jenildep, jaylanatyn mezgildi «jaz», al odan keyingi mezgildi «kýz» dep ataghan. Jyldyng ocy tórt mezgilin shartty týrde «alty ay qys, alty ay jaz» dep ekige bólgen.

Kýz «kýzeu»(kýzek) degen sózding qysqarghan týri. Kýz - sharua ýshin qauryt mezgil.  Kýzeuge (kýzekke) shyghu - kóshpeli qazaqtyng qystaugha qonar aldynda jaylaytyn qonysy. Búl tirlik Hakim Abaydyng «Kýzeu tozghan, oty joq elding many nemese «Erte barsam jerimdi jep qoyam» dep//Yqtyrmamen kýzeude otyrar bay» dep keletin óleng joldarynda aiqyn beynelengen.

Kýzeudegi qam-qaraket - mal baqqan sharua ýshin manyzdy. Kýzgi qonysta meylinshe mol otyru - qystaudaghy jayylymdy jerding shóbin saqtau, ýnemdeu bolyp tabylady. Múndaghy saqtyq qys úzap ketse qoldaghy jem-shópti kóktemge deyin jetkizuden tuyndaghan. Al eginmen ainalysqan diqan ýshin kýz mezgili - kóktem ailarynda egip, jaz boyy tynymsyz baptap-kýtken eginining shyghymyn jinap, qambagha qúyatyn kezi. Qamba astyqqa tolsa, qystyng úzaqtyghy da,  qahary da asa  qorqynyshty emes.

Kýz mausymynyng alghashqy aiy - qyrkýiek.  Malshy sharua tirshiliginde búl aidyng manyzy erekshe. Sebebi qyrkýiekte manyzdy nauqan jýredi. Ol - bolashaq tólding basyn kóbeytuge sep bolatyn kýiek alu nauqany. Nauqan shamamen 40 kýnge sozylatyn boghandyqtan «qyryq kýiek» atanghan. Qos sózding kirige biriguinen  alghashqy bólik-«qyryq» sózi qysqaryp, «qyrkýiekke» ainalghan («Qyryq» sany ózge de jyl mezgilinde bar. Halqymyz jaz aiyndaghy erekshe ystyq mezgildi-jem-shópting «úzaryp ósip tolatyn»(Abay), jemis-jiydek, eginning pisiuine qolayly mezgildi «qyryq kýn shilde» dep ataydy).

«Qyryq» sanynyng jyl mezgilderine qoldanuy da tabighat ayasynan shyqqan. Aytalyq, kýz mezgilining bastauyn aspan júldyzdarynyn, sonyng ishinde Ýrker júldyzynyng qozghalysyna baylanysty anyqtaghan. Týlik kýiekke týser aida Ýrker júldyzy kóke órlep tuady.

Halyqtyng astronomiyalyq týsinigi boyynsha, jaz boyy aspan boyynan kórinbey jerde jatyp, jem-shópting kóp boluyna septigin tiygizgen Ýrker tamyz aiynynan bastap birtindep kókke kóterile beredi. «Ýrker tusa - tang suyidy, Sýmbile tusa -su suyidy» degendey, kýzding alghashqy belgileri oryn ala bastaydy. Osylaysha sharua ýshin «alty ay qystyn» basy bastalady. Ýrker 40 kýnde kókke biyik órlep shyghady. Alty ay qystyng (180 kýn) 40 kýnin qyrkýiek alsa, 56 kýnin (aydyng jerdi bir ainalyp ótui 26 tәulikti qúraydy) qystyng basy-qarasha men jeltoqsan («Qarasha men jeltoqsanmen sol-eki ai// Qystyng basy: biri erte, biri jay»), odan әri 90 kýnin naghyz qys alady. Múny sandyq esepke salatyn bolsaq ol mynaday bolyp shyghady: 40+56+90 = 186. Halyq arasynda qystyng sonyndaghy artyq 5-6 kýn «Otamaly» nemese «Kiyikting oty», bolmasa «Qúralaydyng suyghy» dep atalady.

Kýiek der kezinde jýrgizilse, «alty ay qystan» aman shyqqan tórt týlik kóktemning qolayly shaghynda (kýn jylynyp, kók tebindep shygha bastaghan tús) tóldep, jana tughan tól tez ayaqtanyp ketedi. Sondyqtan halqymyz Ýrker aiynan ýlken ýmit kýtken. Basqasha aitsaq, kýzding basynda kórinetin Ýrker - әrdayym jana ýmit aiy. Qazirgi kýz mezgilining janasha ay ataularymen belgilegende ol qyrkýiekke tura keledi. Demek, qyrkýiek - ýmit aiy.

Qyrkýiekte kónildegi ýmit otynyng oyanuy qazaqtyng ertedegi mal sharuashylyghymen ainalysqan tirshiligining bir parasy edi. Al qazirgi kýnde qalay? Búl kýnde de qyrkýiekting ýmit aiy retindegi manyzy odan әri arta týskendey. Sebebi  qazaqtyng  qam-qareketine oqu-aghartu isi enip, ózge júrtpen aralasyp, bәsekege týse bastaghan uaqytta (Abay, Ybyray, Alash ziyalylarynyng zamany) jәne keshegi kenes ýkimetining jappay sauattandyru, sonday-aq әrbir azamatqa tegin bilim beru sayasatynyng gýrildegen (jaqsy maghynada riyazy kónilmen aityp otyrmyz - avtor) kezeninde kýz mezgilining alghashqy aiy jana oqu jylynyng bastaluymen, yaghny Bilim kýnimen aishyqtala bastady. Halyq sanasynda búl jana ýmitting otyn oyatty. Ol - adam ómirining jalghasy bauyr eti balasynyng bilimmen qarulanyp, erjetkende ómir tirshiligindegi qiyndyqtardy onay jene alady, sanaly azamat bolady degen ýmit edi.

Oqu, bilim alu - adam tirshiligining qay salasynda bolmasyn manyzdy oryn alatyny búl kýnde jalpaq júrtqa mәlim, anyq aqiqat. Balasyn orta mektepke jetelegen ata-ana, arnayy orta jәne joghary oqu oryndaryna shәkirt-student atanghan jasóspirimderding kónilderinde ýmit otynyng alauy janatyny anyq. Shәkirt kónilindegi alghashqy qonyrau, alghashqy ústaz, studenttik kezeng degen úghymdar da - sol ýmitting saldarynan tuyndaghan qymbat týsinikter.

Shekaralary shektes eldermen ghana emes, bólek qúrlyqtaghy (materiktegi) júrtpen bәsekege týsip, aqyl-oydyng ilgerligimen ozyq kóshke ilesudi qalaytyn, reti kelse oza týsudi (50 ozyq elding qatarynda bolu) maqsat etken tәuelsiz Qazaqstangha Qyrkýiektin- jana oqu jylynyng bastaluy asa manyzdy boluy tiyis. Danyshpan Abay kórsetken adam balasynyng bir-birinen ozghandyghyn aiqyndaytyn tórt (aqyl, ghylym, ar, minez) belgining biri ghylymnyng bastau búlaghy - bilim. Elimizding sayasi-ekonomikalyq, әleumettik damuy azamattarynyng bilimining órisine tikeley baylanysty. Keng óristi bilim ghylymdy damytyp, qoghamdy ózgertpey, órkendetpey qoymaydy.

Júmyr jer betinde bilim-ghylym, óner, dәulet jolynda bәseke bәigesine bel sheshe kirisip ketken últ pen úlystardyng tartysynda shang qauyp qalmas ýshin ertedegi ata-babalarymyz «Qyrkýiekti» qalay nauqangha ainaldyra bilip, oghan kóp ýmit artqanynday, bizder de bir adam balasynyng ózgeden qalyp qoymauyna jәrdemdesetin bilim aludy jappay bastaytyn «Qyrkýiekti» manyzdy maqsatty jýzege asyrugha kirisuding basy dep esepteuimiz qajet-aq.

Jyldyng iri minezdi mezgili retinde ainymas baghytymen qayta kelgen Qyrkýiekti bilim aludaghy bәsekening alaman bәigesi jariyalandy dep sanap, ýmit otyn alaulatyp, ordaly júrtqa tiyisti ýlesimizdi oiyp alamyz dep sert bere kirisuimiz bizge óte qajet! Jalpaq әlemning jahandanuy kezeninde elimizge búiyrghan tәuelsizdiktin, azattylyqtyng bayandylyghy da ilim-bilimning terendigine baylanysty bolyp otyrghany - shyghar kýndey anyq!

...Ýmit etken, dostarym,

Senderge berdim batamdy.

Altynsary balasy (Álihan Bókeyhan Y. Altynsarindy osylay ataghan-avtor) Ybyraydan qalghan búl óleng joldaryn «Bataly júrt arymas» degen ata-babamyzdyng senimine salyp, dәtke quat etip alyp bilim bәigesine jarau attay kiriseyik, qadirli oqushy, qymbatty shәkirt!  Bilim kýni qútty bolsyn, qymbatty bapker-ústazdar!

«Abay-aqparat»