Jýrsin ERMAN, aqyn: MEMSYILYQ SONGhY STANSIYa EMES QOY
Sәrsenbi kýni «Qazaqfilimde» rejisserler Erlan Núrmúhambetov pen Bekarys Elubaydyng «Anshy bala» filimining túsauy kesildi. Búl tuyndy Gollivudta ótken «International Family Film Festival» kinofestivalinde Shet elding «Eng ýzdik drama» nominasiyasy boyynsha Bas bәigeni jenip alghan eken. «Búl - kino Mekkesi Gollivudtyng qazaq kinosyna berip otyrghan tarihtaghy birinshi bәigesi», - dep jarnamalanghan song bardyq. Kórdik... Jalpyhalyq sýiip kóretin kino bola ala ma, joq pa, ony uaqyt kórsetedi. Filimning ssenariyin jazushy-kinodramaturg Smaghúl Elubay jazypty. Kinoda Jýrsin Ermannyng oinaghanyn kórip, Jýrsin aghamyz endi әrtis bolayyn degen be dep tanyrqadyq alghashynda. Press-konferensiyadan keyin Jýrsin Ermandy ústap alyp, filimge týskeni bar, Memlekettik syilyqqa týskeni bar, biraz әngimening basyn qayyrdyq...
Shamamnyng jetkeni osy boldy
- «Anshy bala» filimine týsuge sizge arnayy úsynys týsti me, búl rólge qalay bardynyz?
- Kinogha qatysym joq adammyn ghoy. «Qazaqfilimnen» telefon shalyp: «Kasting bolyp jatyr. Shoqan shaldyng róline Asanәli Áshimov, Sayat Mergenov syndy akterlermen birge sizdi de shaqyramyz. Kelip ketinizshi», - dedi. Akter emespin ghoy dep edim: «Asa qiyn ról emes, ata bolyp oinaysyz. Ómirdegi óz róliniz ghoy», - dep bolmady olar. Bala-shagham da «múnday mýmkindikti jiberme, baryp qatysyp kór» degesin bardym. Ssenariydi oqysam, sóileytin sózim de kóp emes eken. Áytpese kinogha týsu týsime de kirip shyqpaghan. Ssenariy avtory Smaghúl Elubay: «Asanәli Áshimov te, Sayat Mergenov te kóp kinogha týsti. Kórermen ýshin Jýrsinning bet-beynesi «svejiylau» ghoy. Kinogha mýlde týspegen, janalyq bolsyn», - dep meni tandapty. Osydan jiyrma jyl búryn Satybaldy Narymbetov: ««Mahambet» turaly filim týsiremin. Saghan Mahambetti oinatam», - degen-di. Sonda: «Áy, Satybaldy, men Mahambetting jasynan asyp kettim. Mahambetting әkesin oinatpasan, basqa jol joq maghan», - dep kýlgenmin. «Anshy baladaghy» Shoqan shal jasyma da, bolmysyma da keledi. Ózim de shaldyng qolynda óskenmin. Ákeden jas qaldym da, әkemning inisi tәrbiyeledi. Ol kisi de anshy edi. Bir auylgha jeterlik ústalyghy, zergerligi de bolatyn. Shoqan shaldy oinaghanda atam kóz aldymda túrdy. Tansyq eshtene bolghan joq. Nemeresin tәrbiyelep jýrgen shaldyng róli ghoy. Kinoda ózimning ómirdegi rólimdi atqardym dep
oilaymyn.
- Aqyry kinogha týsken ekensiz. Nege jauapkershilikpen qarap, dúrystap oinamadynyz? Kinodaghy Jýrsin Ermannan aitysty jýrgizetin Jýrsin Ermannyng týk aiyrmashylyghy joq. Tipti diksiyanyz da aitysty jýrgizip otyrghanday. Filimde nemereniz joghalyp ketkende, nemeresin janúshyra izdep, kýiingen atany somday almadynyz. Tipti nemereniz tabylghanda jәy ghana «qúlynym-au», - dep mandaydan iyiskeuden ary aspaysyz. Emosiya joq, nemeresi ýshin kýiip-pisken qazaqtyng shalyn kóre almadyq. Sizge qaraghanda kishkentay Abylaydyng róli jandylau kórindi bizge...
- Jauapkershilik bolmady deuge bolmaydy. Shamamnyng jetkeni osy boldy, shyraghym. Men kәsiby akter emespin. Sheberligim de jetpegen shyghar. Aytqan synyna talasym joq. Oghan meni jazghyrmandar. «Tym bolmasa dauysynyzdy ózgertpediniz be, aitysty jýrgizip otyrghanday sóilep otyrsyz», - deysin. Dayyndyghym jetpese, jetpegen shyghar. Óitkeni «Altynemeldegi» «Ayqay qúmgha» bardyq ta, nebәri bes kýnde, oipan-toypan týsirdik te tastadyq. Sen ony aitasyn, filimde týiege minip jýrmiz ghoy. Ózim týieli auyldyng balasy edim. Týieleri jýrip bolmaydy. Ónkey jabayy týieler. Algha qaray jýrmey, artqa sheginedi. Ábden azaptandyq, týiege mingenimizge ókindik, tipti. Men ózimning dauysymdy aitpay-aq qoyayyn, balalardyng da dublyajy dúrys emes. Filimning dublyajyn jasaghan latysh pa, últy basqa bireu. Balalar «aq laq» dep sóilep otyr. Qazaq sóilegende «aq laq» dep aitpaydy, «aghlaq» deydi ghoy. Qazaq tilin bilmegesin, qarapayym ýndestik zanyn úqpaydy.
Mening de nemerem shalaqazaq
- Aytqanynyz ras. «Anshy balany» kórgende, filim qaladaghy qazaq balalaryna arnalghan bolyp kórindi. Akterlerding tili synyq. Filimning dublyajyna kónilimiz tolmady. Filimdi de auyl balalaryna arnalghan, qala balalaryna arnalghan dep bólip týsiretin boldyq pa sonda?
- Qazaqtyng 60 payyzy qalada túrady. Qaladaghylardyng kóbi, tipti ózimning nemerem de «shalaqazaq». Qalalyqtardyng sanasyna birdene jetsin dep týsirilgen dýnie ghoy. Kemshilik izdesek, taba beremiz. Filimde qasqyr ýrip jýr әueli. «Áy, qasqyrdy nege ýrgizesin? Qasqyr ýrmeydi, úlidy» dep rejisserge aittym. Múnday jasandylyqtar tolyp jatyr. Ol ózi shaghyn sujetti filim. Ony synay bergenning ornyna, jurnalister qala balalarynyng betin qazaqylyqqa búrugha arnalghan filim dep qarasandar bolady ghoy. BAQ-qa arnalghan kórsetilimnen búryn filimdi jazdyryp alyp, ýige apardym. Ózimning Qambarmen jasty tórt-bes nemerem bar. Oryssha sóileytin, qalada ósken shalaqazaqtar ghoy, shynyn aitqanda. Bireui qozghalmay kórdi. Nege barlyq filimge «klassikalyq» bolmady dep jogharydan qaray beremiz? Shalaqazaqtardy tәrbiyeleuge arnalghan qúral búl kino. Qazaq balalarynyng kónilin qozghaytyn, kókeyine oy salatyn filim. Bayaghy «Shoq pen sher», «Mening atym Qoja», «Alpamys mektepke barady» filimderining dengeyine jete qoymas. Ol kinolardyng ssenariyining janynda «Anshy balaniki» bosandau boluy mýmkin. Biraq búl qala balalaryn auylgha qyzyqtyratyn, qazaqtyng týp-tamyry auylda jatqanyn týsindiretin filim. Atadan balagha miras bop kele jatqan dәstýrlerimizdi kórsetetin «sovremennyi» dýnie dep oilaymyn óz basym.
- Kinogha týsuiniz týsinikti boldy. Endi Memlekettik syilyqqa týskeniniz jayly aitayyqshy... Bәigede Jәrken Bódesh, Nesipbek Aytúly, Rafaeli Niyazbek syndy aqyndar bar. Sizde de Memsyilyqty alamyn degen ýmit basym ba, әlde shang qauyp jolda qalamyn-au degen qorqynyshynyz bar ma?
- Nesipbek Aytúly - bir kursta, bir gruppada oqyghan, 45 jyldan beri birge kele jatqan dosym. Memsyilyqqa tórtinshi ret týsip jatyr. Men ózimdi úsynbaytyn edim, agha-dos bolyp syilasqan Túmanbay Moldaghaliyev agham tiri kezinde: «Áy, sen, әbden kemeline keldin. Memsyilyqqa ózindi úsynsanshy, obal bolady», - dep mazamdy aldy. Sondyqtan týstim bәigege. Ózimdi úsynghanymmen, ala qoyayyn dep talpynyp, eshbir qadam jasap jatqan joqpyn. Kitabymdy tapsyryp qoyyp otyrmyn. Ala qoyamyn dep oilamaymyn. Óitkeni Nesipbek ózin tórt ret úsynyp, búghan deyin ylghy qúlaghan joq pa? Onyng janynda men biyl ghana qatystym.
Al menimen birge at qosqan aqyndargha keler bolsam: Jәrken - qazaqtyng kórkem aqyndarynyng biri. Poeziyasy - qazaqy. Nesipbek poemalar jazyp jýr ghoy. Bir kezderi poemanyng kýni ótti, poema jazatyn uaqyt ótip ketken dep aitqanmyn. Nesipbekti maqtap, «qazaqtyng myqty aqyny» dep kele jatqan osy kýnge deyin men ghanamyn. Nauryzbay batyrdan bastap qazaqtyng batyrlaryn, Astanany, Bәiterekti jyrgha qosty ol. Keshe Qúnypiya Alpysbaev degen әdebiyetshi «Bostandyqtyng búlbúly» degen maqala jazypty Nesipbek jayly. «Búlbúlyng ne senin, saray aqyny degening be?», - dep qaljyndap, qaghyttym ony. Nesipbek - dosym ghoy. Qalay aitsam da jarasady. Nesipbekting Memsyilyq aluyna tilektespin. Rafaeli Niyazbekov te quatty aqyndardyng biri. Búl aqyndardyng bәrinen artyqpyn demey-aq qoyayyn, biraq eshqaysysynan kem emespin. Kórip jýrmiz ghoy, qasymdaghy aqyndardyng ne jazyp jatqanyn. Biraq sorly aqynnyng biri emespin. Abzalbek Bókenov basylymdargha men turaly: «oybay, qas aqyn, qyzyl sózding sheberi, ústasy», - dep maqala jazypty. Abzalgha telefon soqtym: «Ey, mynauyng ne? Meni Abaydyng qasyna aparyp qoyypsyng ghoy», - desem, «Kónilim ghoy», - deydi. Men onday ýlken dәmedegi aqyn emespin. Alsaq aldyq, almasaq qaldyq. Eshkim tonymyzdy sheship almaydy. Ári Memsyilyq songhy stansiya emes qoy.
Memsyilyqty aldyng ba, memleketting qúlysyn
- Memlekettik syilyq aqyn-jazushylar ýshin eng joghary status sanalady bizde. Bәri de Memsyilyqqa úmtylady. Keybir aqyndar jasyratyny joq, Memsyilyqqa beriletin aqshamen jaghdayyn týzep alu ýshin de bәigege týsedi. Sizding materialdyq jaghdayynyz kóp aqyndargha qaraghanda әldeqayda jaqsy. Memsyilyqqa talasugha sizdi ne iytermeledi? Esiminizdi aitystyng ainalasynan alyp shyghyp, әdeby ortada ózinizdi moyyndatqynyz keldi me әlde?
- Materialdyq jaghdayymdy memleket jasap berip pe? Ózim jasadym, ainalayyn. Biraz aqyndar Memsyilyqty alyp aldy da, endi oppozisiyagha ótip, memleketting shanyn qaghyp jatyr. Kimderdi aityp otyrghanymdy, bilip otyrsyn. Syilyqty aldyng ba, memleketting qyzmetshisisin, qúlysyng degen sóz. Men ózimdi aqsha ýshin úsynyp jatqan joqpyn. Bala kezden serik etken ólening memleket tarapynan moyyndalyp jatsa, onyng nesi aiyp?! Pribaltika elderinde aqyndar bizdegidey ózin syilyqqa úsynbaydy. Túraqty komissiya jyl sayyn aqyn-jazushylardyng kitaptaryn oqyp otyryp, layyqty degen avtorgha ózderi beredi. Al bizde Memsyilyqty qaraytyn komissiya kerek deseng kitabyndy oqymaydy. Qashan da qazaqy әdetimizben aragha kisi salu, saqal búldaular bolady. Ári familiyana qarap bagha beredi. Byltyr alpysqa kelgenimde Serik Qirabaevtan bastap, synshy Qúlbek Ergóbek, aqyn Úlyqbek Esdәulet, menimen birge bәigege týsken Rafaeli Niyazbekter shygharmashylyghymdy taldap, kemshilik joq eken dep qúlash-qúlash maqala jazdy. Erteng Memsyilyqtyng mәjilisi bolghanda, múnyng biri de eskerilmeydi, bilem. Ekinshiden, jeke bastyng arazdyghyn salady. Mysaly, Dulat Isabekov agham osy kýnge deyin aityspen alysyp kele jatyr. Sol agham: «Jýrsin Ermannyng bir óleni ekinshi kitabynda qaytalanyp jýr. Bir ólenin ekinshisine kóshirgen», - dep syn aitypty. Onda túrghan ne bar? Qazir bir kitap shygharsan, eki-aq myng danamen taraytynyn ol kisi biledi. Tәuir ólenderindi aldynghy kitap qolyna tiymey oqylmay qalghan shyghar dep qosasyng ghoy endi. Ony bir әbestik kórip qajeti ne?
- Sizding esiminiz әdeby ainalysta asa joq. Óziniz de aqyn-jazushylardyng arasynan tysqary jýresiz. Sizdi halyq eng birinshi aqyn retinde emes, aitystyng úiymdastyrushysy retinde biledi. Memsyilyqqa úsynylghanynyz kóp adamgha tosyndau estilgeni sodan...
- Meni kóp adam oqymaydy. Aytystyng ainalasynda jýrgesin halyq aitystyng jýrgizushisi dep qabyldap qalghan. Mening әu bastan negizgi missiyam - poeziya. Kózimdi ashyp kórgenim - ólen. Al aitys - mening qoghamdyq júmysym. Aytysty halyq sýiedi. Aytysty úiymdastyrushy retindegi abyroyym joghary. Sondyqtan mening aqyndyghym elenbey qala beredi. Aqyndyghymdy tanu ýshin halyqqa mening jazghandarymdy oqu kerek.
Dulat Isabekov aitysty jek kóredi
- Jón eken. «Qústyng kólenkesi», «Yrghay», «Arnadym sizge» atty ýsh kitabynyzdy Memlekettik syilyqqa úsyndynyz. «Arnadym sizge» degen kileng arnau ólenderinizdi toptastyrghan jinaq bәigege týskenderding arasynda sizde ghana bar. Bireuler: «Jýrsin әrkimge arnaghan arnaularyn da Memsyilyqqa» úsyndy degen sózder aityp jýr. Búghan ne deysiz?
- Kez kelgen aqynnyng kitabyn ashyp qalsang arnau óleng bar. Mysaly, mening qazaqtyng qabyrghaly azamaty Mústafa Shoqaydan bastap, Ábdijәmil Núrpeyisovke deyin jazghan arnau ólenderim bar. Arnau ólendi qúr maqtau, kópe-kórneu kópshik qon dengeyinen kórkemdik poeziya dengeyine jetkize bilu kerek. Poeziyanyng tilimen jazu kerek... Mәsele sonda... Sen aitqan janaghy pikirdi Memsyilyqty taldaghan komissiyanyng kishi mәjilisinde bir aghalarymyz da aitypty. Arnau óleng qazaqta joq pa eken, qazaqtiki emes pe eken? Mysaly, Dulat Isabekov aitysty jek kóredi. Áneu kýni bir pikirinde «aytys degen - óner emes» depti. Sandalypty. Aytys - qazaqtyng tólqújaty. Dulat Isabekov syndy aqsaqaldarymyzdyng aitys jayly әr jerde laq etkizgen pikirlerine Bekarys Shoybekov shydamay ketip, jaqynda ótken aitysta: «Klastaghy balanyng sózin aityp, Klassikpin dep jýrgen osy ghana», - dedi. Osynday sózderdi aitqyzghangha úyalmay ma aghalar?! Aytys - qazirgi qoghamgha, halyqtyng basyn biriktiruge qyzmet etip jatqan eng útymdy óner. Dulat siyaqty aghalar aityspen nege alysady? Qansha jerden meni, aitysty jek kórsin, meyli. Biraq әdil bolu kerek qoy. «Ólenderining bәri anaghan-mynaghan arnaghan arnau ólen» dep kinәlapty. Abayda da arnau óleng bar. Abaydyng eng alghash jazghan óleni de arnau ólen. Byltyr bir basylymgha «Kelesi Preziydentting kim bolatynyn Elbasy ekeumiz ghana bilemiz» dep súhbat beripti Dulat Isabekov. Artynan onday sóz aitpaghanmyn dep aqtalypty taghy. Sonda kelesi Preziydentting kim bolatynyn Elbasy Isabekovke aita ma eken? Búl әrbirden song arzan úpay jinau ghoy. Onysyn aitpay-aq qoyayyn, jaraydy. Memlekettik syilyqtyng mәselesine jeke bastyng arazdyghyn nege salady? Sóite túra, Memlekettik komissiyagha mýshe bolady.
- Memsyilyqtyng bәigesinde komissiya familiyana da qarap bagha beredi dep jatyrsyz. Tanymaldylyq jaghynan sizding esiminiz, atqarghan sharualarynyz aldynyzgha qara týsire qoymas. Aytysty úiymdastyryp jýrip, biraz adammen tanys-bilis, syralghy da boldynyz...
- Mәsele tanymaldylyqta emes, mening atqarghan sharualarymda. Kitabyndy da oqymay dauys beretin qular bolady. Mening kitabymdy oqyp, kem-ketigine bagha berse daulaspaymyn. Kezinde jazba aqyndardyng arasynda «Bir óleng - bir әlem» degen mýshәira ótkizdim. Ondaghy maqsatym «aqyndar dombyrasyn ainalasy bir saghat dynghyrlatyp bir kólik minip ketedi» deytinderding auzyn tyng, jazba poeziyanyng ensesin tiktep, túghyryn kóteru bolatyn. Toghyz ay boyy toqsan myng dollar tigip, Qadyr, Túmanbay aghalarymyzdan bastap, Sәken Imanasov bar, qazaqtyng biraz aqyndaryna bәige berdim. Búl jaman ba? Sol qarjyny memleket bólgen joq. Demeushi tauyp, solardyng qaltasynan qaqtym. Mening osy enbegimdi Jazushylar odaghynyng ne sezinde, ne plenuminde bir adam aitqan joq. «Áy bәrekeldi» degen eshkim joq. Jaqynda «Qazaqtyng aitys aqyndary men jyr-termeshilerining halyqaralyq odaghyn» qúrdym. Aytysty «ynesko» qabyldayyn dep jatyr. Sen aityp otyrghan tanymaldylyq maghan osynday atqarghan sharualarym, jazghan kitaptarym arqyly kelgen.
- Jýrsin agha, búl saualdy sizge osydan búryn súhbat alghanda qoyghanmyn. «Materialdyq jaghdayy jaqsarghan sayyn aqyn ólendi qoyady» degeninmen kelispeymin dep ediniz sonda. Jaghdayynyz búrynghydan kósh ilgerilemese, kemigen joq. Óleng jazbay, qalamynyzdy suytyp qoyyp jýrgen joqsyz ba songhy kezde?
- Qaytalap aitamyn, jaghdayym jaqsy eken dep, óleng jazbay ketken jerim joq. Abay da mynghyrghan jylqysy bar Qúnanbaydyng balasy ghoy. Jaghdayy jaqsy bolghan song tórt qatyn alghan. Sóite túra Abay qalamdy tastap, baylyghyna maldanghan joq. Materialdyq jaghdayy jaqsy dep aitystyng basy-qasynda jýrgesin aityp otyrghan shygharsyn. Men de el siyaqty ailyqtan-aylyqqa ilinip-salynyp jýrgen adammyn. Senesing be? Shygharmashylyqtyng materialdyq jaghdaygha qatysy joq. Poeziya degen - adamnyng ishki qyjyly.
- Memsyilyq alghandar oppozisiyagha ótip, memleketting shanyn qaghyp jatyr dediniz jana. Memsyilyq ala qalsanyz, búghan deyingi pikirinizdi ózgertesiz be sonda?
- Men әu bastan qoghamdyq júmyspen kele jatyrmyn. Syilyq aldym dep biylikting әr isin qoldap, sýirendey ketetin men emespin.
Ángimelesken - Qarlygha IBRAGIMOVA
«Halyq sózi» gazeti