Abay 21-shi qara sózinde qazaqtyng maqtanshaqtyghyn eki týrge bóledi. Sonyng ishinde el ishindegi maqtanshylyqty bóle jaryp aitady. Qazir baylyghymen maqtanyp, myng adamgha toy jasap, atasyna as berip, myndaghan adamgha kóilektik mata ýlestirgendi kórgender bar. Al әlem aldyndaghy qaryzymen maqtanatyn eldi birinshi ret kórip otyrmyz. Qaysy bir kýni Qarjy ministri Bolat Jәmishev deputattargha «2012 jyldyng qantaryna deyin barlyghy 123,9 mlrd. dollar kóleminde qaryzymyz bar», -  dep jauyrdy jaba toqyp, jasyryp baqqanymen, bas bankir itke sýiek qaryz ekenimizdi, Qazaqstannyng jalpy syrtqy qaryz mólsheri 130 milliard dollargha baryp qalghandyghyn jariyalaghan edi.
Qaryzy bar adam qaybir tynysh úiyqtasyn. Al memleketting milliardtaghan bereshegi bar ekenin estigen elde  ne es qaldy deysiz?! Sheneunikter bolsa, maqtanyshpen aitady, júrtty dýrliktirmeyin degeni shyghar, kim bilsin. Halyqaralyq valuta qorynyng esepteuine qaraghanda, әlemdegi qaryz memleketterding qatarynda 88-shi orynda ekenbiz.  Azuyn aigha bilegen AQSh 15 trillion dollar qaryz bolsa, onyng 13 trillion dollary Qytaygha qaryz bolyp shyqqan. Árbir amerikalyqtyng moynyndaghy memleket jýktegen qaryzy 49,8 myng dollargha keledi eken.
Tehnika men jana tehnologiyanyng otany sanalatyn Japoniyanyng jayy da jetisip túrghan joq. Jalpy qaryzy 13,5 trillion dollar bolsa, onyng 9 trilliony Qytaygha qaryz bolyp esepteledi. Árbir japondyqtyng moynyndaghy qaryzy 105,5 myng dollargha jetken.
Irgeles kórshimiz Reseyding qaryz jónindegi reytingi 99-orynda túr. Árbir orystyng moynyndaghy memlekettik qaryzy 1247 dollardan tiyesili bolyp shyghady.
Sarapshylar qaryzdyng bolmauy memleketting quattylyghyn kórsetpeydi  degen pikirde. Mәselen, reyting sonyndaghy Madagaskarda әr adamgha shaqqandaghy syrtqy qaryzy - 26 dollar, Liyberiyada - 41 dollar, Kongoda- 69 dollar bolyp shyqty. Búl elderding memlekettik qaryzynyng azdyghy jer asty baylyqtarynyn  jetimsizdiginen emes, syrtqy qaryzdy tarta alatyn ekonomikasynyng qauqary joqtyghynan, sharuasynyn  shatqayaqtap túrghandyghymen esepteledi eken.
El barynsha bayyp quattanghan sayyn, syrtqy qaryzy da úlghaya beretin kórinedi. Sebebi, makroekonomikalyq baghdarlamalardy bastaghan memleket ony týgeldey budjet qarjysymen iygere almaghandyqtan investisiya tartady.
Al, biraq qazaqta «kórpene qaray, kósil!» degen sóz bar. Jurnalist Qútmaghambet Qonysbay aitpaqshy: «Alsang eger krediyt, arpyldap ýige kiredi iyt» - deydi. «Elding bәri alyp jatyr ghoy, bir jaqqa kóship bara jatqan joqpyz. Bir retin tauyp qaytararmyz» - degen jeleumen Kaspiy Bankinen 36 payyzdyq kredit alghan  qanshama qazaqtardyng shanyraghy shayqaldy. «Memleket kelesi jyldan bastap Ýkimetting kepildigimen alpauyt kompaniyalar alghan syrtqy qaryzdaryn iri kólemde qaytara bastaydy eken. Myna IRO-nyz halyqtyng qaltasyna týsuding «Butya kapitaldyq» aksiyasy, MMM-dik әdisi bolyp shyghady» - degen sәuegeyler de súnqylday bastady.
Meni oilandyratyny, qaryz jóninen Reseyden ozyp túr ekenbiz.    Nege elulikke enbeymiz?
Sodan keyin «syrtqy qaryzymyzdy әr adamgha shaqqandaghy shamasyn naqtylap berse dúrys bolar edi» degen oy mazalap jýr. Negizi, Qazaqstandaghy halyq sany 16 million bolsa, syrtqy qaryzymyzdy 116 mlrd. tengege jetkizip bir aq toqtap, sosyn, naqtylap alyp, qaytarghanymyz dúrys shyghar, Marchenko myrza?!
Eskendir ERTAY
Astana

«Halyq sózi» gazeti