Kezinde «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov «Kazakstan: últtyq iydeya jәne dәstýrler» (orfografiya avtordiki - Q.A.) atty atyshuly kitap jazghan bolatyn. Birinshi basylymy sonau 90-shy jyldary, al ekinshisi - byltyr shyqqan. Ózining jas kezinde jazghan ólenderin keyingi basylymdarda týzetken Pasternaktan ózgesheligi - Kanat Nurov kitabynyng mazmúnyn sol kýiinshe qaldyrdy, tek qayta basylymgha alghysóz ghana jazdy. Bir jaghynan, búl onyng últtyq iydeya ashylyp ýlgirgen dep qadap aitqanyn bildiredi. Ózge jaghynan ol osydan jýz jyl búryn myna joldarda tújyrymdalghan: «Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty!» degen úrandy qaytalap túrghanday. Bir sózben aitqanda, últtyq iydeyanyng maghynasy - qazaqtyng kózin ashu emes, halyqtyng ózin-ózi ashuynyng ghajap prosessin ýlken tolqumen elestetu. Tarihy damudyng qazirgi kezeninde qazaqtardyng «Godony kýtude»¹ qanday erekshelikteri bar, biz, mine, Nurov myrzamen osy turaly sóilesemiz.

Kezinde «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov «Kazakstan: últtyq iydeya jәne dәstýrler» (orfografiya avtordiki - Q.A.) atty atyshuly kitap jazghan bolatyn. Birinshi basylymy sonau 90-shy jyldary, al ekinshisi - byltyr shyqqan. Ózining jas kezinde jazghan ólenderin keyingi basylymdarda týzetken Pasternaktan ózgesheligi - Kanat Nurov kitabynyng mazmúnyn sol kýiinshe qaldyrdy, tek qayta basylymgha alghysóz ghana jazdy. Bir jaghynan, búl onyng últtyq iydeya ashylyp ýlgirgen dep qadap aitqanyn bildiredi. Ózge jaghynan ol osydan jýz jyl búryn myna joldarda tújyrymdalghan: «Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty!» degen úrandy qaytalap túrghanday. Bir sózben aitqanda, últtyq iydeyanyng maghynasy - qazaqtyng kózin ashu emes, halyqtyng ózin-ózi ashuynyng ghajap prosessin ýlken tolqumen elestetu. Tarihy damudyng qazirgi kezeninde qazaqtardyng «Godony kýtude»¹ qanday erekshelikteri bar, biz, mine, Nurov myrzamen osy turaly sóilesemiz.

- Songhy kezde etnosaralyq ta, etnos ishindegi qayshylyqtar da birshama kóbeyde. Mysaly, «shala qazaq» ókilderi men «últshyl patriottar» bir birine ylghy da shabuyl jasauda. Soghan sәikes «shalalardy» orys tildiler qoldasa, «últshyl patriottardy - qazaqsha sóileytinder. Osydan kelip shyghatyn súraq: әrkim ózining ómir sýru daghdysyn aqtap otyrghan joq pa? Siz qalay oilaysyz?

- Qazir, meninshe, qazaq sosiumy ishindegi lingvistikalyq jәne dýniyetanymdyq daular ótkirliginen aiyrylghan siyaqty. Áleumettik jәne regionaldyq qayshylyqtar qoghamymyz ýshin manyzdyraq bolyp túr. Sonymen birge, el ishindegi barlyq әleumettik qatparlar sayasattanghan, onyng ishinde qazaghy da bar. Osynday jaghdayda әr toptyng ómir sýru daghdysyn aqtau jóninde aitu jónsizdeu bolar edi. Mәsele ómir sýru daghdysyn, tirshilik keshu ghúrpyn aqtauda emes, bizding qoghamymyzdyng әleumettik qatparlarynyng mәdeni, sayasy jәne ekonomikalyq aiyrmashylyghynda. Qazaqtildilerding talaptary men orystildilerding oghan jauaby qazaq tili әkimshilik-húqyqtyq jәne ghylymiy-tehnikalyq maghynada orys tilimen is jýzinde teneskenge deyin jalghasa beredi, al onday dengeyge qazir kýshtesek te jete almaymyz. Maqsat pen mýdde túrghysynan men qazaqtildilerding jaqtasymyn, óitkeni qazaq tili men ónerinde liyberaldy dýniyetanymnyng zor kórkem potensialy jatyr, biraq osy maqsatty materialdandyru jәne jýzege asyru jaghynan - orystildilerding jaghyndamyn. Óitkeni ejelgi dәstýrlerinizdi tiriltkiniz kelse, ony qazaqtardyng jәne ózge últtardyng dәstýrlerine ziyan keltiru arqyly tiriltuge bolmaydy. Búl konfliktting quatyn qazaq tili men әdebiyetin, óneri men bilim beru salasyn modernizasiyalaugha júmsaghanda tiyimdirek bolar edi.

- «Shalaqazaqtar» problemasy úrpaq auysuyna baylanysty jәne barlyq «sovoktan» shyqqandar ólip bitkende, ol óz-ózinen joq bolady degen pikir bar.

- Biz bәrimiz «sovoktanbyz», 1991 jyldan bastap tughandar bolmasa. Biraq ókinishke oray, nemese baqytymyzgha ma, búl qate pikir. Ol globaldyq tildik jәne filologiyalyq trendterge qayshy keledi. Bizge eng jaqyn elu jyl boyy halyqaralyq jәne soghan say etnosaralyq qauyshudyng tili bolyp tek bes til qalady: aghylshyn, ispan, orys, qytay jәne ýndi tilderi. Nemis jәne fransuz tilderi siyaqty, qazaq tili de onda joq. Soghan sәikes, eger qazirgi qazaq últy tútastay Qazaqstannyng barlyq ózge etnostarymen birge qazaq tildi bop shyqsa da, ol bәribir orys tilinde sóileuin qoymaydy. Aqparattyq qogham damyghan sayyn Qazaqstandaghy «naghyz» ben «shala» arasyndaghy әzirshe bar shekara ózining ózektiliginen aiyrylady. Chesterton aitqanday, «óz ýiine tek ýide otyra bermey, býkil әlemdi sharlap jetken dúrys». Eng bastysy - ýiding ózin saqtap qalu; qazaq tili men últtyq iydeyany (últty integrasiyalaytyn bastaudy, halyq ishindegi birlik ruhyn) jәne olardy órkeniyet jetistikterimen bayytu.

- Siz últshyldyq dep neni sanaysyz? Jalpy últshyldyqtan jaqsylyq nyshanyn kóresiz be?

- Últshyldyqtyng negizi belgili bir últtyq qúrylymnyng últ bolugha talpynysy, yaghny barlyq ózge últtar osy últtyng ókili sanalatyn jәne soghan sәikes osy últtyq memleketting tolyqhúqyqty azamaty bolyp tabylatyn óz memleketine qol jetkizu. Tipti salystyrmaly týrde «monoetnikalyq» elderde de últtyq memleket jalpyazamattyq bolady. Osymen últshyldyqtyng últ qúrudaghy jaghymdy róli bitedi. Al, ózge jaghdayda, naqtylay aitsaq, últshyldar maqsatyna jetkennen keyin, Qazaqstandaghy últshyldyq destruktivti, búzushy ról oinaydy jәne soghan baylanysty mýlde qadirsiz bop qalady. Sebebi, últshyldar ózge tilge tiym salyp, tituldy emes últtyng azamattaryn memleketti basqarugha jibergisi kelmeydi. Osy arada aita keteyin, evropalyq ulitraonshyldardyng belsendiligi memeleketke yqpal etse, ol memleketting mýddesine júmys isteydi. Al, qazaq últshyldarynyng tegeurindi úrandary derlik is jýzinde memleketke qarsy baghyttalghan. Olar orystildi túrghyndardy emigrasiyagha mәjbýr qylady, onyng ishinde shalaqazaqtar da bar. Búl bizding elimizding ekonomikalyq jәne sayasy pozisiyalaryna orasan zor soqqy bolady. Sonda biz últshyldar әrqashan kýresuge tiyis tәuelsizdigimizden aiyrylyp qaluymyz mýmkin. Baqytymyzgha oray, qazaqtar әrqashanda әlemge ashyq túlgha bop qalady, óitkeni olarda, kaz'aktarda, jalpyazamattyq qauymdastyqtyn, «Alash» qazaqylyq odaghynyng iydeyasy tiri. Áleumettik úiymdasudyng jogharghy jәne әmbebap qalyby retindegi memleketti jasau óte qiyn, biraq qiratu onay, sebebi әrbir etnos ózining әkimshilik bólektenuine talpynady, últshyldyqtyng mazmúny da osy emes pe? Últshyldyq «әkimshilik jәne etnostyq shekaralardyng bir boluyna» talpynady, al ózining destruktivti, azghan kezeninde etnokratikalyq, tipti monoetnikalyq memleket bolugha tyrysady. Sóitip, memleket is jýzinde qanday qauymdastyq bolsa da, ózining etnoterritorialdyq bólikterining mәdeny ózgesheligin qala y bólektese de, ol da qoghamnyng bólshegi retindegi etnos siyaqty onay joq bolady. Songhy kózge úratyn ýlgi retinde keshegi shyghu tegi jaghynan orys últtyq memleketining tiregi bolyp tabylghan Kenes Odaghynan Belarusi («Aq Rusi») jәne Ukraina («Kishi Rusi») syndy tarihy belgili etnobólshekterding bólinip shyghuy KSRO preziydentinen tys Resey Federasiyasynyng preziydentin dýniyege әkeldi. Áriyne, búl bólinushilikke búdan da tereng negizder men sebepterding boluy týsinikti. Biraq әlgi prosessting naqty kórinisi mynada qansha naqty memleket bolsa da memleket etnosqa qaraghanda óte ornyqsyz bolyp keledi. Aytpaqshy, memleket qyzmetining qataryna etnostardyng teke-tiresinen tuyndaytyn «mәdeniyetter konfliktin» sheshu de kiredi. Qazaqstannyng qazaq últyn jәne barlyq ózge etnostaryn biriktiretin últtyq iydeyanyng negizi - «qazaqylyq» syndy әleumettik instituttyng rysarlyq, degdar ruhy jәne dәstýrleri. Kóship-qonudyng jogharghy jәne jeke (auyldyq) formasy retindegi qazaqylyqta qazaq halqy mentaliytetining bar mәni kórinip túr. Búl núsqa rysarlyq erkindiktin, jeketúlghalyq ashyqtyq pen újdandylyqtyng jәnede tua bitken internasionalizmning ýlgisi boldy. Qazaqtardyng memlekettiligining negizinde әrqashanda qoghamdyq kelisimning prinsiypi jatty.

- Til taqyrybyn jalghastyrsaq: Radiyk Temirgaliyev kitabynyng túsaukeseri bolghanda, oghan qazaq tilinde sóileytin jurnalist tiyisti: «tildi bilmey halyq tarihyn qalay zertteuge bolady» dep. Shynymen, qalay?

- Ókinishke oray, búl ghylymdy qarastyrudyng birshama anayy tәsili. Búl qatty deneler fiziyginen «sen ózing de qatty dene bol», psihiatrdan «sen ózing psih bol», nemese biznes teoretiyginen «sen ózing biznes praktiygi» bol dep talap etumen birdey. Nemis Viligelim Radlov orys tilin minsiz bilmegen shyghar, biraq qazaq әn ónerin saqtau ýshin tór tókken polyak Zataevichten ol kem enbek sinirgen joq. Áriyne, tarihyn zerttep otyrghan halyqtyng mәdeniyetin jәne eng aldymen tilin bilsen, ol kez kelgen zertteudi tek bayytady, biraq, keybir ózgeshe foliklorlyq tilderdi bilmeu ony tipti ózge tilderde jazylghan tarihy qaynarkózderden biluge bolmaydy degen sóz emes. Ásirese, búl danqty tarihy bar, biraq songhy uaqytqa deyin óz jazuy bolmaghan qazaqtargha qatysty. Sondyqtan biz ony orys tilinde jazylghan, nemese audarylghan qaynarkózderden oqimyz. Qúdaygha shýkir, Resey kezinde múny jasap ýlgirdi. Bizding qazirgi budjetke jәne bizding filologiyanyng tehnikalyq jaghdayyna qaraghanda, biz múnyng barlyghyn jaqyn jýz jylda eng kemi orys tilinen qazaq tiline audara alamyz ba, әi, qaydam... Endeshe, eng qyzyghy Qazaqstan tarihyn orys tilinsiz zertteu mýmkin emes. Bizdinshe, júmystyng odan góri manyzdy jәne auqymdy maydany bar - qazaq tarihyn últtyq iydeyany ashu barysynda ornatu jәne payymdau. Mine, qazaqshasy dúrys tarihshylardy, filosoftardy, filologtardy, mәdeniyettanushylardy osyghan júmyldyru kerek. Bizding Qor osy qatpardy tek qaza bergisi keledi...

- Kezinde Jomart Ertaev elimizdi Pәkistan, Aughanstan siyaqty eldermen tenestirmes ýshin "stannan" "Kazahiyagha" rebrending² jasau kerek dep edi. Meninshe, qazir esh rebrending kómektese almaytyn siyaqty, óitkeni bizding elimizding ózi sol «standar» kenistigine tez kóship bara jatqanday.

- Eng jaqsy rebrending  qazaqstandyqtardyng ómir dengeyining kóterilui. Al jalpy, men bizding el atauyndaghy júrnaqtar mәnin onyng mazmúndy rebrendingi ýshin asa zoraytpas edim. El atauynda júrnaq manyzdy emes, atau bizding halyqtyng tabighaty men zatyn sәikestire alsa, sol manyzdy. Mysaly, eger rebrending kózqarasynan kelsek, bizding elding Kazakstan (nemese Kazakiya) atalghany artyq bolmas edi, eng bastysy ayaghynda qazaq atauyndaghyday «k» túruy kerek, sonda biz bizding halyqtyng qan jaghynan tuysqandyghyn emes, qazaqylyq әleumettik institutynan, yaghny kóship-qonudyng auyldyq, jekemenshiktik, eng jogharghy dengeyinen shyqqanyn kórsetemiz jәne orys hәm ózge kazaktardyng týrki kazaktarymen bir ekenine nazar audaramyz. Kazak bolu tek qana qazaqtar ýshin emes, Qazaqstandaghy kez kelgen últ ýshin mәrtebe. Búl barlyghymyzdy biriktiredi jәne shabyttandyrady.

Súhbattasqan Qanat Ardagerov.

Qazaq tiline audarghan Áuezhan Qodar.

«Godony kýtude» (1949) - absurdizmning klassiygi, Irlandiya dramaturgi Semuel Bekketting piesasy. Onyng keyipkerleri býkil piesa boyy ómiri kelip bolmaytyn belgisiz bir Godony kýtedi.

² Rebrending (aghyl.) - brendti ózgertu jónindegi is sharalar jýiesi.

P.S. «Qazaqstandaghy últshyldyq destruktivti, búzushy ról oinaydy jәne soghan baylanysty mýlde qadirsiz bop qalady. Sebebi, últshyldar ózge tilge tiym salyp, tituldy emes últtyng azamattaryn memleketti basqarugha jibergisi kelmeydi. Osy arada aita keteyin, evropalyq ulitraonshyldardyng belsendiligi memeleketke yqpal etse, ol memleketting mýddesine júmys isteytin bolady».

«...qazaq últshyldarynyng tegeurindi úrandary derlik is jýzinde memleketke qarsy baghyttalghan. Olar orystildi túrghyndardy emigrasiyagha mәjbýr qylady, onyng ishinde shalaqazaqtar da bar».

Osy jәne ózge de oilar «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov myrzanyng auzynan shyghyp otyrghanyn eskertemiz. Osyghan oray últ jәne úlshyldyq mәselesinde san týrli kózqarastar men pikirlerding bola beretindigin jәne sonyng bәrin oqyrmanymyzdyng tanyp bilip jýrgenin qalaytynymyzdy qadap aitqymyz keledi. Ekinshi taraptaghy pikirge qúlaq asu, soghan oray óz boyyndaghy bilimin jetildirip dәlel men dәiek tilinde sóileu qazaq balasynyng qadirin arttyrmasa, kemitpeydi.

«Abay-aqparat»

Kezinde «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov «Kazakstan: últtyq iydeya jәne dәstýrler» (orfografiya avtordiki - Q.A.) atty atyshuly kitap jazghan bolatyn. Birinshi basylymy sonau 90-shy jyldary, al ekinshisi - byltyr shyqqan. Ózining jas kezinde jazghan ólenderin keyingi basylymdarda týzetken Pasternaktan ózgesheligi - Kanat Nurov kitabynyng mazmúnyn sol kýiinshe qaldyrdy, tek qayta basylymgha alghysóz ghana jazdy. Bir jaghynan, búl onyng últtyq iydeya ashylyp ýlgirgen dep qadap aitqanyn bildiredi. Ózge jaghynan ol osydan jýz jyl búryn myna joldarda tújyrymdalghan: «Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty!» degen úrandy qaytalap túrghanday. Bir sózben aitqanda, últtyq iydeyanyng maghynasy - qazaqtyng kózin ashu emes, halyqtyng ózin-ózi ashuynyng ghajap prosessin ýlken tolqumen elestetu. Tarihy damudyng qazirgi kezeninde qazaqtardyng «Godony kýtude»¹ qanday erekshelikteri bar, biz, mine, Nurov myrzamen osy turaly sóilesemiz.

Kezinde «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov «Kazakstan: últtyq iydeya jәne dәstýrler» (orfografiya avtordiki - Q.A.) atty atyshuly kitap jazghan bolatyn. Birinshi basylymy sonau 90-shy jyldary, al ekinshisi - byltyr shyqqan. Ózining jas kezinde jazghan ólenderin keyingi basylymdarda týzetken Pasternaktan ózgesheligi - Kanat Nurov kitabynyng mazmúnyn sol kýiinshe qaldyrdy, tek qayta basylymgha alghysóz ghana jazdy. Bir jaghynan, búl onyng últtyq iydeya ashylyp ýlgirgen dep qadap aitqanyn bildiredi. Ózge jaghynan ol osydan jýz jyl búryn myna joldarda tújyrymdalghan: «Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty!» degen úrandy qaytalap túrghanday. Bir sózben aitqanda, últtyq iydeyanyng maghynasy - qazaqtyng kózin ashu emes, halyqtyng ózin-ózi ashuynyng ghajap prosessin ýlken tolqumen elestetu. Tarihy damudyng qazirgi kezeninde qazaqtardyng «Godony kýtude»¹ qanday erekshelikteri bar, biz, mine, Nurov myrzamen osy turaly sóilesemiz.

Kezinde «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov «Kazakstan: últtyq iydeya jәne dәstýrler» (orfografiya avtordiki - Q.A.) atty atyshuly kitap jazghan bolatyn. Birinshi basylymy sonau 90-shy jyldary, al ekinshisi - byltyr shyqqan. Ózining jas kezinde jazghan ólenderin keyingi basylymdarda týzetken Pasternaktan ózgesheligi - Kanat Nurov kitabynyng mazmúnyn sol kýiinshe qaldyrdy, tek qayta basylymgha alghysóz ghana jazdy. Bir jaghynan, búl onyng últtyq iydeya ashylyp ýlgirgen dep qadap aitqanyn bildiredi. Ózge jaghynan ol osydan jýz jyl búryn myna joldarda tújyrymdalghan: «Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty!» degen úrandy qaytalap túrghanday. Bir sózben aitqanda, últtyq iydeyanyng maghynasy - qazaqtyng kózin ashu emes, halyqtyng ózin-ózi ashuynyng ghajap prosessin ýlken tolqumen elestetu. Tarihy damudyng qazirgi kezeninde qazaqtardyng «Godony kýtude»¹ qanday erekshelikteri bar, biz, mine, Nurov myrzamen osy turaly sóilesemiz.

- Songhy kezde etnosaralyq ta, etnos ishindegi qayshylyqtar da birshama kóbeyde. Mysaly, «shala qazaq» ókilderi men «últshyl patriottar» bir birine ylghy da shabuyl jasauda. Soghan sәikes «shalalardy» orys tildiler qoldasa, «últshyl patriottardy - qazaqsha sóileytinder. Osydan kelip shyghatyn súraq: әrkim ózining ómir sýru daghdysyn aqtap otyrghan joq pa? Siz qalay oilaysyz?

- Qazir, meninshe, qazaq sosiumy ishindegi lingvistikalyq jәne dýniyetanymdyq daular ótkirliginen aiyrylghan siyaqty. Áleumettik jәne regionaldyq qayshylyqtar qoghamymyz ýshin manyzdyraq bolyp túr. Sonymen birge, el ishindegi barlyq әleumettik qatparlar sayasattanghan, onyng ishinde qazaghy da bar. Osynday jaghdayda әr toptyng ómir sýru daghdysyn aqtau jóninde aitu jónsizdeu bolar edi. Mәsele ómir sýru daghdysyn, tirshilik keshu ghúrpyn aqtauda emes, bizding qoghamymyzdyng әleumettik qatparlarynyng mәdeni, sayasy jәne ekonomikalyq aiyrmashylyghynda. Qazaqtildilerding talaptary men orystildilerding oghan jauaby qazaq tili әkimshilik-húqyqtyq jәne ghylymiy-tehnikalyq maghynada orys tilimen is jýzinde teneskenge deyin jalghasa beredi, al onday dengeyge qazir kýshtesek te jete almaymyz. Maqsat pen mýdde túrghysynan men qazaqtildilerding jaqtasymyn, óitkeni qazaq tili men ónerinde liyberaldy dýniyetanymnyng zor kórkem potensialy jatyr, biraq osy maqsatty materialdandyru jәne jýzege asyru jaghynan - orystildilerding jaghyndamyn. Óitkeni ejelgi dәstýrlerinizdi tiriltkiniz kelse, ony qazaqtardyng jәne ózge últtardyng dәstýrlerine ziyan keltiru arqyly tiriltuge bolmaydy. Búl konfliktting quatyn qazaq tili men әdebiyetin, óneri men bilim beru salasyn modernizasiyalaugha júmsaghanda tiyimdirek bolar edi.

- «Shalaqazaqtar» problemasy úrpaq auysuyna baylanysty jәne barlyq «sovoktan» shyqqandar ólip bitkende, ol óz-ózinen joq bolady degen pikir bar.

- Biz bәrimiz «sovoktanbyz», 1991 jyldan bastap tughandar bolmasa. Biraq ókinishke oray, nemese baqytymyzgha ma, búl qate pikir. Ol globaldyq tildik jәne filologiyalyq trendterge qayshy keledi. Bizge eng jaqyn elu jyl boyy halyqaralyq jәne soghan say etnosaralyq qauyshudyng tili bolyp tek bes til qalady: aghylshyn, ispan, orys, qytay jәne ýndi tilderi. Nemis jәne fransuz tilderi siyaqty, qazaq tili de onda joq. Soghan sәikes, eger qazirgi qazaq últy tútastay Qazaqstannyng barlyq ózge etnostarymen birge qazaq tildi bop shyqsa da, ol bәribir orys tilinde sóileuin qoymaydy. Aqparattyq qogham damyghan sayyn Qazaqstandaghy «naghyz» ben «shala» arasyndaghy әzirshe bar shekara ózining ózektiliginen aiyrylady. Chesterton aitqanday, «óz ýiine tek ýide otyra bermey, býkil әlemdi sharlap jetken dúrys». Eng bastysy - ýiding ózin saqtap qalu; qazaq tili men últtyq iydeyany (últty integrasiyalaytyn bastaudy, halyq ishindegi birlik ruhyn) jәne olardy órkeniyet jetistikterimen bayytu.

- Siz últshyldyq dep neni sanaysyz? Jalpy últshyldyqtan jaqsylyq nyshanyn kóresiz be?

- Últshyldyqtyng negizi belgili bir últtyq qúrylymnyng últ bolugha talpynysy, yaghny barlyq ózge últtar osy últtyng ókili sanalatyn jәne soghan sәikes osy últtyq memleketting tolyqhúqyqty azamaty bolyp tabylatyn óz memleketine qol jetkizu. Tipti salystyrmaly týrde «monoetnikalyq» elderde de últtyq memleket jalpyazamattyq bolady. Osymen últshyldyqtyng últ qúrudaghy jaghymdy róli bitedi. Al, ózge jaghdayda, naqtylay aitsaq, últshyldar maqsatyna jetkennen keyin, Qazaqstandaghy últshyldyq destruktivti, búzushy ról oinaydy jәne soghan baylanysty mýlde qadirsiz bop qalady. Sebebi, últshyldar ózge tilge tiym salyp, tituldy emes últtyng azamattaryn memleketti basqarugha jibergisi kelmeydi. Osy arada aita keteyin, evropalyq ulitraonshyldardyng belsendiligi memeleketke yqpal etse, ol memleketting mýddesine júmys isteydi. Al, qazaq últshyldarynyng tegeurindi úrandary derlik is jýzinde memleketke qarsy baghyttalghan. Olar orystildi túrghyndardy emigrasiyagha mәjbýr qylady, onyng ishinde shalaqazaqtar da bar. Búl bizding elimizding ekonomikalyq jәne sayasy pozisiyalaryna orasan zor soqqy bolady. Sonda biz últshyldar әrqashan kýresuge tiyis tәuelsizdigimizden aiyrylyp qaluymyz mýmkin. Baqytymyzgha oray, qazaqtar әrqashanda әlemge ashyq túlgha bop qalady, óitkeni olarda, kaz'aktarda, jalpyazamattyq qauymdastyqtyn, «Alash» qazaqylyq odaghynyng iydeyasy tiri. Áleumettik úiymdasudyng jogharghy jәne әmbebap qalyby retindegi memleketti jasau óte qiyn, biraq qiratu onay, sebebi әrbir etnos ózining әkimshilik bólektenuine talpynady, últshyldyqtyng mazmúny da osy emes pe? Últshyldyq «әkimshilik jәne etnostyq shekaralardyng bir boluyna» talpynady, al ózining destruktivti, azghan kezeninde etnokratikalyq, tipti monoetnikalyq memleket bolugha tyrysady. Sóitip, memleket is jýzinde qanday qauymdastyq bolsa da, ózining etnoterritorialdyq bólikterining mәdeny ózgesheligin qala y bólektese de, ol da qoghamnyng bólshegi retindegi etnos siyaqty onay joq bolady. Songhy kózge úratyn ýlgi retinde keshegi shyghu tegi jaghynan orys últtyq memleketining tiregi bolyp tabylghan Kenes Odaghynan Belarusi («Aq Rusi») jәne Ukraina («Kishi Rusi») syndy tarihy belgili etnobólshekterding bólinip shyghuy KSRO preziydentinen tys Resey Federasiyasynyng preziydentin dýniyege әkeldi. Áriyne, búl bólinushilikke búdan da tereng negizder men sebepterding boluy týsinikti. Biraq әlgi prosessting naqty kórinisi mynada qansha naqty memleket bolsa da memleket etnosqa qaraghanda óte ornyqsyz bolyp keledi. Aytpaqshy, memleket qyzmetining qataryna etnostardyng teke-tiresinen tuyndaytyn «mәdeniyetter konfliktin» sheshu de kiredi. Qazaqstannyng qazaq últyn jәne barlyq ózge etnostaryn biriktiretin últtyq iydeyanyng negizi - «qazaqylyq» syndy әleumettik instituttyng rysarlyq, degdar ruhy jәne dәstýrleri. Kóship-qonudyng jogharghy jәne jeke (auyldyq) formasy retindegi qazaqylyqta qazaq halqy mentaliytetining bar mәni kórinip túr. Búl núsqa rysarlyq erkindiktin, jeketúlghalyq ashyqtyq pen újdandylyqtyng jәnede tua bitken internasionalizmning ýlgisi boldy. Qazaqtardyng memlekettiligining negizinde әrqashanda qoghamdyq kelisimning prinsiypi jatty.

- Til taqyrybyn jalghastyrsaq: Radiyk Temirgaliyev kitabynyng túsaukeseri bolghanda, oghan qazaq tilinde sóileytin jurnalist tiyisti: «tildi bilmey halyq tarihyn qalay zertteuge bolady» dep. Shynymen, qalay?

- Ókinishke oray, búl ghylymdy qarastyrudyng birshama anayy tәsili. Búl qatty deneler fiziyginen «sen ózing de qatty dene bol», psihiatrdan «sen ózing psih bol», nemese biznes teoretiyginen «sen ózing biznes praktiygi» bol dep talap etumen birdey. Nemis Viligelim Radlov orys tilin minsiz bilmegen shyghar, biraq qazaq әn ónerin saqtau ýshin tór tókken polyak Zataevichten ol kem enbek sinirgen joq. Áriyne, tarihyn zerttep otyrghan halyqtyng mәdeniyetin jәne eng aldymen tilin bilsen, ol kez kelgen zertteudi tek bayytady, biraq, keybir ózgeshe foliklorlyq tilderdi bilmeu ony tipti ózge tilderde jazylghan tarihy qaynarkózderden biluge bolmaydy degen sóz emes. Ásirese, búl danqty tarihy bar, biraq songhy uaqytqa deyin óz jazuy bolmaghan qazaqtargha qatysty. Sondyqtan biz ony orys tilinde jazylghan, nemese audarylghan qaynarkózderden oqimyz. Qúdaygha shýkir, Resey kezinde múny jasap ýlgirdi. Bizding qazirgi budjetke jәne bizding filologiyanyng tehnikalyq jaghdayyna qaraghanda, biz múnyng barlyghyn jaqyn jýz jylda eng kemi orys tilinen qazaq tiline audara alamyz ba, әi, qaydam... Endeshe, eng qyzyghy Qazaqstan tarihyn orys tilinsiz zertteu mýmkin emes. Bizdinshe, júmystyng odan góri manyzdy jәne auqymdy maydany bar - qazaq tarihyn últtyq iydeyany ashu barysynda ornatu jәne payymdau. Mine, qazaqshasy dúrys tarihshylardy, filosoftardy, filologtardy, mәdeniyettanushylardy osyghan júmyldyru kerek. Bizding Qor osy qatpardy tek qaza bergisi keledi...

- Kezinde Jomart Ertaev elimizdi Pәkistan, Aughanstan siyaqty eldermen tenestirmes ýshin "stannan" "Kazahiyagha" rebrending² jasau kerek dep edi. Meninshe, qazir esh rebrending kómektese almaytyn siyaqty, óitkeni bizding elimizding ózi sol «standar» kenistigine tez kóship bara jatqanday.

- Eng jaqsy rebrending  qazaqstandyqtardyng ómir dengeyining kóterilui. Al jalpy, men bizding el atauyndaghy júrnaqtar mәnin onyng mazmúndy rebrendingi ýshin asa zoraytpas edim. El atauynda júrnaq manyzdy emes, atau bizding halyqtyng tabighaty men zatyn sәikestire alsa, sol manyzdy. Mysaly, eger rebrending kózqarasynan kelsek, bizding elding Kazakstan (nemese Kazakiya) atalghany artyq bolmas edi, eng bastysy ayaghynda qazaq atauyndaghyday «k» túruy kerek, sonda biz bizding halyqtyng qan jaghynan tuysqandyghyn emes, qazaqylyq әleumettik institutynan, yaghny kóship-qonudyng auyldyq, jekemenshiktik, eng jogharghy dengeyinen shyqqanyn kórsetemiz jәne orys hәm ózge kazaktardyng týrki kazaktarymen bir ekenine nazar audaramyz. Kazak bolu tek qana qazaqtar ýshin emes, Qazaqstandaghy kez kelgen últ ýshin mәrtebe. Búl barlyghymyzdy biriktiredi jәne shabyttandyrady.

Súhbattasqan Qanat Ardagerov.

Qazaq tiline audarghan Áuezhan Qodar.

«Godony kýtude» (1949) - absurdizmning klassiygi, Irlandiya dramaturgi Semuel Bekketting piesasy. Onyng keyipkerleri býkil piesa boyy ómiri kelip bolmaytyn belgisiz bir Godony kýtedi.

² Rebrending (aghyl.) - brendti ózgertu jónindegi is sharalar jýiesi.

P.S. «Qazaqstandaghy últshyldyq destruktivti, búzushy ról oinaydy jәne soghan baylanysty mýlde qadirsiz bop qalady. Sebebi, últshyldar ózge tilge tiym salyp, tituldy emes últtyng azamattaryn memleketti basqarugha jibergisi kelmeydi. Osy arada aita keteyin, evropalyq ulitraonshyldardyng belsendiligi memeleketke yqpal etse, ol memleketting mýddesine júmys isteytin bolady».

«...qazaq últshyldarynyng tegeurindi úrandary derlik is jýzinde memleketke qarsy baghyttalghan. Olar orystildi túrghyndardy emigrasiyagha mәjbýr qylady, onyng ishinde shalaqazaqtar da bar».

Osy jәne ózge de oilar «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov myrzanyng auzynan shyghyp otyrghanyn eskertemiz. Osyghan oray últ jәne úlshyldyq mәselesinde san týrli kózqarastar men pikirlerding bola beretindigin jәne sonyng bәrin oqyrmanymyzdyng tanyp bilip jýrgenin qalaytynymyzdy qadap aitqymyz keledi. Ekinshi taraptaghy pikirge qúlaq asu, soghan oray óz boyyndaghy bilimin jetildirip dәlel men dәiek tilinde sóileu qazaq balasynyng qadirin arttyrmasa, kemitpeydi.

«Abay-aqparat»

Kezinde «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov «Kazakstan: últtyq iydeya jәne dәstýrler» (orfografiya avtordiki - Q.A.) atty atyshuly kitap jazghan bolatyn. Birinshi basylymy sonau 90-shy jyldary, al ekinshisi - byltyr shyqqan. Ózining jas kezinde jazghan ólenderin keyingi basylymdarda týzetken Pasternaktan ózgesheligi - Kanat Nurov kitabynyng mazmúnyn sol kýiinshe qaldyrdy, tek qayta basylymgha alghysóz ghana jazdy. Bir jaghynan, búl onyng últtyq iydeya ashylyp ýlgirgen dep qadap aitqanyn bildiredi. Ózge jaghynan ol osydan jýz jyl búryn myna joldarda tújyrymdalghan: «Kózindi ash, oyan, qazaq, kóter basty!» degen úrandy qaytalap túrghanday. Bir sózben aitqanda, últtyq iydeyanyng maghynasy - qazaqtyng kózin ashu emes, halyqtyng ózin-ózi ashuynyng ghajap prosessin ýlken tolqumen elestetu. Tarihy damudyng qazirgi kezeninde qazaqtardyng «Godony kýtude»¹ qanday erekshelikteri bar, biz, mine, Nurov myrzamen osy turaly sóilesemiz.

- Songhy kezde etnosaralyq ta, etnos ishindegi qayshylyqtar da birshama kóbeyde. Mysaly, «shala qazaq» ókilderi men «últshyl patriottar» bir birine ylghy da shabuyl jasauda. Soghan sәikes «shalalardy» orys tildiler qoldasa, «últshyl patriottardy - qazaqsha sóileytinder. Osydan kelip shyghatyn súraq: әrkim ózining ómir sýru daghdysyn aqtap otyrghan joq pa? Siz qalay oilaysyz?

- Qazir, meninshe, qazaq sosiumy ishindegi lingvistikalyq jәne dýniyetanymdyq daular ótkirliginen aiyrylghan siyaqty. Áleumettik jәne regionaldyq qayshylyqtar qoghamymyz ýshin manyzdyraq bolyp túr. Sonymen birge, el ishindegi barlyq әleumettik qatparlar sayasattanghan, onyng ishinde qazaghy da bar. Osynday jaghdayda әr toptyng ómir sýru daghdysyn aqtau jóninde aitu jónsizdeu bolar edi. Mәsele ómir sýru daghdysyn, tirshilik keshu ghúrpyn aqtauda emes, bizding qoghamymyzdyng әleumettik qatparlarynyng mәdeni, sayasy jәne ekonomikalyq aiyrmashylyghynda. Qazaqtildilerding talaptary men orystildilerding oghan jauaby qazaq tili әkimshilik-húqyqtyq jәne ghylymiy-tehnikalyq maghynada orys tilimen is jýzinde teneskenge deyin jalghasa beredi, al onday dengeyge qazir kýshtesek te jete almaymyz. Maqsat pen mýdde túrghysynan men qazaqtildilerding jaqtasymyn, óitkeni qazaq tili men ónerinde liyberaldy dýniyetanymnyng zor kórkem potensialy jatyr, biraq osy maqsatty materialdandyru jәne jýzege asyru jaghynan - orystildilerding jaghyndamyn. Óitkeni ejelgi dәstýrlerinizdi tiriltkiniz kelse, ony qazaqtardyng jәne ózge últtardyng dәstýrlerine ziyan keltiru arqyly tiriltuge bolmaydy. Búl konfliktting quatyn qazaq tili men әdebiyetin, óneri men bilim beru salasyn modernizasiyalaugha júmsaghanda tiyimdirek bolar edi.

- «Shalaqazaqtar» problemasy úrpaq auysuyna baylanysty jәne barlyq «sovoktan» shyqqandar ólip bitkende, ol óz-ózinen joq bolady degen pikir bar.

- Biz bәrimiz «sovoktanbyz», 1991 jyldan bastap tughandar bolmasa. Biraq ókinishke oray, nemese baqytymyzgha ma, búl qate pikir. Ol globaldyq tildik jәne filologiyalyq trendterge qayshy keledi. Bizge eng jaqyn elu jyl boyy halyqaralyq jәne soghan say etnosaralyq qauyshudyng tili bolyp tek bes til qalady: aghylshyn, ispan, orys, qytay jәne ýndi tilderi. Nemis jәne fransuz tilderi siyaqty, qazaq tili de onda joq. Soghan sәikes, eger qazirgi qazaq últy tútastay Qazaqstannyng barlyq ózge etnostarymen birge qazaq tildi bop shyqsa da, ol bәribir orys tilinde sóileuin qoymaydy. Aqparattyq qogham damyghan sayyn Qazaqstandaghy «naghyz» ben «shala» arasyndaghy әzirshe bar shekara ózining ózektiliginen aiyrylady. Chesterton aitqanday, «óz ýiine tek ýide otyra bermey, býkil әlemdi sharlap jetken dúrys». Eng bastysy - ýiding ózin saqtap qalu; qazaq tili men últtyq iydeyany (últty integrasiyalaytyn bastaudy, halyq ishindegi birlik ruhyn) jәne olardy órkeniyet jetistikterimen bayytu.

- Siz últshyldyq dep neni sanaysyz? Jalpy últshyldyqtan jaqsylyq nyshanyn kóresiz be?

- Últshyldyqtyng negizi belgili bir últtyq qúrylymnyng últ bolugha talpynysy, yaghny barlyq ózge últtar osy últtyng ókili sanalatyn jәne soghan sәikes osy últtyq memleketting tolyqhúqyqty azamaty bolyp tabylatyn óz memleketine qol jetkizu. Tipti salystyrmaly týrde «monoetnikalyq» elderde de últtyq memleket jalpyazamattyq bolady. Osymen últshyldyqtyng últ qúrudaghy jaghymdy róli bitedi. Al, ózge jaghdayda, naqtylay aitsaq, últshyldar maqsatyna jetkennen keyin, Qazaqstandaghy últshyldyq destruktivti, búzushy ról oinaydy jәne soghan baylanysty mýlde qadirsiz bop qalady. Sebebi, últshyldar ózge tilge tiym salyp, tituldy emes últtyng azamattaryn memleketti basqarugha jibergisi kelmeydi. Osy arada aita keteyin, evropalyq ulitraonshyldardyng belsendiligi memeleketke yqpal etse, ol memleketting mýddesine júmys isteydi. Al, qazaq últshyldarynyng tegeurindi úrandary derlik is jýzinde memleketke qarsy baghyttalghan. Olar orystildi túrghyndardy emigrasiyagha mәjbýr qylady, onyng ishinde shalaqazaqtar da bar. Búl bizding elimizding ekonomikalyq jәne sayasy pozisiyalaryna orasan zor soqqy bolady. Sonda biz últshyldar әrqashan kýresuge tiyis tәuelsizdigimizden aiyrylyp qaluymyz mýmkin. Baqytymyzgha oray, qazaqtar әrqashanda әlemge ashyq túlgha bop qalady, óitkeni olarda, kaz'aktarda, jalpyazamattyq qauymdastyqtyn, «Alash» qazaqylyq odaghynyng iydeyasy tiri. Áleumettik úiymdasudyng jogharghy jәne әmbebap qalyby retindegi memleketti jasau óte qiyn, biraq qiratu onay, sebebi әrbir etnos ózining әkimshilik bólektenuine talpynady, últshyldyqtyng mazmúny da osy emes pe? Últshyldyq «әkimshilik jәne etnostyq shekaralardyng bir boluyna» talpynady, al ózining destruktivti, azghan kezeninde etnokratikalyq, tipti monoetnikalyq memleket bolugha tyrysady. Sóitip, memleket is jýzinde qanday qauymdastyq bolsa da, ózining etnoterritorialdyq bólikterining mәdeny ózgesheligin qala y bólektese de, ol da qoghamnyng bólshegi retindegi etnos siyaqty onay joq bolady. Songhy kózge úratyn ýlgi retinde keshegi shyghu tegi jaghynan orys últtyq memleketining tiregi bolyp tabylghan Kenes Odaghynan Belarusi («Aq Rusi») jәne Ukraina («Kishi Rusi») syndy tarihy belgili etnobólshekterding bólinip shyghuy KSRO preziydentinen tys Resey Federasiyasynyng preziydentin dýniyege әkeldi. Áriyne, búl bólinushilikke búdan da tereng negizder men sebepterding boluy týsinikti. Biraq әlgi prosessting naqty kórinisi mynada qansha naqty memleket bolsa da memleket etnosqa qaraghanda óte ornyqsyz bolyp keledi. Aytpaqshy, memleket qyzmetining qataryna etnostardyng teke-tiresinen tuyndaytyn «mәdeniyetter konfliktin» sheshu de kiredi. Qazaqstannyng qazaq últyn jәne barlyq ózge etnostaryn biriktiretin últtyq iydeyanyng negizi - «qazaqylyq» syndy әleumettik instituttyng rysarlyq, degdar ruhy jәne dәstýrleri. Kóship-qonudyng jogharghy jәne jeke (auyldyq) formasy retindegi qazaqylyqta qazaq halqy mentaliytetining bar mәni kórinip túr. Búl núsqa rysarlyq erkindiktin, jeketúlghalyq ashyqtyq pen újdandylyqtyng jәnede tua bitken internasionalizmning ýlgisi boldy. Qazaqtardyng memlekettiligining negizinde әrqashanda qoghamdyq kelisimning prinsiypi jatty.

- Til taqyrybyn jalghastyrsaq: Radiyk Temirgaliyev kitabynyng túsaukeseri bolghanda, oghan qazaq tilinde sóileytin jurnalist tiyisti: «tildi bilmey halyq tarihyn qalay zertteuge bolady» dep. Shynymen, qalay?

- Ókinishke oray, búl ghylymdy qarastyrudyng birshama anayy tәsili. Búl qatty deneler fiziyginen «sen ózing de qatty dene bol», psihiatrdan «sen ózing psih bol», nemese biznes teoretiyginen «sen ózing biznes praktiygi» bol dep talap etumen birdey. Nemis Viligelim Radlov orys tilin minsiz bilmegen shyghar, biraq qazaq әn ónerin saqtau ýshin tór tókken polyak Zataevichten ol kem enbek sinirgen joq. Áriyne, tarihyn zerttep otyrghan halyqtyng mәdeniyetin jәne eng aldymen tilin bilsen, ol kez kelgen zertteudi tek bayytady, biraq, keybir ózgeshe foliklorlyq tilderdi bilmeu ony tipti ózge tilderde jazylghan tarihy qaynarkózderden biluge bolmaydy degen sóz emes. Ásirese, búl danqty tarihy bar, biraq songhy uaqytqa deyin óz jazuy bolmaghan qazaqtargha qatysty. Sondyqtan biz ony orys tilinde jazylghan, nemese audarylghan qaynarkózderden oqimyz. Qúdaygha shýkir, Resey kezinde múny jasap ýlgirdi. Bizding qazirgi budjetke jәne bizding filologiyanyng tehnikalyq jaghdayyna qaraghanda, biz múnyng barlyghyn jaqyn jýz jylda eng kemi orys tilinen qazaq tiline audara alamyz ba, әi, qaydam... Endeshe, eng qyzyghy Qazaqstan tarihyn orys tilinsiz zertteu mýmkin emes. Bizdinshe, júmystyng odan góri manyzdy jәne auqymdy maydany bar - qazaq tarihyn últtyq iydeyany ashu barysynda ornatu jәne payymdau. Mine, qazaqshasy dúrys tarihshylardy, filosoftardy, filologtardy, mәdeniyettanushylardy osyghan júmyldyru kerek. Bizding Qor osy qatpardy tek qaza bergisi keledi...

- Kezinde Jomart Ertaev elimizdi Pәkistan, Aughanstan siyaqty eldermen tenestirmes ýshin "stannan" "Kazahiyagha" rebrending² jasau kerek dep edi. Meninshe, qazir esh rebrending kómektese almaytyn siyaqty, óitkeni bizding elimizding ózi sol «standar» kenistigine tez kóship bara jatqanday.

- Eng jaqsy rebrending  qazaqstandyqtardyng ómir dengeyining kóterilui. Al jalpy, men bizding el atauyndaghy júrnaqtar mәnin onyng mazmúndy rebrendingi ýshin asa zoraytpas edim. El atauynda júrnaq manyzdy emes, atau bizding halyqtyng tabighaty men zatyn sәikestire alsa, sol manyzdy. Mysaly, eger rebrending kózqarasynan kelsek, bizding elding Kazakstan (nemese Kazakiya) atalghany artyq bolmas edi, eng bastysy ayaghynda qazaq atauyndaghyday «k» túruy kerek, sonda biz bizding halyqtyng qan jaghynan tuysqandyghyn emes, qazaqylyq әleumettik institutynan, yaghny kóship-qonudyng auyldyq, jekemenshiktik, eng jogharghy dengeyinen shyqqanyn kórsetemiz jәne orys hәm ózge kazaktardyng týrki kazaktarymen bir ekenine nazar audaramyz. Kazak bolu tek qana qazaqtar ýshin emes, Qazaqstandaghy kez kelgen últ ýshin mәrtebe. Búl barlyghymyzdy biriktiredi jәne shabyttandyrady.

Súhbattasqan Qanat Ardagerov.

Qazaq tiline audarghan Áuezhan Qodar.

«Godony kýtude» (1949) - absurdizmning klassiygi, Irlandiya dramaturgi Semuel Bekketting piesasy. Onyng keyipkerleri býkil piesa boyy ómiri kelip bolmaytyn belgisiz bir Godony kýtedi.

² Rebrending (aghyl.) - brendti ózgertu jónindegi is sharalar jýiesi.

P.S. «Qazaqstandaghy últshyldyq destruktivti, búzushy ról oinaydy jәne soghan baylanysty mýlde qadirsiz bop qalady. Sebebi, últshyldar ózge tilge tiym salyp, tituldy emes últtyng azamattaryn memleketti basqarugha jibergisi kelmeydi. Osy arada aita keteyin, evropalyq ulitraonshyldardyng belsendiligi memeleketke yqpal etse, ol memleketting mýddesine júmys isteytin bolady».

«...qazaq últshyldarynyng tegeurindi úrandary derlik is jýzinde memleketke qarsy baghyttalghan. Olar orystildi túrghyndardy emigrasiyagha mәjbýr qylady, onyng ishinde shalaqazaqtar da bar».

Osy jәne ózge de oilar «ASPANDAU» ghylymy - bilim beru qorynyng preziydenti Qanat Nurov myrzanyng auzynan shyghyp otyrghanyn eskertemiz. Osyghan oray últ jәne úlshyldyq mәselesinde san týrli kózqarastar men pikirlerding bola beretindigin jәne sonyng bәrin oqyrmanymyzdyng tanyp bilip jýrgenin qalaytynymyzdy qadap aitqymyz keledi. Ekinshi taraptaghy pikirge qúlaq asu, soghan oray óz boyyndaghy bilimin jetildirip dәlel men dәiek tilinde sóileu qazaq balasynyng qadirin arttyrmasa, kemitpeydi.

«Abay-aqparat»