Últ mýddesi (memleket mýddesi) jolyndaghy úly kýres qay zamanda da bir sәtke toqtaghan emes. Búl kýresting mazmúny ózgermeydi. Tek formasy ghana zamanyna qaray auysyp otyrady. Al, kýreskerdi últ tudyrady. Qazaq elining býgingi territoriyalyq, memlekettik, mәdeniy-tarihy jәne tildik, halyqtyng hәm últtyq birtútastyghy altyn basyn Alashtyng baqyty jolyna bәigege tikken batyr úldardyng kýreskerligi men erligining enbegi. Sonday sardar túlghanyng biri jәne biregeyi, eki ghasyr toghysyndaghy óliara shaqta qazaqtyng kóshin algha sýiregen, sol jolda mert bolghan - memleket jәne qogham qayratkeri Altynbek Sәrsenbayúly.

12-nshi qyrkýiek - Altynbek Sәrsenbayúlynyng tughan kýni. Tiri bolsa, erding jasy elu keler edi. Elimen birge toylar edi.

Últ kýresi jolynda ólgen erde arman joq. Óitkeni, qara orman qazaqtyng jadynda sózi jattauly, beynesi saqtauly.

Altekenning 50 jyldyghyna oray, kóz tirisinde jazylghan maqalalaryn, týrli mәjilisterde sóilegen sózderi men bayandamalaryn berudi bastap otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Altynbek Sәrsenbayúly. Ýshtaghan nemese Qazaqstanda әdil saylau nege arman?

Últ mýddesi (memleket mýddesi) jolyndaghy úly kýres qay zamanda da bir sәtke toqtaghan emes. Búl kýresting mazmúny ózgermeydi. Tek formasy ghana zamanyna qaray auysyp otyrady. Al, kýreskerdi últ tudyrady. Qazaq elining býgingi territoriyalyq, memlekettik, mәdeniy-tarihy jәne tildik, halyqtyng hәm últtyq birtútastyghy altyn basyn Alashtyng baqyty jolyna bәigege tikken batyr úldardyng kýreskerligi men erligining enbegi. Sonday sardar túlghanyng biri jәne biregeyi, eki ghasyr toghysyndaghy óliara shaqta qazaqtyng kóshin algha sýiregen, sol jolda mert bolghan - memleket jәne qogham qayratkeri Altynbek Sәrsenbayúly.

12-nshi qyrkýiek - Altynbek Sәrsenbayúlynyng tughan kýni. Tiri bolsa, erding jasy elu keler edi. Elimen birge toylar edi.

Últ kýresi jolynda ólgen erde arman joq. Óitkeni, qara orman qazaqtyng jadynda sózi jattauly, beynesi saqtauly.

Altekenning 50 jyldyghyna oray, kóz tirisinde jazylghan maqalalaryn, týrli mәjilisterde sóilegen sózderi men bayandamalaryn berudi bastap otyrmyz.

«Abay-aqparat»

Altynbek Sәrsenbayúly. Ýshtaghan nemese Qazaqstanda әdil saylau nege arman?

Alty ay búryn N.Nazarbaev jarty әlemge jar salghan edi. Saylaudy әdiletti, taza ótkizem dep uәde bergen. Bәrimiz de bizding elimizde aqyry bir ret bolsa da әdiletti saylau ótetin boldy-au dep ýmittenip edik. Taghy da biylik betimen jer basqanday bolyp otyr. Birinshi ret emes. Birneshe ret qatarynan. Nazarbaev ýidey uәdesin ýie salghan. Bizdi jәne qoghamdyq qauymdastyqty jarylqaghysy kelgen bolar.

Syrttay qaraghanda min joq siyaqty. 60 million tonnadan astam múnay óndirip jatyrmyz! Onyng әr bar­relining baghasy 60 dollardan asyp týsken. Aqsha aghyl-tegil. Elding jaghdayyn kýrt týzep, qoqan-loqqysyz, úrlyq-qarlyqsyz qayta saylanugha bolatynday jaghdayy bar edi. Nazarbaevtyng ózi de 60 jastan asyp, ystyq-suyghy basylghan kez. Bir sózben aitqanda, Payghambardyng danalyghyna jetpese de jasyna jetip, sayasy reforma jasaugha, taza saylau ótkizuge tәjiriybesi de tolyqqan, aqyly da kemeldengen shaghy búl.

Onyng kenesshisi  Ertisbaev óz bastyghyn qazaqstandyqtardyng 60 payyzynan astamy qoldaytynyn aitady. Ol oppozisiyanyng hali mýshkil, kýsh-quaty shamaly dep sәuegeylenedi.

"Alpystardy" arqalanghandar onda nelikten aitqanynan ainydy? Ádil saylaudyng auyly qayda qaldy? Ne bolyp jatqanyna kóz salayyqshy.

Belgisiz bi­reu­ler Jarmahan Túyaqbaydyng ómi­rine qauip tón­dirip, Óskemende qastandyq úiym­das­tyr­dy. Belgisiz bi­reuler Jabayy Armandy algha salyp, J.Túyaqbaygha Shymkentte  taghy da qastandyq jasady. Onyng serikterining ómirine qauip tóndirdi. Belgisiz bireuler jýzdegen myng dana ýgit materialdaryn úrlap ketti. Belgisiz bireuler respublikanyng barlyq jerinde  oppozisiya belsen­dilerine qoqan-loqy jasap, soqqygha jyqty. Belgisiz bireuler oppozisiyanyng Qostanaydaghy kensesin órtedi. Belgisiz bireuler oppozisiya bel­sendisi Elena Nikitinanyng qyzyn úrlap ketti. Belgisiz bi­reuler óz ýiinde Zamanbek Núrqa­dilovti kópe-kórneu atyp óltirdi. Túyaqbaydyng ýgit materialdaryn tasyghan kólik týsiniksiz jaghdayda janyp ketti.

Al endi osynyng bәrine biylik qalay qarap otyr? Mәselen, prokuratura? Ol qazir senzuragha ainalghan. Saylaualdy nauqany kezinde jana  mansapqa ie boldy.

Qanday basylymdy shygharugha bolady, neni shygharugha bolmaydy, sheshetin solar. Saylaushylardyng qanday filim kóretinin de  ózderi sheshedi. Rúqsat beru, tyiym salu - óz qoldaryndaghy sharua. Kýlli qúqyq qorghaushylardyng tabanynan tausylyp, tentirep jýrip quatyny - "Bay eldegi kedeyshilikti jenemiz" derekti filimi. Qúddy elimizdegi kedey­shilikting basty sebebi osynda jatqanday! Eger búl filimdi tartyp alu júmyssyzdyqtyng jәne joqshylyqtyng problemalaryn ózinen-ózi sheship bere alsa, onda barlyq filim taspalaryn oppozisiya erikti týrde biylikting qoldaryna tabystar edi. Al polisiya ne bitirip jýr? Mәlimdemeler jasaugha mashyqtandy, ayausyz kýres ýstinde. Qylmyskerlermen, jemqorlarmen emes. Oppozisiyamen. Jarmahan Túyaqbaydyng ýgit materialdarymen, onyng senimdi ókilderimen, ýgitshilerimen kýresude. Polisiyanyng qosymsha qyzmeti - oppozisiyanyng ýgit materialdarynyng keninen taraluyna jol bermeu. Saliqaly polkovnikter men shiykiligi ketpegen serjanttardyn  andyghany - oppozisiya. Ústaydy. Qamaugha aparady. Tergeydi, tekseredi. Ses kórsetedi. Aldaydy, arbaydy. Ózderimen "yntymaqtasugha" shaqyrady. Ásirese, jastargha әues. Shamasy, tez búzylyp ketetin "ónim" sanasa kerek olardy. Tez búzylyp ketetin "ónim­derdin" bas­qa jaqta otyrghanyn búlar qaydan bilsin. Bilse polisay bola ma...

Qúqyq qorghau organdary bilek týrinip kirisken. Sayasy belsendi azamattardy tútqyndau bastaldy. Pә­terler men kenselerdi tintkileu ýirenshikti әdetke ainalghan. Aqylgha syiymsyz qylmystyq isterdi qoz­ghaugha  arlanbaytyn boldy. Oppozisiyany jalghan aqsha jasaushylar sanatyna qosugha qatty әrekettendi. Aqtóbelik poliyseylerge sensek, oppozisiya jalghan aqshalar basugha kóshipti-mys. Búl kәdimgi óz gazetterin bastyratyn qarapayym baspahanagha qoly jetpey jýrgen oppozisiya turaly aitylghan әngime. Al, olar aqsha basugha qajetti sapaly baspahanany qaydan taba qoysyn. Ótirikteri órge baspay, kóp úzamay masqara boldy. Elge jalghan aqparat taratty. Basty maqsattary sol bolsa kerek.

Arnayy qyzmetter olardan asyp týspese, kem soqpaydy. Oppozisiyagha it bitkendi iyterip tastaydy. Erterekte Petrushovanyng ýiining irgesine ólgen itti laqtyryp ketip edi. Býginde sonday ólekseni qoghamgha laqtyryp jatyr. Oppozisiya qaruly kóteriliske dayyndalyp jatyr-mys deytin qauesetti qanqyldatyp jýr. Ol ýshin shetelden qaru-jaraq jetkizipti-mis. Oppozisiya 74 myndyq әskermen shayqasatynday qol jinap ýlgerip pe? Álde, óz elinde qantógis jasaytynday jauapsyz ba eken? Olardyng barlyghy derlik el basqarghan halyqshyl azamattar emes pe? Biylik ókilderining qorqynyshy bolmaytyndy bolarday, ótirikti shynday etip dabyra jasaumen basyla qoymas. Qorqaqtar men suayttardyng aiyrmashylyghy shamaly.

Sot jýiesi de qol qusyryp qarap otyrghan joq. Olar oppozisiyanyng kóshbasshylaryna qarsy qylmystyq isterdi iyne-jip alyp tigip, tizumen әure. Oppozisioner bolsa bolghany, qyl­mys­tyq bap tabyla jatar deydi. Tipti Oraz Jandosovty - "Qúrmet" or­denining iyegerin de sottady! Atu jazasyna  kespegenine shýkirshilik eteyik! Atasyna - ýlken Oraz Jandosovqa jaza keskendey.

Nazarbaevtyq BAQ basqalarynan qalyspaydy. Olar Hartiyagha qol qoyady. Preziydenttikke kandidattardy sógu-jamandau jaqsy is emes qoy deydi. Ásirese, ýkilep otyrghan jalghyzymyzgha shang juytpayyq deydi. Sóitedi de oppozisiyadan úsynylghan kandidatqa kýl-qoqys shashady. Jaqpaytyn kýiesi qalmaydy. Bir gazet onyng qyzynan ýlken kólemdegi somanyn  úrlanghanyn jazady. Búl gazet onday úrlyqtyng kezinde mýlde basqa adamgha qatysty bolghanyn kórsetudi úmytyp ketipti. Ol adamnyng J.Túyaqbay emes, Almaty qalasyndaghy qazirgi әkim ekenin bilmegeni me? Biledi-au. Tiyse terekke, tiymese bú­taqqa degen dalbasa tirlikteri búl.

Eger osynyng bәri әdil saylau atalsa, onda әdil emesining qanday
bolghany?

Nelikten Nazarbaev saylaudy әdil ótkize almaydy?

Birlese otyryp aqyl tarazysyna salyp kóreyikshi. Onday qaraulyghy men qaraqshylyghy basym saylau elimizge ne beredi? Qoghamgha, onyng әrbir azamatyna? Aqyrynda azamat Nazarbaevqa? Sonymen, Nazarbaev nelikten әdil saylau ótkize almaydy? Tym bolmasa bir ret. Barlyq tәuelsizdik jyldary ishinde, ózi bas­qarghan 15 jylda nege onday qadamgha bara almady? Nelikten ol búl joly da  las, tayghaq soqpaqqa týsti? Ýirenshikti bolghanymen, qauipti emes pe?

Shyntuaytyna kelgende, onyng birneshe sebebi boluy da yqtimal. Bireuler әdiletsiz saylau ótkizu qanyna singen әdeti deytin shyghar. IYә, onday pikirding de jany bar. Ádet - ol uaqyt óte kele minez ben erik-jigerdi almastyratyn nәrse.

Biraq Nazarbaev baldyrghan emes. Kózi úshqyndaghan jasóspirim emes. Ózining jaman әdetterinen arylugha әrekettengen jetkinshek emes. Jylyna 15 million túrghyngha 60 million  tonna múnay óndiretin bizding elimiz búl zalaldy әdetten nelikten aryla almaydy? Árbir qazaqstandyqqa shaqqanda 4 tonna múnay óndi­retin elde? Milliondaghan tonna ken men qazba baylyq óndiretin, ony eli­mizding әrbir túrghynyna shaqqanda taghy da birneshe  tonnadan keletin memlekette! Qazirgi әlemdik óskeleng bagha jaghdayynda! Osy baylyqtan halyq óz ýlesin alsa, biylikke qarsy kelip nesi bar? Ádil qogham ornatqan basshyny qoldap otyra bermey me?

Demek, әdet emes qoy?

Solay deyik.

Bәlkim, búl senim shyghar? Bәlkim, ol ózining messiandyq artyqshylyghyna ilanghandyghy sonshalyqty, tipti halyqtyng pikirimen sanasu qajet emes dep esepteytin shyghar? Mýmkin, búl sonday bir ústanym shyghar? Eshqashan da әdil saylau ótkizgen joqpyz, ótkizu qajet te emes! dep týigen bolar. Qazaq mensiz kýn kóre almaydy, al men olarsyz da kýn kórem degen astam pighylgha boy aldyrghan joq pa? IYә, ol da mýmkin. Keybir sózderine qarasan, solay da siyaqty. Alayda búghan da senging kelmeydi. Nelikten? Óitkeni ol da et pen sýiekten jaral­ghan adam. Aqylsyz da emes. Aytarlyqtay súnghyla. Tarihty jaqsy biledi. Tarihta qalghysy keledi. Atatýrikten kem bolghysy joq. Astanada Piramida salyp jatyr. Almatyda strategiyalyq zertteuler instituty atyn jamyldyryp, jana múrajay jasatuda. Múnyng bәri Tarihta qalu ýshin emes pe! Tariyhqa jetik  adam bolghandyqtan, ol basqa avtoritarlyq biyleushilerding taghdyrynan habardar. Ol Saddam Huseynning saylaularda osynday  jolmen "jengenin" biledi. Ol Markostyng da osynday jolmen "jengenin" biledi. Miloshevich te osylaysha "jengen". Aqaev ta osylaysha "jengen". Osylay "jenu" qajet pe?  Óitkeni múnday  jalghan "jenis­ter" - búl - kýireuding bas­tamasy!

Demek, senim de, ústanym da emes.

N.Nazarbaevtyng әdil saylau ótkizuine ne kedergi? Bәlkim, ótken­degi qatelikteri qolbaylau bolyp otyrghan shyghar? Álde elge belgili sheteldegi jemqorlyq shataqtary mýmkindik bermey me? Sayasy tútqyndardyng súrauy aldydan shyghar dep jasqana ma? Oinaqtaghan otbasy mýshelerining qylyqtaryna jauap beruge tura keledi dep taysala ma? Súraq kóp, kýdikten aryltar jauap joq.

Oppozisiya memleket basshysynyng betin beri búrugha óz taraptarynan qadam jasaghan edi. Ótken jyldyng ózinde BAQ arqyly men bizdin  ústanymyzdy aitqanmyn. Bolashaghymyzdy oilasaq, ótkendi qazbalaudy qoyalyq, "Qazaqgeytti" biz duyldatpayyq, al Nazarbaev elde sayasy reforma jasasyn. Bolashaqta biyliktegiler onday iske bara almaytynday jýiege kósheyik. Bizder bir-birimizdi týrtkileumen emes, elding túrmysyn ilge­riletudi oilayyq degen edik.

Bizding úsynysymyz  jauapsyz qaldy. Ókinishke oray. Shamasy ol patshanyng basynan ótken nәrse kýnәgha jatpaydy dep eseptese kerek. Nemese Rim Papasy kelgende kýnәmdi keshirdi dep jansaq oigha qaldy ma eken?

Endi bir sebepti onyng óz bolmysynan izdep kóreyik. Búryn birinshi hatshy bolsa, endi preziydent atalady. "Vostok" saghatynyng ornyna qolgha "Roleks" taghugha bolar. Sharuashylyq basqarmasy ateliesining penjegin sheship tastap, "Armani" kostumin kiyiner. "Volgadan" brondalghan "Mersedeske" auysyp miner. Biraq sol adam sol kýiinde qalmay ma? Basqa bireu bolyp aiyrbastalyp ketpeydi. Oiy qalady. Tanymy saqtalady. Tanym - búl aqiqat nәrse. Al preziydentting tanymy -  ýsh ese aqiqat nәrse. Onyng ókilettigin, onyng ózi qúrghan sayasy jýiesin esepke alghanda.

Qalay desek te,  onyng ýlken sayasattaghy "subektivtiligine" qaraghanda, mәsele bәribir kýrdelirek. Ýlken  ekonomikadaghy onyng jeke sheshimderi turaly aitpaghannyng ózinde. Ásirese, metallurgiya salasyndaghy.

Demek, mәsele basqada!

Sonda mәsele nede? Mәsele taza saylauda ol jene almaydy. "Ádil sayasy dodada Nazarbaev nelikten jene almaydy?" deytin súraqqa jauap izdegenimiz abzal.

Keliniz, derekterge jýgineyik. Búl­tartpas әri beytarap derekterge.

On bes jylda elimizde 6 milliarder payda boldy. 6 milliard tenge emes, 6 milliard dollary bar alpauyttar shyqty.  Keybireuler onyng sanyn 8-ge jetkizedi. Osy kezde halqymyzdyng jartysynan astamynyng ke­deyshilikting qamytyn  kiygenin eske alynyz. Azamattarymyzdyng tórtten birinin  taqyr kedeylikke úrynghanyn, әr adamnyng kýnine bir jarym dollar­gha kýneltetinin oilanyz! Búghan 15 jylda elimizden 100 milliard dollardyng tek shiykizatyn ghana shetke tasyp әketkenin qosynyz! Osy sandy oqyghanda әleumettik kýizelisten býk týsip, sansyrap jatqan auyldar men qalalarda bosyp jýrgen júmyssyz bauyrlarymyzdy taghy da kóz aldynyzgha elestetiniz.

Álgi milliarderding kóbisi Qazaqstangha kelgenge deyin ýlken biznes-ortada tanyla qoymaghandar. Aty-jóni belgisiz jalanayaqtar dese de bolar edi. Onda olar baylyqqa kimning arqasynda keneldi? Fransiya, úly Fransiya 200 jylda 6 milliarderdi shyghara qoyghan joq! Al bizding elden shyqty. Óz azamattarymyzdy emes, basqalardy "jarylqadyq". Búghan maqtanatyn-shattanatyn jónimiz qay­sy? Búdan qarapayym adamdargha jylulyq pen toqshylyq keler deymisiz? Olar múnday әdiletsizdikti qolday qoyar ma eken? Keybir elderde "bizdin" milliar­derlerimizdi izdes­tirip jatyr. Jemqorlyq isteri ýshin, las aqshalaryn ainalymgha sal­ghany ýshin. Qaza berse, olardan búdan da zor­ghylary shyghar.

Memleket menshigin jekeshelendiru­ding qalay jýrgenin bizding halqymyz bilmeydi dep oilaytyndar, sirә, aqylynan shatasqan bolar. Alyp metallurgiya kombinattarynyn, iri kólemdegi ken oryndarynyn, múnaydyn, gazdyn, metaldyn, múnay-himiya keshenderining kimge, qanshagha be­rilgenin júrt biledi. Halayyq osylardy taratqanda aqtyq sheshimdi kimning qabyldaghanyn da jaqsy biledi.

Milliardtaghan somalar sheteldik esepshottarda nege jatyr degen saual adamdardy mazalamaydy dep oilau - anghaldyng alanghasarlyghy. Jeke esepshotta jatqany qalay? "Qamaugha" alynghan ol esepshottyng taghdyry ne bolady? Múnday súraqty ekining biri qoyady. Últtyq qordyng aqshalary ózimizde kәdege aspay, nelikten shetelding "qyzyghyna" ainaldy? Elimizde qarajattyng tapshylyghynan sheshil­mey jatqan problemalar az ba edi. Mәselen, jóndelmegen mek­tepterdi alynyz. Jabdyqtalmaghan auruhanalargha qaranyz. Gaz jetpegen eldi mekenderdi, auyz sudan zaryqqan auyldardy qaytesiz. Oidym-oydym joldardy aitpaghanda.

Kórshi Reseyde ne bolyp jatqanyn adamdar kórmey-bilmey otyr dep topshylau da aghattyq. Onda múnaydan týsken aqshalargha últtyq dengeydegi baghdarlamalardyng jasalghanyn, әleu­mettik salany sauyqtyru baghdarlamasynyng qolgha alynghanyn qazaqstandyqtar teledidardan kórip, estip jýr. Áleumettik infraqúrylymgha qoldau kórsetiletinin de biledi. Adamdar onyng bәrin ózimizdegi jaghdaymen salystyryp bayqaydy. Sóitedi de súraqty qarsha boratady. "Nege bizde solay iste­meydi?". Bizding elimiz odan kem be?" Resmy Astananyng sózi boyynsha kóptegen kórsetkishter jóninen Reseydi artqa tastadyq degen óz elimizde túrmysymyzdy nege týzemeske? Qazba baylyqtan týsken aqshany elding kәdesine nege jaratpasqa?

Ayta ketelik, Reseyde Elisinning túsynda Otbasy degen úghym boldy. Sayasi-ekonomikalyq kýsh edi. Onyng qyzdarynyng biri bizding sayasy әnshidey belsenip shyqty. Otbasynyng memle­ketting isine aralasuy, ministrlerdi taghayyndauy, halyqqa óktemsip aqyl aituy sol kezde shyqqan dert. Alayda býginde olarda múnday problema joq. Putindi  búl jaghynan alghanda "jetim" dersin. Jaqsy maghynasynda aitqanda. Búl bәlkim, Resey ýshin jaqsy bolar. Al bizde sol dert asqynyp barady. Saylau qarsanynda ýlken kýieu balasy Rahat Áliyevti elge qaytardy. Syrtqy ister ministrining birinshi orynbasary  etip qoydy. Qúddy últtyq qazynamyz sekildi arnayy jarlyghymen oraltty. Biznesmender saghynyp qaldy dedi me eken? Álde onyng talay tepkisinen ótken oppozisionerler men jurnalister úzaq kýtip qaldy dep oilady ma eken? Osy taghayyndau arqyly Otbasynyng rejimning sayasy qanqasynyng manyzdy qúramdas bóligi ekendigin badyrayta kórsetti. Búghan qanattanghan Darigha Nazarbaeva óz әkesining eldi 35 jyl boyy basqaruy qajet ekendigin dýiim júrtqa jariya etti. Siz qalay oilaysyz: Otbasynyng biyligi bizding halqy­myz­gha qajet pe? Osynday otbasyna bizding halyq óz erkimen dauys bere me?

Elisinning túsynda Reseyde bәrin Oligarhtar biylep-tóstedi. Berezovskiy. Gusinskiy. Taghy sol siyaqtylar. Olar ministrlerdi taghayyndady, ornynan aldy. Gazetter men telearnalardy bauyryna basyp qaldy. Bankilerin ashty. Kәsiporyndardy satyp aldy. Ózderining sayasy partiyalaryn qúrdy.

Býginde bizde de dәl sonyng ózi qaytalanuda. Men ony "oligarhtardyng minez kórsetui" dep atar edim. Mashkevich bastaghan oligarhtar men kompaniyalardyng óz partiyasy bar. Latifun­diys­ter de ay qarap jýrgen joq, partiyasyn jasaqtady. "Qazaqmys" dep atalatyn top  bas senatordy panalap, sonyng arqasynda sayasy jýristerin bastady. Qara da túrynyz, tayauda әlem azamaty Mittal da sayasatqa keledi! Qazba baylyghymyz ghana emes, halyqtyq sanamyz da talapaygha týser kez alda.

Putin tizgindi qolgha ústaghannan keyin oligarhtardy qatty qysty jәne sayasattan yghystyrdy. Al bizde әzirshe onday qimyl bayqalmaydy. Osy alpauyttardy tayrandatyp qoyghan býgingi rejimge halyq óz erkimen dauys bere me?

Elisinning túsynda Reseydi "Aynalasy" dep atalatyn top ókilderi jaulap aldy. Onymen ýlken tennis oinaytyndar ýlken bizneske ie boldy. Nemese onyng bas kýzetshisi manyzdy sayasy mәselelerdi sheshuge aralasty. Onda tipti is basqarushy, yaghny sharuashylyq mengerushisi ýlken sayasy kólemdegi kósem tektes kórindi. Dәl qazir sonyng bәri bizde qaytalanuda. Elbasyn kim ainalsoqtasa sonyng sózi jýrip túr. Olardyng sybyrynan sayasat jasaluda.

Biraq Elisin qatesin týsinip, óz erkimen kete bildi ghoy. Jay ketken joq, óz halqynan keshirim súrap, ketti.

Óz erkimen ketu demekshi. Halyqtyng bir adamnan sharshaytynyn eskermeuge bolmaydy. Birtektilikting biryn­ghaylyqqa auysqanynan jeriysin. Bir adamnyng biyley bergeni halyqty qajytady. Jemqorlyq pen jalghandyqqa belshesinen batqan onyng Aynalasy jiyrendiredi. Halyq ýlkendi-kishili sheneunikterding kýndelikti ozbyrlyghyn qolday ma? Ásirese, el arasyndaghy kishkene bastyqtardyng ozbyrlyghy ótip barady. Al joghary biylik tәbetimen tamsandyruda. Sondyqtan  da әkimderdi halyqqa saylatpay otyr. Óziniz eseptep kóriniz: eger 4 jeltoqsanda oblystar men audandardyng әkimderining saylauy ótetin bolsa, olardyng qanshasy qaytadan әkimdikke qol jetkizer edi. Mening oiymsha, birdi-ekilisi ghana. Endeshe әkimderin halqyna saylatpay otyrghan, jemqorlyqqa dendegen topty auyzdyqtamay otyrghan býgingi biylikke halyq dauys bere me?

Endi kelesi bir ilikpe sózdi oqiyq ta,  oilanayyq, halyq onyng avtory ýshin dauys berer me eken?

"Bәri kerisinshe, bәri jaman, bizde úrlyq etek jayghan, bizde anau, bizde mynau deytinderdin, qazaqstandyqtardy aldaytyndardyng bәrin de, jelkeden týiip, quu kerek. Qyrghyzstangha jóneltu kerek, kórsin shyn mәninde qay jerde jaman ekenin. Týsinikti me?" Búny aitqan Shalbay Qúlmahanov emes! Nemese Tayyr Mansúrov eken demeniz! Búl Nazarbaevtyng Almaty qalasyndaghy elitalyq "Samal" yqshamaudanynda bolghanynda aitqan, óz ústanymyn bildirgen sózi.

Aldymen basyn ashayyq. Nazarbaev kimdi "jelkeden týiip qughysy" keldi? Jemqorlyqtyng qanday kólemde jayylghanyn óz kózderimen kórip jýrgenderdi me? Kez-kelgen  sharua ýshin bәrine de para beruge mәj­býrlengen adamdardy ma? Anyqtama alu ýshin sheneunikterge tóle. Balalardy oqytqany ýshin tóle. Auruhanalarda emdetkeni ýshin tóle. Júmys­qa ornalasu ýshin tóle. Úryp-soqpasyn deseng poliyseylerge tóle. Biznesindi jýrgizgenine sheneunikter kedergi jasamasy ýshin tóle. Jamandyqtyng kýndelikti bel ortasynda jýrgen­derdi "bәri jaqsy" demegeni ýshin quatyn bolsa, elde kim qalady? Qyrghyzdy nege kemitedi? Kedey el shyghar, biraq ol bauyrlarymyzda bizdegidey múnay, gaz, týsti metal joq qoy. Olar tabighy kedey bolsa, biz qoldan jasalghan jasandy kedey emespiz be?

Nazarbaevtyng qisynyna salsanyz, onda "Samalda" túrmaytyndardyng bәrin "jelkeden týiip" quu kerek pe? Sheneunik nemese Oligarh bolu baqytyna bólenbegenderding bәrin be? Janatasta, Qaratauda, Abayda, Saranda, Sәtbaevta, basqa da shaghyn qalalarda túrugha, ómir sýruge mәjbýr adamdardyng bәrin qay qiyrgha asyramyz? Myndaghan kentter men auyldardaghy túrmys tauqymetin tartqandar jó­ninde ne aitar edi? Kedeyding bәrin quyp shyqsaq, kedeyshilik joyylar degen sәuegeylik pe? Álde әngime auanyn "jelkeden týiip" quatyndardyng problemalary turaly aityp jýrgenderge, yaghny oppozisiyagha qaray búrghany ma? Biylikting bar bitirer sharuasy onsyz da osyghan baylanghan. 2001 jyldan bastap. Oppozisiyamen kýresuden basqa ne bitirdi?

N.Nazarbaev Qazaqstanda kedeyler joq deydi. Áriyne, onyn  otbasy  mýsheleri arasynda kedeyler joq. Onyng ainalasyndaghy sheneunikter de kedey emes. Kedey oligarhtar atymen bolmaydy. Biraq olardyng jaghdayy jaqsy eken dep tútastay halyq turaly qorytyndy jasau dúrys emes. Bәlkim, oghan "Samalgha" emes, odan batysqa qaray bir shaqyrymday jýrip, Seyfullin kóshesine barghany jón be edi. Ýisizder men júmyssyzdar tәulik boyy ýzilmeytin sol kósheni kórse. Joqshylyqtan jezókshe bolyp jýrgen qaryndastarymyzgha kózi týsse, saghy synghan bauyrlarymyzben kózi týiisse. Ol "Samaldaghy" sózderin sol kóshening boyynda túryp sóilese, "qyzu qoldau" tabar ma edi?

Endigi әngime Ýshtaghan jóninde

Qytaydyng mafiyasyn dýniyejýzi "Ýshtaghan" dep ataydy. Bizding aitpaghymyz basqa Ýshtaghan bolmaq.

Bizding ózimizding Ýshtaghanymyz bar. Ýshtaghan - oshaqtyng ýsh búty siyaqty, qazirgi rejimning tirekteri. Býgingi preziydent saylauy osy Ýshtaghannyng - Otbasynyn, Aynalasynyn, Oligarhtardyng - mýddesine qaray ótkizilude. Ótkizip jatqandar da solar. Árqaysysy óz qamdary ýshin. Biraq әrqaysysy óz oiyna kelgenin isteude. Ózderining dýniyetanymdaryna qaray. Ózderining mәdeny óresine, halyqqa degen kózqarastaryna oray. Qoghamgha, elge qarym-qatynasyna qaray. Qazaqstannyng qanday bolatynyn kórgisi keletindigine qaray. Mәselen 10, 20 jyldan keyin.

Otbasynyng biylep-tóstey bergisi keledi. Qazirshe 20 jylgha ýmit artady. Búl turasynda preziydentting "Asar" partiyasynyng sezinde mәlim­degeni bar. Múny óz qyzy Darighanyng partiyasynyng sezinde aituy tegin emes. Aty-jóni atalmaghan sayasattanushylar eldi dәl býgingidey "osynday qalypta" basqaru qajettigin ózime aitty-mys degen edi. "Osynday qalyp" degenimiz ne? Onysy: jogharydan taghayyndalatyn, ózi taghayyndaytyn dәl osynday әkimdermen jәne ministrlermen degeni. Dәl osynday birjaqty, qazba baylyqty satumen shekteletin shiykizattyq ekonomikamen. Dәl osynday biylik bólinisining mәimónke jýiesimen. Aytqannan shyqpaytyn sottarmen jәne qaltadaghy Parlamentpen degeni. Ol ýshin bәri de býgin qanday bolsa,  dәl sol qalpynda qaldyryluy tiyis.

Býginde Nazarbaev balalary men әuletining biznespen ainalyspaytynyn dabyrayta aityp qoyady. Solay-aq bolsyn. Búghan ózimizdi kýshtep sendiruge tyrysayyq. Darigha deputattyq ailyghymen kýn kóredi delik. Rahat - ministrding orynbasarynyng ailyghyn qanaghat tútuda deyik. Aytalyq, әrbir qazaqstandyq shayyna nemese kofesine qymbattay beretin qantty salar shaqta "Qant ortalyghy" turaly oilamaugha tyryssyn.  Aytalyq, әrbir azamat últtyq telearnany qaraghanda Darighany oilamasyn. Al avtokólik iyeleri qymbat baghaly benzindi qúighyzyp jat­qanda olardyng iyesining taghy bir kýieu bala ekendigin esine týsirmesin. Qosh delik.

Eger olardyng eshqaysysy biznespen ainalyspaytyn bolsa, onda bir otbasynda  tórt sayasy partiyanyng boluyn siz nemen týsindirer ediniz?

Saralap qaranyz.

"Otan" partiyasyn Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi basqarady.

"Asar" partiyasyn Nazarbaevtyng qyzy - Darigha basqarady.

Jaqynnan beri músylmanshyl, "Qa­zaqstan temir joly" Últtyq kompaniyasynyng birinshi viyse-preziydenti, Nazarbaevtyng nemere inisi Qayrat Satybaldy ekologiyalyq partiya qúryp jýr. Biletinder kәsipkerlerding qúrghan "Atameken" partiyasynyng artynda Nazarbaevtyng taghy bir kýieu balasy túrghanyn aitady.

Marksizm klassikterine sensek, "sayasat - búl ekonomikanyng shoghyrlanghan әlpeti". Bir Otbasynyng tórt partiyasy osy tezisting ai­qyn aighaghy. Búl - fakt!

Siz bir otbasy mýshelerining bir memlekette tórt partiya qúrghanyn nemese qúryp jatqanyn әlemning bizden basqa bir elinen tabasyz ba? Tipti Afrika qúrlyghynda joq-au.

Qazaqstandaghy Otbasy - búl tuys­qandyq qana emes. Búl sayasattyng auqymdy faktory. Dәlirek týsin­dirsek, qoghamdyq regress faktory.

Endi Ýshtaghannyng ekinshi tireuin qa­ras­tyrayyq. "Aynalasy" degen atauynan at ýrikkendey. Olar - ministrler, әkimder, Ákimshilik pen Ýkimetting joghary shendi sheneunikteri.

Olar da belgili jarnamadaghyday "óse týsude". Olardyng da qarpyp jegisi keledi! Arandary qanday! Bir asaghanda Bayqonyrdyng qaryzynan 35 million dollardy bir-aq qylghytady. Sinbey qalady-au dep bas qatyrmaydy. Ar-úyattyng talmasy joq, mazalamaydy da. Júmys kezinde golif oinaghandaryna qaraghanda  densaulyqtaryn kýtu - basty maqsat. Keybireui tipti júmyrlanyp, maylanyp, jyltyrap jýr.

Solardyng keybirin Saltykov-Shedrin kezdestire qalsa, óz romanyn qayta jazyp shyghar ma edi? Tym qúryghanda jaqsylap túryp týzeter-au. Gogoliding "Óli jandary" jalghasy joq bir tomdyq bolmay, kóp tomdyq shygharmagha ainalghanday eken. Abay atamyz da qarasózderin qayta tolyqtyryp, әure bolar ma edi?

Sybaylas biyliktegi burokratiya ózderin almastyratyn eshkim joqtay sezinedi. Áytse de, olardyng tar qúrsauda qalatyn kýnderi de az  emes. Tozaqqa tatyrlyq. Bir jaghynan Otbasy, ekinshi jaghynan Oligarhtar qysqanda  qúlday qúraq úshady. Kimge jagharyn bilmey, kimning sayasatyn ústanaryn týsinbey qysylady.  Búdan bólek jaysyzdyqqa úrynbasa, óz ómirlerine ókpe artpaydy. Kerisinshe, ýrip iship, shalqaqtap jatar tirligine mәz. Búlar da Qazaqstannyn bәz bayaghy qalpynda qalghanyn qalaydy. Halyqtyng ózderine qoly jetpese bolghany. Sóitip, ýstemdikti jaltaqtamay jýr­gize berse. Qoghamgha, halyq mýddesine qalay qyzmet kórsetip jýrgenin eshkim súramasa, esep berudi talap etpese bolghany. Budjetti baqylauyna әl­dekim kedergi keltirmese, aqsha aghymyn bólude, qayta bólude qoldaryn qaqpasa. Búlargha keregi sol. Halyq ashtan ólmeydi dep ómir sýretin osylar. Biylik pen halyqtyng arasy apanday bop ashylyp ketuine kim kinәli dersiz?

Oghan kinәli kim dep súrarsyz!

Áriyne, elbasy. Ol! Onyng jýiesi. Olardy taghayyndaytyn ózi. Nazarbaevtyng taghayyndaghan adamdary ózdi­ginen "kishigirim nazarbaevqa" ainalady. Búl taghayyndalghandar endi ózine "tartyp  tughandardy" taghayyndaydy! Osylay bólshektenip, kóbeye týsedi. Áriyne, kólemderi kókelerining auqymyna qaydan jetsin. Qúlash siltesteri oghan tenespeydi. Biraq birine-biri "krysha". Oblys, audan, auyldaghy mansap iyeleri tәueldilikting túzaghyna týsken. Qyzmet ornyna kelui de, jemtiktes boluy da, egizding synarynday úqsas.

Material Altynbek Sәrsenbayúly atyndaghy qordyng saytynan alyndy