Biylghy jaz ailary men ýshin óte әserli boldy. Óitkeni qazaq elining alty oblysynda túratyn aghayyn-tuystardy aralap keldim. «Barmasan, kelmesen, jat bolarsyn», degen atam qazaq.
Kenes Odaghy ydyraghannan son, әleumettik dengeyi kýrt nasharlap, toz-tozy shyqqan auyl halqynyng әl-auqatyn kóteru maqsatynda Elbasynyng 2003-2005 jyldardy «Auyldy qoldau jyldary» dep arnayy jariyalaghany barshamyzgha mәlim. Auyl ekonomikasyn kóteru ýshin 3 jylgha memleket budjetinen arnayy týrde 150 milliard tenge kóleminde qarjy bólingen. Alayda, qazaq jerindegi auyldardyng kóbi әli kýnge qiyn-qystau kýn keshude. Auyldy qoldau odan keyin de ýzilip qalghan joq.Biraq nәtiyje joqtyng qasy. Jambyl oblysy, Kóktal auylynyng túrghyny Sadyqov Nartay aghamyzdyng aitqany jýregime qatty batty. «Árkimning kindik qany tamghan óniri jerding jәnnaty bolghandyqtan, jýregine núr úyalatyp, kókeyine saghynysh nәrin egetin tughan jer kimge de bolsa ystyq. Sondyqtan auyldy tastap, jyraqqa ketking kelmeydi. Biraq jastargha júmys joq, aqsha joq. Auylda tabysy barlar tek әkim-qaralar men mektep ústazdary men dәrigerler ghana.
Basqa halyqtyng eshbirinde de júmys joq. Biz siyaqty ýkimetten kók tiyn alyp kórmegen, zeynetkerlikke jasy jetpegen, 50-60 jas aralyghyndaghy adamdardyng elden alghan qaryzy shash-etekten.

Biylghy jaz ailary men ýshin óte әserli boldy. Óitkeni qazaq elining alty oblysynda túratyn aghayyn-tuystardy aralap keldim. «Barmasan, kelmesen, jat bolarsyn», degen atam qazaq.
Kenes Odaghy ydyraghannan son, әleumettik dengeyi kýrt nasharlap, toz-tozy shyqqan auyl halqynyng әl-auqatyn kóteru maqsatynda Elbasynyng 2003-2005 jyldardy «Auyldy qoldau jyldary» dep arnayy jariyalaghany barshamyzgha mәlim. Auyl ekonomikasyn kóteru ýshin 3 jylgha memleket budjetinen arnayy týrde 150 milliard tenge kóleminde qarjy bólingen. Alayda, qazaq jerindegi auyldardyng kóbi әli kýnge qiyn-qystau kýn keshude. Auyldy qoldau odan keyin de ýzilip qalghan joq.Biraq nәtiyje joqtyng qasy. Jambyl oblysy, Kóktal auylynyng túrghyny Sadyqov Nartay aghamyzdyng aitqany jýregime qatty batty. «Árkimning kindik qany tamghan óniri jerding jәnnaty bolghandyqtan, jýregine núr úyalatyp, kókeyine saghynysh nәrin egetin tughan jer kimge de bolsa ystyq. Sondyqtan auyldy tastap, jyraqqa ketking kelmeydi. Biraq jastargha júmys joq, aqsha joq. Auylda tabysy barlar tek әkim-qaralar men mektep ústazdary men dәrigerler ghana.
Basqa halyqtyng eshbirinde de júmys joq. Biz siyaqty ýkimetten kók tiyn alyp kórmegen, zeynetkerlikke jasy jetpegen, 50-60 jas aralyghyndaghy adamdardyng elden alghan qaryzy shash-etekten.
Qysta otyn satyp aluymyz kerek, kómirding tonnasyn 12 myng tengege satyp alsaq, ony qaladan auylgha jetkizip bergeni ýshin 3 myng tenge tóleymiz. Al bir qystan shyghu ýshin bir tonna kómir jetushi me edi? Jaryq, telefon baylanysy, jer men ýiding salyghy, ishken as pen kiygen kiyim taghy bar. Kóktemde 5 tonna kartop eksem, odan satqan ónimim jyrtyghyma jamau bolmaydy. Tek mal ósirip qana jan saqtap otyrmyz, balam. Mal satqan aqshadan nan-púlymyzdy aiyryp, baghasy uday qymbat bolsa da, janar-jaghar mayymyzdy tabamyz. Óz qolymyzda bolmaghandyqtan tehnikany jalgha alamyz. Tehnikanyng jetispeushiliginen oghan degen súranys ta kóp. Kezekte túryp qolymyzdy әreng jetkizemiz. Traktor iyesi bir gektar jer aidap bergeni ýshin 5 myng tenge alady. Qalagha aparyp, óndirgen kartobymyzdy satsaq, onyng әr qabyna 400 tenge tóleymiz. Tólemesen, poliyseyler jýgirip kelip, qabyndy tartyp alady. Odan da berip qútylayyn dep oilaysyn.
Shynymdy aitsam, Tarazda joghary oqu ornynda oqyp jýrgen qyzyma aqsha tauyp bere almay qinalamyn. Qatarynan kem qylghyng kelmeydi. Búl tek qana men emes, barlyq auyl halqynyng basyndaghy jayt. Osylay týkpir-týkpirdegi, shalghaydaghy auyldardyng eshbirining kósegesi kógergenin men estigenim de, kórgenim de joq,» - dep qapalanady kókemiz.
Qazaq halqy múnday auyr kýige qalay týsti? Meninshe, ótken XX ghasyrdyng ekinshi jartysynda qazaq eli birtindep qalalyq últqa ainalugha tolyq mýmkindigi bar edi. Alayda Kenes Odaghynyng tólqújat tәrtibi (propiska) últtyng kópshilik bóligin shaghyn auyldargha taryday shashyratyp tastady da, qalagha kóshuge tyiym saldy. Kezinde Mәskeuding qaladaghy qazaqtyng ýlesin 12 payyzdan asyrmau turaly núsqauy da bolghany eshkimge qúpiya emes.
Sonymen qazir10 mln. qazaqtyng teng jartysy 8 myngha tarta ýlkendi-kishili auyldarda naryqtan, tehnikalyq damudan, týrli qyzmet týrlerinen, dinamikasy jyldam mәdeniy-ghylymy ómirden syrt qalyp otyr. Al 600-ge jaqyn auyldarda jasy úlghayghan qart kisiler men 50-60 adam ghana qalghan. 5000-gha tarta auylda auyz su ýlken problemagha ainalghan, 2000-nan asa eldi mekende telefon jetimsiz nemese dúrys tartylmaghan. Auyldardyng ishi-syrtyndaghy tas joldardyng qanday jaghdayda ekenin kóbimiz kórip jýrmiz. Al ondaghy aghayynnyn, әsirese auyldaghy ana men sәbiylerding densaulyghy - bólek maqalanyng jýgi.
Qalagha kelgen auyl adamdaryna bas­pana alu nemese pәter jaldau ýshin beriletin arnayy әleumettik tólem turaly Ýkimette ne Parlament qabyrghasynda sóz qozghalghan emes, qozghalmaydy da. Ýkimetting «agrarly júrt bolamyz ba? Halqy qalagha shoghyrlanghan mobilidi memleket bolamyz ba?» degen súraqtargha jauap izdeytin týri kórinbeydi. Osynday jaybasarlyqtyng kesirinen 20 jyl ishinde qaladan baspana tauyp, naqty ornalasqan halyqtyng sany 400 mynnan әreng asyp jyghylypty. Esesine, qaladan 1mln. adam shetelge kóship ketipti. 1990 jyly qala halqy jalpy júrttyng 56,5 payyzyn qúrasa, 2012 jyly (tirkeude túrghandary) búl kórsetkish 57 payyzdy qúrapty.
Auyldardan Astana men Almatygha júmys izdep aghylghan júrttyng sanynda esep joq.
Bir qarasan, kәsipkerlik, injenerlik ónerdi iygeru túrghysynda qala túrmysy qazaq halqynyng ekinshi tynysyn ashyp, búghyp jatqan qabiletterin oyatuy mýmkin edi. Alayda, olay bolmay shyqty. Al qyr ómirining mýmkindigi qazirgi zamanda óte shekteuli. Mektepterde múghalim jetispeydi. Mәdeniyet ýilerinde eshqanday ýiirmeler jastarmen júmys istemeydi. Klubtar jabyq, bolmasa bәri jekeshelenip ketken.
Tәjirbiyeli investorlar auyl sha­ruashylyghynyng jarymjan infra­qúrylymyn kórip túryp, aqshasyn jelge shashpaytyny taghy anyq. Sayasy partiyalar, jastar úiymdary, sport mekemeleri auylgha baryp, túraqty týrde júmys istemeydi. Qalay deseniz de, auyldaghy qazaqtyng túrmysy býgingi ómir talaptaryna layyq bolyp túrghan joq. Kerisinshe, taghy sol tarihy mesheulikke bastap túrghanday kórinedi maghan.
Auyldardaghy 5mln. qazaqtyng kóbi nelikten júmyssyz jýrgenin bilu qiyn emes. Biraq ýkimet búl júmyssyz halyqty jylyna mólshermen 1siyr, 5-6 kóterem laghyn satyp, nan-shayyn aiyrghany ýshin «ýiine aqshalay tabys kirgizip otyrsyn» dep júmysy bar adamdar qataryna jatqyzyp qoyghan.
Sondyqtan statistika agenttigining «ýy sharuashylyghynda ózin-ózi júmyspen qamtyp otyrghandar 70 payyz» degen mәlimetine sýienip, auyl halqynyng 70 payyzy júmyssyz deuge tolyq negiz bar. Sol sebepti de, auyldaghy jalaqy 2010 jyly 15500 tenge, 2011 jyly 17000 tenge, 2012 jyly 20800 tengeni qúrapty. Osy bolar-bolmas nәpaqamen auyldaghy qalyng júrt qalay damidy, qalay densaulyghyn kýtedi, úrpaghyna qaytyp sapaly bilim beredi? Múnday jarymjan tirshilikpen qansha uaqyt kýn keshedi? Osylaysha qúr kýn kórispen ghana otyrghan auyl halqynyng 48 payyzynyng tabysy kýndelikti tamaqtan aspaydy.
Qalghan 52 payyzynyng aqshasy eki-ýsh jylda bir ret ózining jәne bala-shaghasynyng kiyimin janalaugha ghana jetedi. Elektronikalyq tauarlar men túrmys tehnikasyn alugha auyl halqynyng 3 payyzynyng ghana kýii bargha úqsaydy. At tóbelindey 1 payyz júrt qana: әkim-qaralar men kәsipkerler túrmys tarshylyghyn sezinbeydi. 20 jyldan beri auyl halqynyng psihologiyasynda әleumettik nigilizm terendey týsken. Auyl túrghyndarynyng biznespen shúghyldanyp, qomaqty payda tauyp, bayyp ketetinine, týrli qorlardan nemese bankten nesie alyp, ol qaryzdy týgel qaytara alatynyna esh senimi joq. Óitkeni әkimshilik pen bankterde qújat rәsimdeu, qojalyqtyng kóptegen sharualaryna rúqsat alu tek para beru arqyly ghana sheshiledi degen pikir júrt sanasyna berik ornaghan. Búl auyl halqynyng jansaq týsinigi emes, búl barsha sharua aqshasyz sheshilmeytinine kýndelikti kózi jetkenderding boyynda myzghymastay qalyptasqan ómir shyndyghy.
Auyldaghy qordalanghan mәseleler men kýrmeui sheshilmegen túrmys pen qaladaghy baspana tabu, jer alu qiyndyqtaryn, orys tili men burokratiyanyng ojar ýstemdigin eskersek, últtyng «aldy múz, arty jar» bolyp túrghanyn kóresin. Jana qatynastargha negizdelgen innovasiyalyq-industrialdy qogham qúrudan edәuir keshikken halyqtyng 30-40 jyl ishinde últ retinde damuy kenjeleui yqtimal. Óitkeni elimizde barsha halyqty mәdeniy-tildik túrghyda biriktiru, týrli etnostardy aralastyryp qonystandyru, sóitip Qazaqstan halqyn tútastandyru sayasaty jýrgizilmey otyr.
Sonyng saldarynan basqany búlay qoyghanda, Astananyng ainalasyndaghy Qoyandy, Talapker, Qosshy eldi mekenderinde kim qalay qalasa solay ýy sala bergenderding kóbi ózimizding qarakózder. Tipti, kóshe men qorghan joq, bazar, polisiya punkti, auruhana, dәrihana, dýken joqtyng qasy, ishetin su tatymsyz, infraqúrylym qalyptaspaghan. Zansyz ýy salyp alghandar qanshama. Múnday jaghday elimizdegi barlyq qalalardyng irgesinde de qalyptasyp otyr. Múnyng bәrin biylik bilmey otyrghan joq. Jalpy elimizde asa qúzyrly organ qúrylyp, ol ókiletti organ retinde últtyng qalagha bet alghan kóshin belgili bir dayyndyqpen kýtip alyp, júmyspen qamtamasyz etui, meylinshe ynghayly ornalastyruy kerek.
Sol bayaghy kelmeske ketken Kenes Oda­ghynyng qazaqty agrarlyq, auyldyq últqa ainaldyryp, sol beti bytyraghan basyn qospay qaranghy qyrda, órkeniyet pen na­ryqtan syrt, shuly da dumandy ómirden jyraqta ústau sayasatyn qazirgi biylik jalghastyryp otyrghan siyaqty kórinedi maghan.

"Týrkistan" gazeti