Songhy jyldary qazaq qoghamy bastan ótkerip jatqan әrtýrli kelensiz oqighalargha oray «Qastandyq turaly» arnayy ilimge shetpúshpaqtap kóz jýgirtip kórdik...

Árbir adamda ózin qorghau instinkti arqyly basqalargha kýdikpen qaraytyn, әldebir әreketting ózine qarsy baghyttalghanyn sezine biletin әdeti bolady. Búnday әdeti shekten shyghyp janyna jolap ketkenning bәrinen negizdi, negizsiz kýdiktenetin  adamdy qazaqtar  jalaqor-pәleqor dep ataydy. Búl minez damy berse ary qaray aurugha ainalady. Múny medisinada paranoyya dep ataydy. Búl shizofreniyanyng bir týri. Paranoyya auruyna shaldyqqandar ózine kezdesken auyrtpalyqtyng nemese qiynshylyqtyng arghy iyesin onay oilap tauyp, tura sony  kinәlap, qandaybir boljamyn  negizdemey, tikeley diagnoz qoyady.

Búl auru kez kelgen qoghamda jii kezdesedi. Jeke adamnyng taldau qabileti toptyng paranoyyasynan әleqayda artyq, naqtyly bolatyndyqtan qauymdasqan topqa qaraghanda әldeqayda quatty jәne kóbirek kezdesedi. Psihologtar múny jeke túlghanyng óz is-әreketine tikeley jauapty boluymen baylanysty dep týsindiretin bolsa, al әleumettik toptyng újymdyq jauapkershilikte boluymen, basqasha aitqanda, eshkimning jauapty emestigimen týsindiredi. Sonymen qatar, jalpy qoghamnyng paranoyyagha berilui jeke adamgha qaraghanda әldeqayda onay, әri óte  osal bolady. Basqasha aitqanda, qayghy-qasiretti úiymdastyrushynynyng týp iyesin tabu qoghamda әldeqayda senimdirek, әri jenilirek  bolady deydi.

Qoghamdyq paranoyya basqa últtargha, basqa dindegilerge, basqasha oilaytyndargha jәne qoghamnyng belgili bir bóligine baghyttalyp, kýdiktengen, qaralaghan sipatta bolady. Kóbinese kýdiktini tabighattan tys kýshpen, siqyrshymen aralasqan nemese qúrtu, búzu-joi ýshin әdeyi josparlaghan, arnayy qastandyq dep tobyrlyq  týsinik qalyptastyruy onay. Belgili bir jeke adamdy, nemese әleumettik topty  últqa ziyan keltiru maqsatynda úzaq uaqyt boyy óte qúpiya týrde dayyndalyp, әreket etip kele jatqan jau turaly búl dereksiz jenil iydeya «konspirasiya teoriyasy» (qastandyq teoriyasy) dep te atalady.

Qastandyq teoriyalarynyng kómegimen oqighany nemese oqighalar tizbegin týsindiruge arnalghan joramaldar jiyntyghy elding sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq tarihy ýshin óte manyzdy, onyng artynda әdette úly derjavanyng jasyryn toby túrady.

Osy maghynada olar adamzat tarihyndaghy barlyq manyzdy oqighalar shyn mәninde, kólenkeden bastap, oqighalardyng barysyn ózderining mýddelerine sәikes jәne óz mýddeleri ýshin basqarghan quatty jәne aram pighyldy adamdar baqylauynda bolghan dep tújyrymdaydy. Osylaysha, dәleldengen faktilerden góri, qastandyq teoriyalary oqighalardyng resmy núsqalaryna balama týsindiruler bolyp tabylady.

Qazirgi uaqytta qastandyq teoriyalary qazirgi zamanghy tanymal foliklordyng bir bóligi, «qalalyq anyzdar» bolyp sanalady.

Adamzat tarihyndaghy oqighalardyng barysyn týsindiruge arnalghan jýzdegen qastandyq teoriyalary bar. Keybir eng әigili Amerikadaghy egiz múnaralargha shabuyl jasau, adamnyng Aygha qonuy, Djon Fisdjeralid Kennediydi óltiru, kópúltty ghalamdyq baqylau siyaqty nәrselerdi týsindiruge tyrysatyndar t.s.s

Qoghamnyng kónil kýiin oiynshyqqa ainaldyryp «әleumettik qastandyq teoriyalaryn» oilap tauyp, ony úiymdastyrugha mamandanghan jeke adamdar men toptar adamzat tarihynda kóp bolghan, bolyp ta kele jatyr.

Tarihtaghy eng kóp jazylghan qastandyq teoriyasy evrey últyna qarsy baghyttalghan. Onyng óte ejelgi tamyry bar. Orta ghasyrlarda Europada tarqaghan oba auruynyng úiymdastyrushylary evreyler degen qastandyq teoriyasy óte keng taraghan. Evreyler  aldymen obany oilap tauyp, keyin ony qoghamgha taratyp, býkil europalyqtardy joydy josparlaghan degen týrli núsqalar kóp. Qazirgi zamanda obanyng týpki qozdyrghyshy – virus, taratushysy – egeuqúiryq, taralu sebebi – Batys pen Shyghys arasyndaghy sauda qatynasynyng keneni ekenin ghylym dәleldep otyr, biraq orta ghasyrlarda barlyghy evreylerding qastandyq teoriyalaryna kózsiz sengen eken.

Býgingi adamdar múnday jenil týsiniktemege sene qoymaytyn dengeyge jetse de, biraq evreyler әli de qastandyq jasay beretini turaly paranoiyadan arylghan joq. Mәselen, Nikolas Haggerding aituynsha  (Nikolas Hagger Sindikat. Istoriya mirovogo praviytelistva) әlemdi evrey qastandyqtary basqaryp otyrghan siyaqty. Dýniyejýzilik soghystar, qaqtyghystar, lankestik shabuyldar jәne ekonomikalyq daghdarystardy evreylerding shaghyn toby aldyn ala josparlaydy. Osynday júmystardy atqaru arqyly dýniyening taghdyryn qadaghalap otyrghan arnayy topta jer sharynyng týkpir-týkpirin qamtityn baqylau jelisi bar deydi.

Múny dәleldeu ýshin Hagger songhy bir-eki ghasyrdaghy әlemde bolyp ótken eng iri oqighalardyng faktlerin qoldana otyryp, óte nanymdy týrde týsindiredi. Haggerding jazbalary qyzyqty jәne adamdy onay sendiredi. Ony oqyghan adam osylaysha ózin bireuding jeteginde jýrgenin, ózining taghdyryn mýlde beytanys bireulerding  basqaryp jatqanyn, taghdyrynyng qanshalyqty ayanyshty ekenin bilip, evreylerge degen  jiyirkenish sezimi tuyndaydy.

Sonymen qatar biz jaqsy biletin Karl Marks qastandyq teoriyasy turaly eng senimdi anyqtama berushilerining biri boldy. Adamzat balasynyng basyna týsken qayghy-qasiret, bәle-jalanyng iyesi  Dәulet pen Mýlik, jәne dәulet pen mýlikti iyelenushi baylar degen oy onyng sanasyna jastayynan  sinip ósken eken.

K.Marks osy qastandyq teoriyasyn dәleldeu ýshin ózining tamasha aqyl-oyyn paydalanyp ózining «Kapitalynyn» 27- tarauyn qorytyndylap bekitu ýshin kapitalistik qoghamgha ýlken taldau jasaydy. Ol  kezdeysoq jaghdaydy keninen taraghan qasaqana әreket etip kórsetu,  qasiretting qastandyq ekenin әshkereleu ýshin әrtýrli derekterdi óte molynan jinap, jaqsy paydalana alghan. Mysaly, sol kezde parovozdyng payda boluymen jol -tasymal isine týbegeyli ózgeris jasalyp, qoghamdyq progresi qarqyn alghanymen, Marks derekteri boyynsha apattar men ólim-jitim sany ýrey tughyzatyn qarqynmen birneshe ese ósken bolyp kórsetiledi.

Osylaysha ol eng soraqy dәlelderdi әdeyi jinaghan. Biraq dәlelder de shyndyq. Stanoktar men qúral-jabdyqtardy talqandaytyn keybir  esersoqtargha qarsy is-әreketter menshik iyeleri men qúqyq qorghau organdaryna tәn, biraq Marks osy derekterge sýienip, statistika sifrlaryn shygharyp kórsetiip, múny júmysshy tabynyng burjuaziyagha qarsy jekkórinishi  artyp, kýres jýrgizude degen jolmen kórsete bildi.

Marks kapitalizmning ishki mehanizmderin tamasha zerttedi, biraq ol ony tek kapitalizmdi aiyptau jәne onyng joyyluy sózsiz ekenin dәleldeu ýshin paydalandy.

Kommunizm túsyndghy iydeologtar, әsirese Kenes Odaghy, Qytay, Kuba jәne Shyghys Germaniyada qastandyq teoriyalarynyng jetekshi avtorlary men uaghyzdaushylary boldy. 1980 jyldary SPID indeti bastalghanda oghan kinәliler onay tabyldy. Keyinirek belgili bolghanday JQTB alghash ret amerikandyq zerthanada tekserilip, joghalghany turaly anyz qúrastyryp, ony Ýndistanda, «Ripabliyk» dep atalatyn aghylshyn tilindegi shaghyn gazette amaldap jariyalatady. Aqyry osy gazetti sitata keltiruge paydalanyp, shyndyqqa ainaldyrdady. Múny taghy bir belgili shyghys nemis biology «ghylymy týrde» rastaydy.

Sosyn kenestik qoghamtanushylar osynyng barlyghyn naqty dәlel retinde qabyldap, amerikandyqtar men jalpy kapitalistik qoghamnyng adamzatqa qauip tóndiretinin teoriyalyq túrghydan dәleldep, ony kapitalizmning tabighatymen týsindiredi.

Álemdegi ekinshi ýlken ekonomikasy bar Kenes Odaghynyng ydyrauymen kedeylengen Resey eli qaldy. Oghan kinәlini tabu kerek. Sol kezdegi Reseylik teledidardy kórseniz, (basty arnasy «Odnako» atty analitikalyq baghdarlama, jýrgizushisi Mihail Leontiev) búl baghdarlamanyng basty taqyryby – Batystyn, onyng ishinde amerikandyqtardyng Reseydi qalay qúlatpaq bolghany.

Qoghamdy paranoyyagha osylay iytermeleydi. Biraq ol baghdarlamalarda sonsha aqymaq nәrseler aitylmaydy. Birshama jaqsy derektermen dәleldengen, tarihy maghynaly әngimeler órbiydi. Biraq týpki nysanasy – amerikandyqtar Reseydi qúlatyp, onyng tabighy baylyghyn talan-tarajgha salugha dayyndalyp jatyr!

Nikolay Starikov degen Reseydegi tanymal sarapshy boldy. Áriyne, býgingi tanda orys kommunizmin maqtaugha bolmaydy, biraq olardyng Reseydi joygha baghyttalghan qastandyq teoriyasyn jasap alghany tyndarmandy sendiredi. «Resey apatyn kim qarjylandyryp jatyr?» ( «Starikov N. V.: Kto finansiruet razval Rossii? Ot dekabristov do modjahedov») degen kitabynda ol súraqty terendete taldap, Orys imperiyasyn teoriyalyq túrghyda shayqaghandardyng týp iyesi  Dobrovoliskiy, Gersen, Chernyshevskiy, Chaadaevtar dep kórsetedi.

Sol kezde olardyng erkin de demokratiyalyq qoghamy bar Batys Europamen  krepostnoylyq dóreki Reseydi salystyryp synauy olardy Angliya, Fransiyanyng shpiony boldyryp shygharyp keluine dәlel etedi. «Azamattyq soghysta qyzyldargha kim kómektesti?» (Starikov N. V.: Likvidasiya Rossii. Kto pomog krasnym pobediti v Grajdanskoy voyne?) degen enbeginde N. Starikov Qazan tónkerisin anglo-amerikalyqtar basqarghanyn kuәlandyrady. Áriyne, Reseydi joy ýshin.

N. Starikov ózining «Gitlerdi Stalinge shabuyl jasaugha kim mәjbýrledi?» («Kto zastavil Gitlera napasti na Stalina») kitabynda odan beter shamyrqanyp túryp Gitlerdi alghash angliyalyqtar oilap tauyp, biylikke jetkizip, Reseyge qarsy 1941 jyly soghysqa aidap salghanyn «dәleldeydi».

Áldebireu jyndanyp ketip, paranoid auruyna shaldyghuy mýmkin. Biraq búl adam býkil býtin Orys qoghamyn  paranoyyagha sәtti azghyra bildi. Búrynghy quat  kýshinen aiyrylghan orys halqyna búl týsinikteme shynymen únap, býkil qogham bolyp tisin qayrap «qorghanugha» әzir túrghany qazirde naghyz qasiret.

Dәl osynday paranoyyadan jahandyq daghdarystar, soghystar men apattar bastalady. Evreyler turaly osynday әngýdik teoriyagha qatty berilgen nemister Gitlerding sózine senip, dýniyeni órtke oraghan  bolatyn.

Halyqaralyq valuta qory (Mejdunarodnyy Valutnyy Fond) men Dýniyejýzilik bank degen úiymdar ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin dýniyejýzilik ekonomikany túraqtandyru jәne soghystar men daghdarystardyng aldyn alu maqsatynda qúryldy. Búl shara býgingi birtútas әlemde ekonomikadaghy әldebir jerden payda bolatyn oqys kidiris daghdarystyng tamyry bolyp, aqyry aimaqtyq jәne jahandyq daghdarys soghysqa әkelui de mýmkin boluynan aldyn alugha  negizdelgen dana sheshim dep kóredi.

Biraq, búl halyqaralyq úiymdar turaly  «bay elder kedey elderdi tonau ýshin qúrghanyn» jәne әli de solay istey alatynyn dәleldeytin kóptegen kitaptar jazylyp, teoriyalar aityluda.

Múnday «janalyqtar» qoghamdyq sanasy joghary elderge aitarlyqtay әser etpese de, qastandyq teoriyasyna beyim qoghamdarda kýdik tughyza bastaydy. Aziya, Latyn Amerikasy jәne Afrikada osy qastandyq teoriyasyna negizdelgen sayasatynynyng saldarynan óz elining ekonomikasyn joyyp jibergen kóptegen artta qalghan elder bar. Qastandyq teoriyasymen tolyq qarulanghan әldebir Tarzan biylik basyna kelgende, onyn  asqan sýiispenshilikpen óz elin qútqaramyn degen kýdigining saldarynan onyng eli orny tolmas zardap shegip jatady. Artta qalghan elderding memlekettik sayasaty sayasy instituttargha emes, kóbinese jeke adamdargha baylanysty bolghandyqtan, qastandyq teoriyasyna tabynghan әldebireuding óz elin  joyyp jiberetin mýmkindigi tolyq bolady.

«Daghdarysty qalay jasaydy?» degen sensasiyalyq teoriyalar da payda boldy. Ol teoriya boyynsha daghdarys iyesi Amerrikanyng Federaldyq rezervtik jerleri  bolyp tabylady jәne olar daghdarysty әdeyi úiymdastyryp, odan orasan zor payda kóredi deydi. Amerikalyqtar  20 sentke 100 dollarlyq kupuralardy basyp shygharu arqyly dýniyening baylyghyn  satyp alady. Basqasha aitqanda, amerikandyqtar eshtene istemeydi, olar  jay ghana dollar basyp shygharyp, әlemdi aldap-arbap, satyp alyp tegin paydalanady eken.

Djon Perkinsting ekonomikalyq zardap shekken adamnyng moyyndauy turaly (Djon Perkins «Ispovedi ekonomicheskogo ubiysy») paranoidtyq kitaby Reseyde tanymal oqulyqqa ainalyp, eldi amerikandyq qaryzgha batyrghan úsqynsyz qastandyqty әshkereley otyryp, búl qastandyq teoriyasy amerikandyqtardyng Venesuela men Panamany qalay qiratqany turaly oqighany jazady. Qastandyq teoriyalargha qaraghanda, búl zúlymdyqty bastap, jýzege asyratyn instituttar, toptar, ýkimetter bar jәne kýtpegen jerden sanasy oyanghan bir adal adam bar shyndyqty ashqan siyaqty.

Negizinde  búl Panama Noriegadan, al venesuela Ugo Chavesting sayasatynyng saldary sekildi edi. Búl kitap, әriyne, búljymas derektermen, sandarmen, tarihy shyndyqtarmen tolyqtay qarulanghan. Osylaysha qastandyq teoriyalary júrtshylyqqa jetedi. Biraq múnyng bәrin marksistik tәsilmen óte sheber aralastyryp, talantty siqyrshyday shou jasap, nanymdy qorytyndy keltiredi, әri sonday qisyndy bolady eken.

Qastandyq teoriyalar negizinen kóbinese sayasatta qoldanady. Memlekettik biylikti saqtap qalu ýshin keybir biylik ókilderi týrli qastandyq teoriyalaryn nasihattaydy, al úmyt qalghan, elenbeytin, alshaq qalghan sayasatkerler biylikke kelu ýshin qastandyq teoriyasyn jasaushylar bolyp tabylady. Mao, Leniyn, Mussolini, Gitler biylikke tek qastandyq teoriyalarynyng kýshimen keldi. Kedey elderding býgingi basshylary óz halqyna sәikesetin  qastandyq teoriyalarynyng kýshimen birinen song biri derlik biylikke keldi jәne olar kelesi jana teoriyanyng kýshimen biyligin  jalghastyruda.

Biylikke kelgennen keyin taghdyrdyng әzilindey qauip-qater turaly qastandyq teoriyalaryn aita beretin de basshylardyng ózderi.

Adamzat qoghamy  әrkez  basqaru jýiesining bóligi bola bermeydi, әsirese  erkin qogham degenimiz  jaqsy josparlanghan top emes bolghandyqtan ol teoriyagha   boysúna berui de onay bolmaydy.

Zúlymdyq jasaushylar, jaqsy adamdar, qastandyq oilaushylar, satqyndar, óz jayyna jýretin qarapayym adamdar әrbir qoghamda bolyp jatady. Sonysymen de adamzat qoghamy bay.

Ólimdi, apatty, baqytsyzdyqty jәne azapty ýilesimdilik, josparlau, qasaqana әreket jәne zúlymdyqtyng kórinisi dep týsindirse, kez kelgen әleumettik nemese tabighy qúbylysqa syny kózqaraspen qaramay, jenil-jelpi týsinikter aitatyn qastandyq teoriyasy migha tez qonymdy bolady. Múny bayqaghan teoretikter qoghamdy óz maqsattaryna paydalanu ýshin osynday nәrselerdi әdeyi oilap tauyp otyrady. Qarapayym sensasiya jasau, ózin aqyldy etip kórsetuding týpki  maqsaty bir.

Shynynda da, 7 milliard mýshesi bar býgingi jahandanghan jәne ashyq әlemde qastandyq teoriyalary naqtyly boluy ekitalay. Búl  qarapayym qúrylymy bar mi, beysanaly qoghamdy paydalanu maqsatynda ghana keninen qoldanylatyn qarapayym әdistemening bir týri. Qastandyq teoriyalary adamzat qoghamymen derlik qatar ómir sýrgen bolar, tipti býgingi ghylymy әlemde de, onyng astaryndaghy týsinikteme óte aqyldy bolsa da, týpki maqsat ózgerissiz qalyp kele jatyr...

Al býgingi tanda onsyz da kóp aitylyp, jazylyp jatqan koronovirustyng shyghu tegi, onyng jyl sayyn mutasiyagha úshyraytyn jana týrleri turaly, nemese songhy jyldary elimiz territoriyasynda bolghan apattar men qaqtyghystar jayly «әrtýrli anyzdardy» qosyp aitar bolsaq, әngimemiz óte úzaqqa sozylyp ketetin týri bar...

Amantay Toyshybayúly

Abai.kz