II

Osynday hal súrau jiyndaryn Altaydyng әr audan әr rayony sayyn ashtyq. Shúrqyrastyryp, shulatyp, shaghyndyryp-shabyttandyryp, tyndatyp-tynyshtandyrdyq. Jyndanghandary men synghandaryn myqtap tandyryp kem-ketigkterining quystaryn dәrimen toltyrdyq. Ólgenderi ýshin bir-bir ógizdik, ólimshilerine taylyq, ólmeytinderine shaylyq búl-búiym aldyrdyq. Saularynyng oinyn qandyryp, etektegi jyly qonystaryna qondyrdyq. Adyraqbaylardy ayaqtaryna jyghyp, óshtik otyn sóndirdik. Sóitip ornyqtyryp, jaylap otyrghyzyp qayttyq.

II

Osynday hal súrau jiyndaryn Altaydyng әr audan әr rayony sayyn ashtyq. Shúrqyrastyryp, shulatyp, shaghyndyryp-shabyttandyryp, tyndatyp-tynyshtandyrdyq. Jyndanghandary men synghandaryn myqtap tandyryp kem-ketigkterining quystaryn dәrimen toltyrdyq. Ólgenderi ýshin bir-bir ógizdik, ólimshilerine taylyq, ólmeytinderine shaylyq búl-búiym aldyrdyq. Saularynyng oinyn qandyryp, etektegi jyly qonystaryna qondyrdyq. Adyraqbaylardy ayaqtaryna jyghyp, óshtik otyn sóndirdik. Sóitip ornyqtyryp, jaylap otyrghyzyp qayttyq.

Asyqqan birnesheuimiz qatynas aeroplanymen qaytyp edik. Ýrimji aerodkomyna týs uaqytynda týssek te, óz ornyma keshki saghat tórtte jetippin. Maqpaldan kelgen hat bolsa ala shyghu ýshin aldymen qyzmet bólmeme kirsem, Sәrsen jazghan bir hat qana tabyldy. Osy nauqanda japqan jalasyna yzalanyp, shenep jazghan hatyma jauap eken. (Ol hatty Shy Jýnshýn kelerding aldyndaghy qyslshanda ghana jazyp edim ghoy). Sәrsen ózining búl jolghy japqan jalasynan ózin aqtap, ant ishe jazypty: «... Senseng sonyn kýt, mekemendegi nauqangha basshylyq etushi joldasqa anyqtama jazyp, ótkende ózimning óshtikpen qaralaghan bar isinnen aqtadym. Toyyndaghy syrapshyldyqqa sening tittey de qatysyng joq ekendigin, tuysqandarynnyng toylyqqa әkelgen kómegen de qaytarmaq bolghanyndy, ol maldy ózinnen jasyryp soyghyzugha mening sebepker bolghanymdy da aiqyndap jazdym. Eger búl aqtauyma senbese, mening ózimdi aighaqqa tartyp shaqyrt, sol jerde aqtap shyqpasam atym óshsin!... Bighash, adal boludyng múnan song qanshalyq qajet ekendigin ómir ýiretip jatyr ghoy. Tittey nahaq әshkereleuden adam óletin zor mәsele tuylady eken. Sening pәk adamgershiliginning aldynda qanshalyq qarabet qaryzdar bolghandyghymdy kýn sayyn tolyqtap týsinip kelemin. Ózinnen keshirim almay tynbaytyndyghyma sert etip qolyndy qystym!» dep jazypty. Chisla joq, qashan jazghany belgisiz.

Sәrsen sayasattyng búl haty Shy Júnshýnning әkelgen ózgerisin estigennen keyin jazylghan ba, iyә, odan búryn jazylghan ba, sony anyqtau qajet boldy. Eger odan keyin jazylghan bolsa, әriyne búrynghy týlkiligi. Al, odan habarsyz kezinde - búryn jazylghan bolsa, maymyldyghy bolar. Adamnyng isine әuestengen maymúldyng ýirenip, adamsha isteytini bar ghoy!... Maymyldan adam shyqqqanda, aram adamnan adal shyqpas pa. Ózgermeytin dýnie bolmaghanda ózgermeytin adam qayda tuylmaq!...

Osy oimen otyrghanymda amandasa kirgen qyzmettesterding sonyn ala anqyldap abyla jetti. «Ýshke qarsy» nauqandy delolardy qayta qarap tiyanaqtatu ýshin әli osynda túr eken. Qos qolyn soza úmtyluynan-aq kishpeyil bastyqqa ainala qalghanyn sezdim.

- Sizge Sәrsennen meni aqtaghan hat keldi me? -dp súradym, qysqasha amandyq aita sala.

- Dórbiljindegi audarushydan ba?... Kelgen.

- Qashan, qay kýni kelgenin aityp berinizshi!

- Siz Altaygha jýruden búryn kelgen shyghar. Ony qaytesiz, jolbarys bolugha kónbey qoydynyz, bitpedi me! -dep qarqylday kýldi.

- Ol bitkenimen úghysatyn-týsinisetin mәsele әli bitken joq... Sәrsen aqtap jazypty. Al onyng aldyndaghy qaralaudy kim jazyp edi. Taghy da sonyng ózi edi ghoy!

- Joq-joq, ol emes! -dedi oilanyp alyp. - Kim jazghanyn súramay-aq qoyynyz!

- Jala japqan kim ekendigin súrama deseniz, mәsele sizding ózinizden bolghany ghoy.

- Menen kóretin de haqynyz bar, Bighabil joldas, biraq men de qyl ýstinde әreng qaldym. Qoryqqandyghymnan kýreske týskennen beter japa shektim. Mening de izdeytin jauapkerim bar shyghar. Biraq, partiya ony quzastyrma degen song qoydyq ha-ha-ha-ha-ha... әiteuir bas qylmysty ashylghan song boldy deymiz de, qalghanyn partiya oryndary ishtey týzetpek! Qazir onday material jazghandardy súrastyryp, ósh alu emes, yntymaqqa shaqyryp otyr. Olay bolmaghanda talay oqigha tuylmay ma!... biz partiya mýshesi, artqa emes, algha qarauymyz shart, aldymen kemshilik-qatelikti emes, jetistikti kóruimiz shart. Aldaghy núrly keleshekke qarauymyz shart. Siz búl metodty tolyq týsinesiz. Búl nauqanda   osyndaghy birden-bir marksizmshi filosof ekendigninzdi kórsettiniz, men qol qoydym sizge. Sol aitysqan keshte jenilgenimdi sol uaqytynda bilip otyrdym. Biraq, amal ne, ol pikirinizdi quattaytyndyghymdy bildiruime rúqsat joq. Basshylyqqa baghynu prinsiyp! Sizshe ghylymy negizge qúrylghan tәjiriybem de joq. Qyzmet uaqytym qysqa, endi ghana kóz ashtym ghoy!...

Ablanyng meni osylay qolpashtap, juyp-shaya bergen kóp sózinen, syrttan kórsetip jala jabushyny jasyratyndyghyn ghana nazarladym da, jauapsyz otyryp qaldym. «Sәrsenning aty-jóni bayaghydan-aq Sәrsen sayasat emespe edi, óte súm sayasattan jaralghan ghoy. Búl jolghy qaralauyn sol qolymen jazyp joldasa da, Liyndәishindi iyiskelep jýrip, ortalyq komiytetten osy týzetuding keletindigin aldyn ala estigen song qoryqqandyghynan ong qolymen qaytadan aqtap jazyp, menimen dostasa qoymaq bolghany ghoy. Búl hatyndaghy niyetine senuding jóni әli de joghyraq!» -degen oigha bekidim.

-... Búl turaly ekeumiz әli tolyq týsninip, «maydan jaghynan bir keude» bolyp dostasyp qalatyndyghymyzgha senemin! -dedi Abyla sózining sonynda. - Sizge endi bir hosh habar aitayyn. Qalyndyghynyz kelip, otauynyzdy dayyndap boldy!

- Qayda?

- Kýlәn degen әiel, sizding ashanyz eken. Sol bir ýiin beripti. Aldynghy kýni ekisi birge kelip, maghan aityp, jataghyndaghy nәrselerindi arbamen kóshirip әketti. Keyinirek mekemeden jaqsy ýy bosatyp, ózimiz qayta kóshirip әkelemiz! -dedim. Jýriniz, mashinamen ózim aparyp qoyayyn!

Shopyrdy shaqyryp, mekemening «povedasyna»[1] otyrugha bettegenimizde, Kýlәn men Maqpal qoldasa jýgirip kirdi qaqpadan. Qasymda kisi baryn kórip tejelip, jýristerin bayaulatty. Meni sarghayta saghyndyrmay, sarylta ansatpay kórinbeytin bolghan móldir aspanym jaynap, júldyzdaryn oinatyp keledi eken. Núriyash kiyetin modynyng taghy bir týrin - oima jagha, kiletti omyrau, qynama bel, qima etek, aq jibek kóilek kiyipti. Qolang qonyr qos búrymyn arqasyna tastaghan aq manday, appaq alqymymen asa jarasymdy kórindi. Jaqyndap kelip kidirgeninde aldyna Kýlәn týse úmtylyp, qos qolymdy qysa amandasty da, kelinshegim jymiyp, auyz jybyrlata sala kýlip jiberdi.

Abyla tompaq kózin ekeuimizge kezek tastay kýlip qaljyndady oghan:

- Siz tanymaysyz ba? Tanystyryp qoyayyn ba?

- Tanityn siyaqtymyn, -dedi Maqpal, aq tisin jarqyrata syqylyq qaghyp. - Sizding eng songhy saylaghan "jolbarysynyz" bolsa kerek!

Búl sózge Abyla mandayyn alaqanymen úra qarqyldap kýlip, sózden jenilgendigin beynelep túrghanda, Maqpal kele sala qolymnan alghan mening jol sumkamdy kótere kirdi mashina esiginen. Ýsheuimiz artqy oryndyqqa qatar ornalasyp bolghan son, shofer qatarynan qayryla qarap otyrghan Abyla aqtalugha kiristi:

- Bighabyl joldasty Nuhanbeng kýreske salugha búiyryp edi. Sizder sony estigen ekensizder. Men oghan qarsy bolyp, ózine eki ret, qojayyny Mahanbenge ýsh ret aittym: «búl joldastyng minezi tóte. Ózinde bar mәseleni jasyrmaydy, joq mәsele, týsse iylikpeydi. Eshkimnen qoryqpaydy. Men eki-ýsh ret tekserip kórdim. Kýreske týserlik mәselesi joq. Eshtene taba almaytyndyghymyzgha kózim jetti. Bir jaqsy kadrdy búzyp almayyq!» dedim. Bighabil joldas rasynda da solay. Men ózim qorqyp qaldym búl joldastan, ha-ha-ha-ha-ha-ha... Shy Júnshýn joldastyng keluinen búryn-aq mening aldymda osy solshyldyqtyng tamyryn qazyp, nazariya jaghynan jalanashtap tastady emes pe!... «Terrorlyq!», «jendettik!» dedyi. A-ha-ha-ha...!... biz isting solay bolyp bara jatqanyn bilsek te qorqyp, ol turaly lәm dey almaghanbyz. Bighabil joldastyng búl sózin jetkizsem ghoy, ol shaqta jaylap jiberuden tayynbaytyn edi ha-ha-ha-ha-ha...!..

- Abyla joldas búl ianatymdy jetkizuin jetkizip-aq mәlimdese de, raqymdylyq etip, sondaghy basqa sózderimning kóbin «jetkizbegeni» ras! -dep men de kýldim. - Mәselen, «partiyanyng jýrgizgen búl nauqany jaqsy nauqan. Biraq búghan búzghynshylyq etken óz qolymyz, terrorlyq jýrgizgen ózimiz! -degen sózimdi jetkizse Mahanbeng men Nuhanben, meni "jarylqap", erteng tanerteng kýreske týse qoysyn derme edi!

Búl keketinime eki jaghymda otyrghan Kýlәn men Maqpal saqyldap kýlgende, shofer da kýlip jiberip tiyldy. Qyzaraqtay jymighan Abyla ne derin bilmey qalghanday.

- Nuhanbeng joldas ketpedi. Mahanbenning ornyna sol kisi taghayyndaldy. Ol, jaqsy kisi. Mahanbenderding qataryna qosugha bolmaydy! -dep kýbirledi.

- Maqúl, maqúl, aitpaqtayyn, ketken Hanbenge ketpegen Hanbendi úqsatu, qylmys bolady deshi! -dep iyzektegenimde kýlki tipti qozdy. - Aty bir bolghany zaty da bir bolghan son, ketpey qalghandyq aiyrmashylyghyna qaramappyn, keshirsin, taghy da jetkize salynyz!...

Kýlәnning Berdiqúldan qalghan aulasyna osy kýlkimen kelip týstik.  Sheshesi úmtylyp kelip menimen amandasty da, otauymyzdyng esik aldyna Maqpal ekeuimizdi bastap aparyp, batasyn berdi. Neshe jyldan beri bekitilip jatqan bir jaq esigin ashyp, týpki bólmesin derbes ýige ainaldyrghan eken. Drama teatrde isteytin bir kýldirgi kelinshek bizding ýstimizge bauyrsaq pen konfet aralasqan shashu shәship edi. Otaugha bizding sonymyzdan ilese kirgen Abylanyng túmsyghyna saylauly qatty bauyrsaghyn «asatyp ta» ýlgeripti.

Alghashqy ret ýy iyesi bolyp, ýiime kirgenderdi alghashqy ret qarsy aul ýshin jalt qayrylsam, alghashqy qonaghym túmsyghyn basyp túra qalghan eken.

- Eshtene emes, eshtene emes! -dep jerden eki konfet aldy. Meljemdi múrny ornynda túrghanyn bayqaghan song «eshtene emesin» men de maqúldap, tórdegi oryndyqqa aparyp otyrghyzdym.

- Búl da menen ótilgen syrapqorlyq emes! -dep qaljyndadym sonan son.  - Tanylatyn qylmystyng qaydan shyghatyndyghyn túmsyghynyz da sezip qaldy ma qalay?

- Jo-jo-joq, búl, syrapqorlyq qataryna jatpaydy! -dep múrnyn qol oramalymen basty Abyla. Syq etip kýlip jibergen Maqpal, dastarqan jasaugha kelgen kýldirgi kelinshekke sybyrlaghanyn da bayqadym. Bastyghymnyng suagharyna az-azdan qan irkilip otyr eken. Kelinshek te kýlip jiberip, shygha jóneldi de qúmghan men elegen alyp kirdi.

- Qol juynyzdarshy! -dep jymiya jetti de, Abylanyng qolyna su qúidy. Túmsyghyn alghash basqanda qolymen sýrtken qanyn endi kórsetti Abyla.

- Mine, sizding shashuynyz!

- Shashudyng emes, nauqanda soghylghan jolbarystardyng qany shyghar! -dep býlk etkizgen kelinshekting epti soqqysyna du kýldik. Abyla tipti qatty qarqyldady.

- Osyny aityp alu ýshin múrnyma dәldep úrghan ekensiz da ha-ha-ha...

- Shashu myna kýieu jigitting betine kóbirek tiygenin óziniz de kórdiniz ghoy, shashudan bolsa múnyng múrny nege qanamaydy!

- Olay bolsa, Bighabilding múrnynda qan joq dep dәleldeu qajet shyghar! -dep Kýlәn jymighanda Abyla taghy da qarqyldady. Búl qaljyndar «qandyqol», «qandy auyz» degen maghynada aitylyp jatsa da auyr almaghanday Abylanyng myna anqyldaq kýlkisine sýiine qaradym: «tegi, kýshep isteytin enbegine ghana sýienetin aqkónil, jaqsy jigit siyaqty. Sayasy súmdyqtan jaralghan emes. Enbekshi tabnyng kónimpaz, shyndyqqa moyyndaghysh minezi jan-dýniyesinde әli de saqtauly kórinedi. Búl nauqandaghy qylyghy tapshyl jýregine terrorshylar soqtyrghan qúiynnan payda bola qalghan jendettik siyaqty. Tapshyl sezimning ózi sanagha ailanbasa, әdiletten tuylghan sәby bala ghana ghoy, ýiretushi oghan ne istetpesin! Osynda kele jatqanymyzda men turaly qosqan eki betkeylik ótirigi úyatynyng sasqandyghynan - lajysyz qynjylghanynan ghana aitylghan bolsa kerek. Osy nauqannan aqyl kirip, balighatqa shyghyp-aq qalar!» degen oy basymnan jýregime qaray jýitkip óte shyqty.

- Jeneshetay, ýiime alghash kirgen jalghyz qonaghymnyng múrnynan qan aghyzdyn! -dep kýidirgige qaradym. - Sóitip túryp taghy da qandyqol atamaqshynyz. Qonaghy qandyqol bolsa da aiybyn tólep-bastyqtaryn ústap berip edi. Endi sender de qandyqol boldyndar ghoy, aiybyna ne tóleysinder, qane?

- E, biz de eng tolymdymyzdy ústap, berip otyrmyz ghoy! -dep Kýlәn jәy qaljynmen toqtata salmaq bolyp edi.

- O tyqyr men bú tyqyr úqsamaydy, kýieujan! -dep «kýidirgi» qadala týsti. Kózimdi qysyp qalghanymnan «endi soqqylay berme» degenimdi sezip, jauabyn oilana qayyrdy. - Qonaghynyzdyng jýzinde tanaudan basqa taqyr oryn joq eken. Shashuymyz sodan basqa qonar jer taba almapty. Búghan shashuymyz de, ózimiz de aiypty emespiz!

- Taqyrdan basqagha týspeytin bomby joq qoy. Shashu da, basqa da emes, tek qolymen atushy ghana aiypty bolmay ma!

Ayyp jóninde ózine ýlken qater sezingen Abyla mening búl kesimime tipti qarqyldap, arqamnan qaghyp-qaghyp qaldy.

- Bighabil joldas, búl aiypty ózim keshtim, keshtim!... Sizding otauynyz, bizding jana qosylghan bir ýiimiz ghoy. Qarashy qanday jaqsy jasaghan! Osy enbegi ýshin siz de keshiriniz!

Tór qabyrghagha kerilgen qyzyl-jasyl órnekti ýlken kilem, serppeli kreuet, kerme shymyldyq, shym kesteli týskiyiz, ainaly shkap, aishyqty perdeler, shytyraly sandyq, ýsh-tórt chemodan, keng stol, kesteli dastarqan. Tandanarlyq basqa eshtenesi joq. Osy shaqtyng ortasha ghana jasalghan qala otauy. Solay da osnyyng bәrin keremettey kórsetip, tendessiz núrlandyryp otyrghan qayqy kirpik, aq Núriyashym ghana eken. Óz kórkimen jәnnat sahnasynday jaynatyp, tósegimizding aldyndaghy oryndyqta shay qúiyp otyr. Keng sharaly kózinde oinaghan shattyq úshqyndaryn ózime ghana shashyp, jalt etkizip, men qaraghan jaqqa gýl destesin laqtyryp qalghanday tónkere qarap kýlimsireydi. Kýlәn da menshe sýiine qarady oghan. Qabaq astymen sýzile qaraytyn Kýlәnning qaraqattay móldir, kýlim kózi mening kózimmen de jii toghysady. Jymiysyp qarasamyz. «Jasyryn qúshtarlyqtyng soqpaly kýnshildigi kóp әielden osynday kezende kirbeng bolyp bayqalushy edi ghoy degen oimen men andy jymidym da, «bir ónirding qatar ósip, qarasyp ashylghan gýli edik. Sening jaynaghanyn, mening qúryghanym bolmas!» degen tereng oily shyray bildirip, ol jymidy. «Ekeuimizding ortaq Núriyashymyz tipti núrlanyp tirilmedi me!» degendey balbyray kýlimdep, Maqpalgha kóz toqtata qaraydy.

Abyla otaudy qúttyqtau tostyn kóterip, quanyshyn lepire sóilep otyrghanda óz mekememizden tiri qalghan ýsh «jolbarys» kirip keldi. Bastyqtarymyzdan úzyn boyly, aqsary Ábilemiyt, juan aqsúry Aqymetqan, ilmie aryqtaghan Oshúr búghaltyr, qyzmetke kelmey әli de ýilerinde demalyp jatqandyqtaryn estigenmin. Búryn takapparlau kórinetin Ábilemitting múrny kýres júdyryghynan sәl qisayynqyrap qalghan eken. «Yapyray, tipti takappar kórsetedi-au myna kemistik!» degen oimen jymiya kýlip amandastym. Boljamymdy dereu shyndyqqa shygharghanday Abyla auzyn da qisayta qarap, iyek qagha sala amandyq aityspay otyra ketti. Ahymetqan menen búryla jalbandap baryp, Abylany bassaldy. Onyng sonynan aqsay kirgen Oshúr menimen qúshaqtasyp amandasyp, arqamnan qagha qúttyqtady. Ahymetqannyng bizden attap baryp, Abylany qúttyqtaghanday boluy kónilime dyq bola qalyp edi. Ol maghan qaray qayta oralyp qol sozghanda, qasaqana kórmegensip, Oshúrdy qoltyqtay jóneldim tórge. «Bighash!... Bighash!» dep qalghan Kýlәnning qaratpa ýnin estimegensip, Oshúrdy oryndyqqa sýiemeldep otyrghyza qaljyndadym.

- Sshotty tanertennen keshke deyin shaqyldatyp otyryp alushy ediniz, endi tipti tapjyldyrmau ýshin ayaghynyzdy mýlde alyp tastay jazdapty-au!

Qaljynnyng qarmaghy taghy da ózine sap ete týskendey sezingen Abyla qarqyldap kýldi de, Ábilemit nazyr ýnsiz kýlimsiredi. Mening qayrylmay túryp alghan sebebimdi týsingen Kýlәn men «kýidirgi» syqylyqtaghanda Aqymetqan iyghymnan qaghyp qaldy. Qolyn әli úsynyp túr eken.

- Ýi, Aqa, amansyz ba? -dep endi kórgensy aldym qolyn. - Jorghalaymyn dep joldy búzyp kettim be, keshiriniz!

- Sen jorghalaghan joqsyn, -dep qaldy «kýidirgi» syrt jaghymyzdan. - Qaynaghanyng ózi betine mór basqan kisige qarap, bizdi sogha domalaghanda ýrkip kettin!

Búl sózge Ábilemit te kýlip jiberdi. Aqymetqannyng betine soqqydan týsken tyrtyqty endi kórip qarqyldadym. Qoryqqanyna jaghayymsityn aiybyn betine taghy bir «mór» qyp basqan «kýidirgige» de jalbaraqtay úmtylghanda eselep kýldim.

Jana otaudy qúttyqtap, baqyt tileytindigin Ábilemit shәy isherde aitty. Ahymetqannan basqa «jolbarystardan» jyly shyray kórmegen Abyla kesesindegi shayyn jútyp alyp, týregele berip edi. Ábilemit shyntaghynan týrtip, ymdap otyrghyzdy. Qabaghyn salyp, bastyqtyq salmaqpen kýbirledi. Áldene bir tapsyrma bergenin sezdim.

- Húp-húp! -dep iyzektedi Abyla. - Men de sony oilap... sizge aitpaq edim. Maqúl, qazir baryp, smeta týzeyin. Sizben Oshúr kuayjiy[1] qol qoyyp berse, kassirden alamyz!

- Biz qamalyp jatqanda kassirden aqsha bosatyp kórmep pe edin, ei, haramzada! -dedi búghaltyr kýlimsiregen beynemen. - Istete bermeymising sol qúqyghyndy!

Abyla túqyra kýlimsiregende, Ábilemit oryndyq arqalyghyna shalqalap syzdyqtatty pikirin.

- Bighabil joldas jas bolsa da ýsh aimaq tónkerisine nedәuir ýles qosqan jәne bizding negizgi eng myqty kadrymyzdyng biri. Kelin ghoy әielder qúqyghy jaghynan zor ýlgi jaratqan, qarsy alugha tolyq layyq kelin eken. Ekeuining ýy qúru toyyn mengermemiz jaghynan jaqsylap ótkizip bersek bolatyn shyghar. Aqa, búghan ne deysizder?

- Men qosylamyn ghoy! -dep Aqymetqan moynyn syrt búra jauap qatty. - Jalghyz-aq men de qazaq bolghandyghymnan, jaqynyna tartty degizbey, ózderiniz istep bersenizder bolar! Basqa ne deymin!

- Mening deytinim bar, -dedim men. - Biz ýlken toyymyzdy Dórbiljinde ótkizip, shashyldy, tógildi, syrap boldy degizip keldik. Múndaghy joldastardy toydyng jana dәstýrimen - shәkildeuik, búrshaqpen ghana ózimiz shaqyra salmaqpyz. Peyilderinizge raqymet!

- Onday birdeme әr ekeuine de, últtyq dәstýrge de, mekememizding abroyyna da mýnәsip emes! -dep Ábilemit kýlimsiregende, Oshyr men Abyla jarysa toytardy mening pikirimdi.

- Últtyq sayasat jolgha qoyylu baylanysymen shet aimaqtardan kelgen últtyq kadrlardyng túrmysyna da, múnday myrasimderge de kónil bólinetin boldy. Qiyanat bolar dep qam jemeniz!

- Búl mekememizding óz quanyshy, óz toyy, Bighabil joldas, sizding sharuanyz bolmasyn! -dep Abyla túra jóneldi.

- Qiyanat bolmaghanymen basqa jastargha keri ýlgi bolady! -degenimde, Maqpal Abylany qua shyqty da, men pikirimdi jalghastyra berdim. - Últtyq erekshelikke qaramay, partiyanyng negizgi sayasatyn iske asyrushy boluymyz qajet bolar!

Ábilemit Aqymetqangha qarap әldene jónimen qarqyldap kýlip jiberdi de, Oshúr sóiledi:

- Oi-hoy, Bighabil joldas, ne bolmaydy búl dýniyede, men de sonday prinsippen qatyp túryp alatynnyng biri edim ghoy... Al degende alyp, je degende jep, qoy degende qoya salsa bolady eken!

- «Qoryqqandy Qúday almay ma!» degen mening bir sózimdi qúptaghan eding ghoy, Bighabil! -dep Ábilemit sarghysh qonyr kózin keng asha qarap kýlimsiredi. - Shinjanda búl retki solshyldyq beynemen jýrgizilgen zor hanzushyldyq sayasat seni de qorqytyp qoyghan eken!

- Solshyl shuinizm shektelip, basshylary quylghanymen de, birazy qorqynqyrap-saqtanynqyrap isteu jón ekendigin osy joly anyqtap kórsetip ketti ghoy! -dep men jymidym. - Oqyghandardy shyqqan tabyna qaramay, bir-aq qosaqtap, burjuaziya intelliygensiyasy dep qana tanidy eken. Búl tanymynyng ózi «últtyq burjuaziyagha» qoldanylatyn «yntymaq, kýres, yntymaq» formaly shektep ózgertu sayasatyn bizge de jýrgizetindigin kórsetedi ghoy!

- Dúrys, solay!.... Múnyng ýstine, -dep kidirdi Ábilemiyt. Abyla barda ishpey qoyghan araghyn asyghys úrttap jiberip, ýy ishin shola qarady. Áyelder auyz ýide, tamaq dayyndyghyna ketip edi. Ábilemit taghy da kýlimsireuli súraumen jayshylyqsy jalghastyrdy sózin. - «Solshyl shouinizm shekteldi», «basshylary aidaldy» deding be sen?... Múnday týbegeyli ózgeris bolmady. Aydaldy degenimiz Biyjinge qaytarylghanymen, kerisinshe syilanghanday ósirilip, ortalyq ýkimetting bir minstrligine taghayyndaldy!...

- Jansaq estigen shygharsyz? -dep bajyraya qaradym. - Shy Junshýn joldas ótirik aita ma?... Alday ma?

- Joq, aldamas. Biraq, ol kisi ortalyq komiytette onshyl atalyp jýrgen qayratker, Uanjynnyng sýieushilerine kýshi jetpegen siyaqty... Bilemisin, ortalyq komiytetting ózi birneshe toptan qúralghan. Onda onshyldar da, solshyldar da, internasionalizmshilder de, shouinizmshiler de bar. Uanjyndy sýieushiler kýsh bermey qoyghan bolsa kerek!...

- Uang shujidyng tónkeriske sinirgen enbegi de zor ghoy, -dep qúiryghyn oryndyqqa yrghay qozghaldy Ahymetqan. - Sol enbegine qaralghan shyghar. Áytpese, ortalyq komiytette Maujushy barda topshyldyq qaydan bolsyn!

Ábilemit búl sózdi jaqtyrmaghanday Ahymetqandy kóz qiyghymen ata bir qarap qoyyp, jalghastyrdy sózin.

- Demek, mening aitpaghym, solshyldyq ta, shouinizm de osymen bitti deuge bolmaydy. Saqtyq degening qashan da qajetti, dúrys sóz. Biraq ta «qorqu» degenine qosylghym kelmeydi. Bighabil joldas, sen jassyng ghoy, solay da ýlken kisidey pәhamyn, nedәuir zor biliming bar, týsinersing dep senemin. Qorqatynyndy bildirseng qorqytushylar kóbeye beredi eken de, moynyna minip alady eken. Proletariyattyng internasionalizmdik nysabymen ózindi-ózing qysyp, býrise bersen, syrtqy shekteusiz qysym oryn keneytip, býre beredi eken. Myna әdiletti sheshim kezeninde ózimizding últtyq normamyzdy, kem bolsa bolmaytyn ornymyzdy saqtap túruymyz qajet! «Últtyq norma» degende men eshqashan bir últtyng sosiyalizm isine layyq kelmeytin kertartpa-eskishil dәstýrlerin de saqtap qaludy aityp otyrghanym joq!.. Adamgershilik jolyndaghy janashyl dәstýrlerimizdi saqtaudan tipti qaymyqpauymyz qajet!... Al, bizding búl kelin, Maqpal ma esimi... qazaq últy arasyndaghy barlyq feodaldyq zorekerlikpen ayausyz kýresip, jenip shyqqan qaharman qyz ekenin estidik. Óz sýigenin jan pidalyqpen tauyp kelip qosylypty....

Osy sóz ýstinde kirip, ornyna otyra qalghan Maqpal túqyra týsti.

- Maujushy men partiyamyzdyng qamqorlyghy bolmasa, kelinge búl jenis joq qoy! -dep sózin bólip jibergen Aqymetqangha Ábilemit kóz qiyghyn taghy da bir tastap jiberip, tújyrdy sózin:

- Erkindik-tendik ýshin japa-mashahatty múnday kóp kórgen tónkerisshil kelindi asa zor yqylaspen qarsy alugha boryshtymyz, mekememiz jaghynan aiyrym toy jasaudy quattap otyrghan sebebim osy!

- Búl baghalarynyzgha bizde boryshtymyz, aghaylar, rahymet! -dep iyile kýlimsiredi Maqpal. - Men qazir partiya mektebining qarauynda túrmyn. Otauymyzdyng toyyn mektep jasap bermek. Abla aghaygha sony aitsam, tyndamay ketti. Basqalargha jaman әser...

Maqpaldyng sózin kesip, Ábilemit sóiley týregeldi ornynan:

- Siz partiya mektebinde bolsanyz, túrmys qúrghan jigitiniz bizding mekemede. Ári salauatty kadrymyz. Toy bizdiki ha-ha-ha-ha..!..

Ábilemit kýle qaljyndap shygha berdi. Tamaq dayyn bolyp qalghanyn aityp toqtata almadyq. Ekinshi, ýshinshi «jolbarystar» da aldynghy "jolbarystyn" sózin quattay shyqty.

- Otau ózimizdiki - toy bizdiki!

- Mektebine kýshik kýieu etip bere almaymyz! Ha-ha-ha-ha...

Bastyqtardy attandyra shyghyp, qaqpa aldynda oilanyp túryp qalyppyn.

«Neshe myndaghan halyqtyng nahaq qany armiyanyng bir ghana generalynyng kirpigine kir bola almaghany ma!... Sonshalyq auyr qylmysynan esep aludyng ornyna, qaytyp bara salysymen ministr saylap syilaghany qalay!... Yapyray, jaqsy-aq qyrypsyn-au batyrym! - degeni me?... Eger tónkeriske sinirgen enbegi ýshin saqtap qalu kerek bolghanda da, halyqtyng kónili ýshin tym bolmaghanda qyzmetinen birer jyl toqtata túruy jón edi ghoy! Sonyng bir jyly ýshin ghana bir úly partiyanyng halyq aldyndaghy bir oiyna múnshalyq jirkenishti tanba basa ma eken! Auyzdarynan týsirmeytin «halyq», «halyq ýkimeti», «halyq ýshin», «halyq azattyq armiya» deytinderi nendey sayqaldyq bolyp qaldy endi!..»

«Dәl qazirgi kekse Ábilemittiing búl habaryn ótirik deuge bolmaydy! Al, partiyanyng ishki qyzmetine aralasyp jýrgen, ortalyq komiytet mýshelerinen jaqyn sabaqtasy, syrlas dosy, kóne qyzmettesteri bar Ábilemitti qaqas estiydi deuge de bolmaydy. Shyndyghy erten-býrsikýni kórinbey qoymaytyn úmtylmas auyr mәseleni tisqaqqan Ábilemiyt, shyn bolmasa tipti de aitpaydy. Búl shyn, әri jýrek ainytatyn habar!...»

«Osy ótilgen nauqanda neler adal azamattyng ar-namysyn tonaytyn, eriksiz, jiyrenishti is istetetin sýrkey prinsipterdi de estidim ghoy: «kommunister partiya núsqauyn shartsyz oryndaugha mindetti» eken. Tipti, «partkom jaghynan taghayyndalghan atret bastyqtarynyng úsynysyn da búljytpay oryndaugha boryshty» eken. Sonda partkom dep pir tútatynymyz Uanjyn, Mahanben, Nuhanben, tektester bolmay, kim bolmaq!... Búl prinsip boyynsha partiya mýshelerin esek etip jorghalatpay olar qoyar ma!... Qoy, múnday partiyagha mýshe bolyp, tilsiz qúlgha ainalugha ant beruden Qúday saqtasyn!... Liyndәishing joldas, búl partiyada asa siyrek úshyraytyn joldas siyaqtysyn, keshir meni!... Meni búl partiyagha mýshe etpek bolghan peyiline rahymet!»...

- Neghyp túrsyn, janym? -degen Maqpalymnyng sýikimdi ýnine jalt qayryldym. - meni saghynbaghanbysyn? -dep kýbirlep, túnyq kógildir kózin erkeley tónkergeninde, shayqalmaghan móldir senimning asa ystyq qúshtarlyghy jarqyldady.

- Saghynghanda qalay!... Sәuleshim! -dep iyghyna asqan qolymdy kókiregine tartyp basa qoltyqtady da, otaugha jetektedi.

- Ne oiladyn?... Shyrayyng búzylyp ketipti ghoy?...

Ózi Ablany quyp syrtqa shyghyp ketkendegi Áblemitting jetkizgen әlgi suyq habaryn aitsam, kelinshegimning dereu «keri tónkeristik búzghynshylyqqa» shygharyp, qyzmettesterime býtindey suyq qarap ketetindigi belgili edi. «Keyin ózi estir» degen oimen búl súraularyn qaqas qaldyryp, toy jónindegi úigharymymdy aittym:

- Bizding mekemening «jaqsy toyyn» istetpey-aq qoyalyq. Basqa rashotyna raqymetimizdi ýiip-tógip aityp, shәkildeuikpen búrshaghyn ghana qabylday salarmyz.

- Solay bolsynshy! -dep batyp bara jatqan kýnge qarap qoyyp sóiledi Maqpal. - Tanerteng baryp aitshy! Dórbiljindegi toydyng jalasynan әreng qútylghanynda, myna toydy «partiyagha eregesip istegen syrapqorlyq» dep jýrmesin!... Álgi jolbarys bastyghynda sonday eregesu de barma eken dep qaldym. Uanjynnyng asyra silteushiligi bolghanymen ortalyq komiytetting búl әrekettegi jalpy nysanasy dúrys qoy, sony eskerui kerek edi. Saqtanayyqshy, keyin osynday taghy bir nauqan shygha qalsa, «mekeme zorlap istegen toy» degenine sene qoya ma. «Bastyqtarymen shayka bolyp birlesip istegen qiyanat» dep qosaqtap, zoraytyp soghady ghoy!

- Aqylynnan senin!... Óte qorqaq bolyp ketpeseng bolghany, basqannyng bәri dúrys! -dep júp-júmyr úlpa bilegin men de qúshyrlana qystym.

Bir-birimizge «jalynyshty» kózben jautaqtasa otyryp tamaqtanyp, qúttyqtay kirgen taghy bir topty jaynandasa týregelip qarsy aldyq. Olar da qaytyp, kýtushi jengemiz ben Kýlәngha «rahymet aitqanymyzsha» jarty ómirimiz ótkendey sezildi. Ózara әngimege múrsamyz sonan song ghana jetti. Jabysqaq erinderimiz sonda da әren-әreng bosap, Shәueshekten airylysqannan bergi әngimelerimiz ýzilip-ýzilip aitylyp jatty.

- «Kýlәsh әpkeme men búryn adam kórmegendey tipti qatty tandanatyn bolyp qaldym, -dep soza dem aldy Maqpal bir sóz kezeginde. - Núriyash ózining tuysqan sinilsi emes qoy. Sabaqtas  bolghanda da tipti bir partada otyrghan sabaqtasy da emes eken ghoy. Meni sol Núriyashqa úqsatyp jaqsy kórgende de tipti janyn ýze jazdaydy!... Myna jastyq tystary men kiyim japqyshy, tereze perdelerining búlyn týgel ózi satyp alyp, órnekterin týgel ózi syrdy. Kesteshini ózi tauyp, ózi ýiretip jýrip kesteletti. Myna týskiyizdi de búryn ózine arnap kesteletken eken. Shәueshekten men qaytyp kelgen song berdi. «Bizding týstik kilem bar» degenimdi tyndamay zorlap, osy otaugha әkelip ózi qúrdy. Sóz salyp sonynan qalmay jýrgen jap-jaqsy jigiti bar eken. «Ápeketay, maghan kómeging jeterlik boldy. Ózing de túrmysqa shyghasyn, múny ózine saqta!» dep eki-ýsh ret aparyp tastadym. Dereu qayta әkelip qúrady. «Men túrmysqa shyqqansha múndaydyng talayy tozyp, talayy jasalar» dep kýledi. «Adam siyaqtysy kezikpese, túrmystanudyng qajeti ne!» dep kýrsinedi. «Ekeuinning qyzyqtaryng - mening de qyzyghym ekenin sen týsinbeysing ghoy!» dep kýlimsiregende, ótkir kózi erip bara jatqanday jasauraydy» dep toqtady Maqpal.

Súlulyq pirisining jalanash beynesindey bitimdi, sýikimdi jar әngimesining songhy sóilemindegi suretkerlikke sýiinip, tipti aimalay qúshtym.

- Aytpaqtayyn, Sәrsendi óte jek kóretinsing ghoy janym, -dep bastady bir sózin. - Sen jek kórgen song men tipti jau sanaytynmyn. Ýrimjige qaytqanynnan keyin, ol maghan birden-bir qamqor bolyp aldy. Bizding atret taugha shyqsa da, oigha týsse de tauyp barady ózi. «Bizding ýidegi jengenning sәlemdemesi» dep may, toqash, prandik, konfet, oramal, sabyn aparady. U berer degen hauippen saqtanyp jýrsem, onday qastyghy joq bolyp shyqty.

- Búl «jaqsylyghy» sayasy jolda ózgeris bolaryn estigennen keyin shyghar?

- Joq. Onday sybys estilmegen, solshyldyqtyng shaqyldap túrghan shaghy. Al, ol habar estilgen song da solay qauqalaqtay jýr. Kishi aghamen birge meni óz ýiime tórkindetip aparmaqshy da boldy. «Eshkimine qastyq istetpeuge jan-qanymmen mindetti bolayyn!» deydi. Oghan apam ekeuimiz kónbey qoydyq. Apam, qúda-qúdaghiyn shaqyryp keltirudi aityp edi. Ákem keletin bolsa, men «kórinbey Ýrimjige qaytyp ketetindigimdi» aityp otyryp aldym. Apam qúshaqtap alyp, qansha jalynsa da kónbey qoydym, -dep syqylyq qaqty Maqpal. - Aqyrynda sheshemning ózin ghana shaqyrtugha, onda da búrynghy maghan arnaghan jasau-jabdyghynan esh nәrse әkeldirmeuge kelistik. Sәrsen men kishi agha baryp ertip keldi.

- Jylasyp kóristing be, densaulyghy qanday eken?

- Jaqsy eken. «Qanday shart qoysang da kóndik kýnim, kelmesin degen song әkendi qaldyrdyq» dep kýledi de jylaydy. Ýnile-ýnile qaraydy jýzime. «Ýidegi jabdyqtarynnan eshnәrse әkelmesin depsin, әkelmedim. Sol úshynghan dýniyeni endi ústamaghanyng da jón!» deydi. Sening densaulyghyndy qayta-qayta súraydy. Qyryq jyldan beri jighan bar batasyn ekeuimizge berip tauysty... ha-ha-ha... «Ýbirli-shýbirli bolyndar!» degende býiirinen týiip jiberippin!...

- Eng jaqsy bata sol emes pe, әmin dey salmay! -dep men de kýldim.

- Apamnyng kózinshe aitqanyna úyatsynyp úryp alyp, ol kisining bizden nemereli boluyn jaqtyrmaytynday kóringenime tipti úyaldym!... Aytpaqtayyn, sóileytinim Sәrsen jóninde eken ghoy. Apam men óz sheshem bizding jasauymyz jayyn sóilesip otyrghanda, Sәrsen bir kelip kelip edi. Sonyng keshinde әielimen ekeui bir kórpe, eki jastyq, bir әdiyal әkelipti. Almaymyn degenime sheshem de kónbey, bazardan әneu kilemdi satyp әpergen. Ýidegi nәrselerimizben qosylyp, alyp jýretin jýgim tipti kóbeyip ketti. Ákelisuge agha-jengelerdin, Bighadilding de múrsasy joq, atretinde oraqtyng asyghys kezi bolatyn. Sol qiynshylyghymdy da Sәrsen sheshti. Áyeli men úlyn qosyp berip, Ýrimjige-osy ýige deyin jetkizip salyp qaytty. Sonshalyq nege bәipetek bolatyndyghyn týsinbedim.

- Onyng maghan istegen qastyghy sheginen asyp ketti. Jazdaghy bir hatynda jazghanynday sol qylmystaryn shynymen jumaq bolghany shyghar. Biraq sol nәrselerin beker-aq alghansyn. Tym bolmasa ýige tastap ketseng bolatyn edi!

- Ózderi sonshalyq jerden әkep salatyn bolghan son, óz kómekterin tastap kete almadym. Adal kónil kórsetken sayyn aramsyna beruge dәting shydamaytyn kez de bolady eken.

- Dәti dәrmensiz arudyng aryn tonaytyn aldamshy kóp boladyghoy!

- Argha qateri bar jerde arystan bolatyn aru da az emes shyghar!

Qatar kýlip, qabysa týstik...

Toy dayyndyghy tanerten-aq bastalyp ketti. Partiya mektebining «JIYP» mashinasymen Súng Jyanhua sheshemiz jetip, bir móshek qospagha ainalghan shәkildeuik, jer janghaq, búrshaq, órik-meyizi týsirtti. Tәrtip-erejeshil enemdi men «qyzyna» myqtap shiratqyzyp jiberdim de, óz mekememe ertip apardym. Ony kórgen Ábilemiyt, tipti shirap tyndady sózin. «Syrapshyldyq» degenin syryp tastaghanday qolyn teris siltey sóilep, Maqpal ekeuimiz turaly keshegi aitqan madaghyn kesteley týsindirdi.

- Búl eki jastyng jenisi - halqymyzdyng shynayy bostandyghy men ruhany jenisining simvoly. Sondyqtan múny mekememiz tolyghyraq rashot shygharyp toylaugha tiyisti! -dep tújyrdy.

- Eki jastyng sol kýres nәtiyjelerin halyq aldyndaghy sol ýlgi-abyroylaryn kótere týsu ýshin toylaryn da iydeyalogiyalyq jana ýlgimen ótkizuimiz qajet, jastargha ýlgi bolsyn! -degen juan «enemdi» taghy da enserdi Ábilemiyt:

- Dәl qazir partiyanyng últtyq sayasatynyng jenisin is jýzinen kórsetuimiz óte qajet! Uanjyn qara әinekpen kórsetip, Shinjang halqy aldynda qaraytyp qoyghan partiyamyzdyng obrazyn qayta aiqyndap ashyp týsindiruimiz qajet! Búl ýshin últtyq dәstýrding qalpyna kelgendigin kórsetuding ýgittik róli tótenshe zor. Búl jastardyng toyyn qyspaqqa alushy bolmanyz! Ortalyq komiytetting núsqauyn taghy da búzugha jol qoya almaymyz! -degen qatal sózden qaymyqqan «enem» qarqyldap kýldi. «Endi ózing birdeme ait!» degendey maghan eki ret qrap ta jiberdi.

- Agha joldastar, biz ýshin múnshalyq qamqorlyqpen kónil bólgendikterinizge myng alghys! Biraq, óz toyymyzdy qalay ótkizuding qúqyghy ózimizde qalsyn! -degen sózben short toytardym Ábilemitti. - Biz kommunizmshi jana, jas júbaylarmyz, últtyq dәstýrge, ghana baylanghan jastar janara almaq emes!

Ábilemitting kózi maghan bir alaryp, lezde kýlkige ainala qaldy.

- Sen ekeuing neke toylaryndy óz júrttarynda óz tuystarynnyng basqaruynda ótkizip keldinder. Endi múndaghy jana qúrylghan otauymyzdyng ata-anasy myna Súng hanym ekeuimiz, sen jym otyr! Búl toydy, Álbatta, atang basqarady! -dep qarqyldap kýlgen Ábilemitting iyghynan nazdana týiip qaldy «enem».

- Maqúl-maqúl, siz basqarynyz, biraq ana qúqyghy qazir atamen teneldi. Solay ghoy, Ábilemit joldas!

- Solay-aq bolsyn ha-ha-ha-ha... Bighabil joldas, meni de oljasyz qaldyrmadyn!

- Olay bolsa ata-ana ekeuimiz birlikke kelip, tatu-tәtti bolu ýshin otauymyzgha ortasha ghana kommunistik qarapayymdyq qana toy jasaymyz! Maqúl boldy ma! -dep shanghyrlay kýldi «enem».

Ábilemit Abylany shaqyrdy da, toydyng ol jasaghan smetasyn biraz qysqartyp qayta qol qoyyp berdi 150 kilo et pen 200 adamdyq araq-sharap, barlyq rashottyng denin qamtityndyghyn ghana bayqadym. Toydy mekemening jiyn zalynda ótkizuge kelisti.

Aytysqan әriptesining aldynda ayaghyn qaghyp qalghanday әlgi toytarysymnan ba, iyә, pikir-niyetimizding úqsaspay qalghandyghynan ba, bastyghymnyng kózi maghan qighashtau, salqyndau kórine berdi. Biraq, sol kýnning ertenindegi keshte toygha jinalghan kadrlar men jastargha sóilegen toy bastar sózinde meni asyra maqtau arynyn kemite qoyghan joq. «Kelini» ekeuimizding tónkerisshildigimizdi eki jýzdey stakanmen birge tóbege kótere jarqyratty.

Ekinshi tost sózin sóilegen Súng Janhua sheshemiz, stakannan búryn kózining jasyn jarqyratty. Bas bostandyghy ýshin qarshadayynan kýreske týsken «qyzynyn» basynan keshken jәbir-zúlymdy bayanday túryp, pysyldap-enkildey túryp jarqyratty. Bir býiirdegi stolda otyrghan bizge kelip Maqpaldyng basyn sylady da, mening arqamnan qaghyp, qolymdy qysyp qaytty. Stakanyn ústay túryp órletti dauysyn:

- Osy bostandyq pen osy baqytqa jetkizgen Maujushy men gúnshandang jýz million jyl jasasyn! Osynday kýresker tónkerisshil úl-qyzdarymyz kóbeye bersin! Qaneky joldastar, dostar osy stakandardy sol ýshin qúrghatalyq!...

Súng Janhuanyng búl sózinen shabyttanghan jauap úrandar kóterildi sonan son:

- «Osynday meyirimdi ústazdar kóbeye bersin!», «últtar dostyghy jasasyn!» - búl úrandar da eki jýz stakandy eki ret sýzistirip «qúrghatyp» edi. Tómengi stoldardan múnan song «qaljyn» úrandar kóterilip qaghysa berdi: «Súng apayday» enelerimiz kóp bolsyn!», «anshy jendetter joq bolsyn!».

Alghashynda «ortasha», «qúba tóbel» dep bekitilgen dastarqanymyz tipti molaya týsti: «janasha» toydyng qúrghaq shәkildeuik-búrshaghyna qanaghat etpeytin jastar «toy qyzyghyn» ózdi-óz janqaltalaryna basyp әkelip әdettenip qalghan eken. Kópshiligi bizding toygha da solay kelipti. Toydyng «ata-analary ýshin» de, «qyz kýieu ýshin» de, «búlardyng ýlgili sýiispenshilikteri ýshin» de arnalghan bótelkeler әr janqaltadan jarqyldap shyghyp, laqyldap qúiyla berdi stakandargha. Áldeneden sekem alghan Ábilemiyt, araqty sayabyrlatu ýshin tansa oinaugha shaqyrdy kópshilikti. Ózi týregelip, «qúdaghiyna» kýlimdey iyildi de, ile jóneldi. Qos-qostan qoyqandap taghy birnesheu ilese shyqty. Abyla stoldardy irgege tartyp, maydan kenitudi búiyra dauystap qalyp edi, garmonnyng daryly men qysh edende kóshken stol siraqtarynyng shaq-shúghy arasynan eki jigitting bir ashugha mingesken dabyry shyqty osy sәtte.

- Auzynan búiryghy әli týspegen be myna jendettin!

- At ýstinen keude týspey, ýzengiden ayaq týse me!...

Múnan songhy qaqpaqyl sózderdi esty almay qaldym. Oiyn-sauyq atretining orkestri «aujar» gha lapyldata jónelip edi. Maqpaldyng «kók sholaq» sabaqtastarynan ekeu kelip, ekeuimizdi tansagha tartty. Múndayda otyrghandargha jaghalata úsynatyn sidyng syrghymaly stakandarynan qútyludyng myqty syltauy otyrmay biyley beru bolatyn. Muzyka toqtasymen «kók sholaq» baldyzymdy óz ornyna otyrghyza baryp, Aqiya otyrghan qatardaghy bireumen sóilesip túra qaldym. Muzyka qayta bastalghanda lyp etip kelip, múnshyl qara kózding ózi tarta jóneldi biyge.

- Endi shyndap qúttyqtayynshy sizdi!

- Búrynghyng ótirik qúttyqtau ma edi?

-Onym auyz úshynda ghana bolatyn. Shyn jýrekpen qúttyqtau, basqa ghoy. Óz teninizben qosylghanynyzgha búryn senbeytinmin.

- Maqpalmen alghash kóriskende birge otyrmay ketkening sol eken ghoy!

- Esinizde qalypty!... Dәl solay. Syr-sipaty tanys bolyp qalghan bir dosynnyng beytanys bireumen ketkenin kóru-kónilsiz ghoy, kórki keliskenimen sauaty kelispeytin auyl qyzyn tapqanynyzgha ókpelegendey edim... Joq, ókpeleu emes-au, -dep syqylyq qagha jalghastyrdy sózin. - Ózinizge layyq kórmep edim. Onymnyng býtindey qate bagha ekendigin osy eki-ýsh kýnnen beri ghana týsindim. Bilim-mәdeniyeti de eshkimnen qalyspaytyn, shynymen jaqsy jar tauypsyz, baqytty bolynyzdar! -dedi de sol jaq alaqanymdy appaq sausaqtarymen qymtyp, qysa týsti qolymdy.

- Shynshyldyghyng men әdildigine myng raqymet qaryndas!...

By ayaqtaghan song Aqiyany qolynan tartyp aparyp, Maqpal ekeuimizding aramyzgha otyrghyzdym. Eki kelinshek jarty stakan kaniyek әkelip, mening kelinshegimdi qysap túr eken.

- Biz bәrimiz Maqpaldyng otauyn toylaushymyz, solay emes pe, kópshilik? -dep dauystap jariyalady bireui. - Meymandaryn shyn quanyshpen qarsy alatyndyghyn bildirip, osy óz toyynda birer stakan qaghystyrmady. Sol aiyby ýshin osy stakandy aghartsyn, iyә, әn salyp bersin, qalay deysizder!

Qonaqtar shatyrlaghan qolshapalaqpen duylday qostady búl talapty.

- Chan! Chan! -dedi Maqpalgha «mamasy» jaqyndap kelip, ol da qysylghan siyaqty.

- Men bastayyn, tartynbay iles, Maqysh! - dep Aqiya kýbirledi. Maqpal týregelip, kópshilikke bas iyisimen Aqiya da týregelip «jas kelin» әnine bastay jóneldi. Úyang Maqpal ataqty әnshimen jaqsy ýndesip, kelistire erip oryndap edi. Kópshilik qanaghattanbay, qayta duyldap, jeke oryndauyn talap etti. Maqpal iyghyn bir kóterip qoyyp, jaltylday qarap kýldi jan-jaghyna,  qayratqa endi kelgenin bayqadym.

- «Jazghan qúlda sharshau joq» ózim-aq oryndayyn!» dep Aqiyagha bas iyzey sala aldygha bir attap týsti. Art jaghyndaghy Kýlәngha bir qarap qoyyp, iyildi kópshilikke. «Aghajaygha» joghary dauyspen Núriya marhúmnyng dәl ózinshe tónkere tastap, shyrqata jóneldi. Kýlәn maghan jalt qarap óksip qaldy da, betin basyp túqyryp aldy. Syrghyp bara jatqan kóz jasymdy jasyra sýrttim de bekine qoydym. Núriyashty esime týsiru ýshin osy әndi Maqpaldyng әdeyi tandaghany belgili. «Qimasyndy elestettim be» degendey, endi maghan synay qarauy da kәdik. Óz qyzyghynyng ýstinde Núriyany joqtaghanday kórinbeuim qajet qoy.

Dauysy Núriyashtyng dauysynan sәl jinishkeleu bolsa da, aumaghan sol naqysh, sol yrghaq. Samalmen shalqyghan jibektey sol nәzik saghynysh aghyny. Sol baltanday, solqyldaghan qúrysh shybyqtay sol serpindi jýrek tolqyny!...

Ándi ayaqtata bere qarady maghan. Kýlimsirep qana bas iyzep qoydym. Qolshapalaq shatyrlay jónelgende tizesin basyp, sәlem ete iyilgen Maqpaldy Aqiya yrshyp túra qúshaqtady da, eki betinen kezek-kezek sýidi. Asa ystyq alghystar arasynan «asqan әnshi eken-au ózi!» dep qaldy bireu.

«Shirkin-ay, shirkin-ay!» dep bir jaghymnan jymsy kýbirlegen Asylqan býirimnen týrtip qaldy. -«Áy, quym-ay!»...

Syrttan zekirgen-aqyrghan, shaqyrghan sasqalaq dabyrlar estildi osy shaqta.

- Kim!... Kim úrdy?... Kimdi úrypty?.. Qayda jatyr, qayda?... Saqshy, saqshy shaqyryndar! Saqshy!

Zaldaghy top duyly tyna qaldy da dýrkirey jóneldi syrtqa. «Qayda... qayda?» desip, qaqpagha qaray jýgiristik. - «Áneu búrylys kóshede әlgi Abyla deytin bastyqty óltirip ketipti!» -desti. Taghy jýgirip, jarty aidyng ala keuim ghana sәulesi týsken qaranghy kóshege kirdik. - «Jaqyndamandar! Jaqyndamandar!», «e, óli me, tiri me, bileyik te!», «kirmender deymin myna syzyqqa, tekseriledi!», «yapyrau zaldan әlginde ghana shyghyp bara jatyr edi ghoy ózi! Qalay kelgen múnda!», «e, mas bolyp kelip jatqan shyghar!», «ol araq ishpeytin!», «jәy mas bolyp jatqan adam qangha malshyna ma!».

Tús-tústan jarqyrady qolshyraq. Tarmaq kóshening dәl ortasynda shalqasynan Abyla jatyr. Jagha-jeni dal-dúl, auzy-múrny qan-qan. Kiyiz ýiding ornynday dóngeletip syzylghan shekteme syzyghynyng ishi әlemtapyraq ayaq izi. Nedәuir alys-júlys bolghany bayqalady.

Búl kóshege Shyng Shysay zamanynda tóselgen úsaq tas, gomindang zamanynda jerge batyp, qazir topyraq basyp qalghan. Tipti sol Shyng zamanynda aspalittelgen ortalyq kóshelerding de oiylyp-oyylyp, tozalany shyghyp jatqan shaq edi.

Ádiletti tergeushim, kóp saqtalghan sýri qylmys, sauapqa ainala ma eken deymin. Tórt jyldan beri qylmys izdep jalandap jýrip, kóshelerding auyz-múrnynan asyp, albastyday basyp jatqan osy joyqyn qylmysker qoqsyq borbasqa kýrek-sibirtki tiygizbeuimiz naghyz qylmys edi ghoy. Osyny saqtap qaluymyz, endi shyn kóregendikpen istelgendey ýlken sauapqa ainalmady ma! Osynymyz bolmasa, Abylany jayratyp ketken qandyqoldardyng izin tabu qayda! Jazatayym taqyrlyghynan tozang ýrketin aina tazdyng basynday jaltyratyp qoyghan bolsaq, dәl býgin ne betimizdi aitar edin!

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

---

[1] Poveda (oryssha) - jenis, ýstemdik. Sovet odaghynyng osy atty jenil mashiynesi. Búl shaqta Shinjanda kóp taralghan.