Bir kezde Batys pen Shyghystyng premier-ministrlerinin, preziydentterinin, sayasatkerlerinin, konsern qojayyndarynyn, oishyldarynyng kitaptaryn kóp zerdeledim. Únatqanym Djefferson bolatyn. Bill Klintonnyng «Mening ómirim» atty kitabyn qolyma qaryndash alyp, әr sózin, oy órnekterin zerdeley qarap, astyn syzyp, qyzyqtay oqyghanmyn. Óz isin aituda Klinton asa ústamdylyq kórsetipti. Óz ózin maqtamaghan. Keude kermegen. Ózim bilemge salynbaghan. Búl naghyz azamatqa tәn minez edi.

«Baryndar, ózge halyqtardy ýiretinder, bizdey bolsyn, biz ústanghan qúndylyqtardy ýirensin»

Hristiandyq kóne prozelitizm

Bir kezde Batys pen Shyghystyng premier-ministrlerinin, preziydentterinin, sayasatkerlerinin, konsern qojayyndarynyn, oishyldarynyng kitaptaryn kóp zerdeledim. Únatqanym Djefferson bolatyn. Bill Klintonnyng «Mening ómirim» atty kitabyn qolyma qaryndash alyp, әr sózin, oy órnekterin zerdeley qarap, astyn syzyp, qyzyqtay oqyghanmyn. Óz isin aituda Klinton asa ústamdylyq kórsetipti. Óz ózin maqtamaghan. Keude kermegen. Ózim bilemge salynbaghan. Búl naghyz azamatqa tәn minez edi.

«Baryndar, ózge halyqtardy ýiretinder, bizdey bolsyn, biz ústanghan qúndylyqtardy ýirensin»

Hristiandyq kóne prozelitizm

Bir kezde Batys pen Shyghystyng premier-ministrlerinin, preziydentterinin, sayasatkerlerinin, konsern qojayyndarynyn, oishyldarynyng kitaptaryn kóp zerdeledim. Únatqanym Djefferson bolatyn. Bill Klintonnyng «Mening ómirim» atty kitabyn qolyma qaryndash alyp, әr sózin, oy órnekterin zerdeley qarap, astyn syzyp, qyzyqtay oqyghanmyn. Óz isin aituda Klinton asa ústamdylyq kórsetipti. Óz ózin maqtamaghan. Keude kermegen. Ózim bilemge salynbaghan. Búl naghyz azamatqa tәn minez edi. Amerikanyng eki mәrte preziydenti (1992-2000) bolghan Klintonnyng biylik qúrghan túsynda Amerika giyperderjavagha ainaldy (1998 jyly). Búl Bill Klintonnyng aq adal terin tókken taza enbegi bolatyn. Ol Amerikanyng syrtqy sayasatyn ózine tәn erekshe sezimtaldyqpen jýrgize bildi. Amerikandyq sayasatshylardyng arasynda múnday sezimtaldyq joqqa tәn edi. Kesh kirisse de, onyng Tayau Shyghys mәselesin beybit jolmen sheshuge baryn salghany әrkimge ayan. Osynyng ózi-aq AQSh memleketining keybir kelensiz әreketterine әlemning tózimdilikpen qarauyna yqpal etkeni anyq. Klintonnyng aq ýide otyruy AQSh-tyng gegomondyq biylikke baryn salghan qoghamdyq úiymdardyn, aqparat qúraldarynyng belgili bir aighayshy aqylgóilerding - my ortalyqtarynyng shekten shyghugha dayar arynyn basushy edi.

1994 jyly senat pen mәjilis palatasyna saylau kezinde respublikalyqtar jeniske jetti. Osydan bastap AQSh últshyldyq ylanyn kóterdi, óz mýddesin, әlem halyqtarynyng mýddesinen joghary qongdy bastady. BÚÚ-gha senimsizdik kórsetildi, qanday shiyelenis bolsa da, oq pen ottyng kýshimen jenuge bas úrdy.
«Biz óz jolymyzdy endi taptyq», - dep jariyalady Djordj Uiliyam Bush. Búl sózin ol 2001 jyldyng 12 qyrkýieginde jalpaq júrtqa jayyp jiberdi. Bir jyl ótken song 11 qyrkýiekte Niu-Yorktegi eng biyik zәulim ýilerdi lankester tas-talqan qylyp qiratty. Býkil әlem halyqtary naqaqtan sheyit bolghan qarapayym amerikandyqtardyng qazasyna aza aitty. AQSh múny elegen de joq.
Demokrattar men respublikandyqtardyng arajigi XX ghasyrdyng 60-jyldary talaugha týsken bolatyn. AQSh-tyng ontýstik aq nәsildiler, preziydent Djonsonnyng qara nәsildilerge teng qúqyq bergenine narazylyq bildirdi. Ruzvelitting demokrattar partiyasyn tastap, respublikandyq partiyagha top-tobymen ótip jatty. Dәl sol kezde respublikandyqtardyng elita ókilderining arasynda jana konservativtik aghym payda boldy. Ókinishke qaray olar konservatorlar emes, naghyz tónkerisshilerge ainalyp shygha kelgen. Búl respublikalyq partiyanyng ong populistik jolgha týsuine sebepker boldy.
Búlardyng endigi ústanghany populizm, qatal evangelistik joldy tandau, endeshe Injildi qalpynsha úghynu jәne onshyl Izrailidi jaqtau bolyp tabyldy.
Olar Ronalid Reygan men ýlken Bushty ólerdey jaqsy kórdi, sonan da demokrat Bill Klintondy talaugha kiristi, onyng sayasy josparlaryn tas-talqan qyldy, hәm jeke ómirine ayausyz qol súqty. Búl baryp túrghan bassyzdyq edi. Sonda Amerika qay demokratiyany aityp, qay demokratiyany jer jýzine taratpaq degen oigha qalasyz?!
1992 jyly jap-jas Bill Klinton Vashingtonda Preziydent bolyp saylanghanda býkil Amerika júrty quanbap pa edi?! Preziydent Klintonnyng asa zor jauapkershilikpen, shymyr oilarmen astasqan adal sózi qanday edi! Mәskeude teledidardy qarap otyryp ózimmen qatarlas, әli de jas jigitting Amerika biyligining shynyna shyqqanyna quanghanmyn. Álemdegi salqyn soghystyng yzghary endi týgesiler, endi әlem halyqtary adamsýigishtik, taza yntymaqtastyq, naghyz tuysqandyq bauyrlastyqqa batyl qadam jasaydy dep sengen edim.
Klintonnyng erkin qimyly, meyirimdi aqjarqyn jýzi, turashyl tabighaty sony anghartqan. Soghan sengenbiz. Men tipten erekshe sendim, óitkeni, gubernator Bill Klintonmen, Aleks Gormen Amerikada jýzbe-jýz kezdesip úzaq kesh birge әngime-dýken qúrghanbyz. Búl 1988 jyly, Kolorada shtatynda «Jer Kýni» dep atalatyn әlemdik forumda bolghan edi.
Respublikandyqtargha preziydent  Bill Klinton nesimen únamady? Oghan taghylghan aiyptar qanday?..
Adam aitsa nanghysyz birinshi aiyp, Klinton Amerikany syilamaydy degenge keldi. Ekinshi aiyp, Saddam Huseyndi taghynan týsiruge shyndap úmtylmady. Ýshinshi aiyp, Tayau Shyghys mәselesin sheshude dәrmensizdik kórsetti. Búdan da ózge aiyptar bolghan bolar, búl men ekshep kórsetken ýsh aiyp qana. Bill Klintondy adam aitsa nanghysyz qorlyqqa úshyratty, adam qúqyghyn taptady, adamdyq namysty tentiretti. Búl amerikandyqtar dәriptegen «demokratiyanyn» naghyz jarqyn kórinisi bolatyn. Amerikany talay araladym, onda mening syilas, qimas dostarym da asa kóp, osy Amerikadaghy demokratiyanyng kelensiz jayy turaly men naqty mysaldarmen ýlken kitap jaza alar em. Biraq onda mening óz Otanym turaly, bolashaq úrpaq turaly jazularym jayyna qalmay ma? Ózge elding namysyna tiyip qaytemiz, biz óz yrqymyzdy turalau problemasyn sheship alsaq ta jeter. Búl ózgege orynsyz bas iymeuding kóriginen shyqqan namysshyl ruhtyng tulauy ghana bolatyn.
Klinton kezinde Osloda ótken beybit prosesti órkendetuge bet qoyghan kezde, «neokonservatorlar», Palestina problemasy joq, búl izrailidik solshyldar men Izrailige qarsy әlem elderining oidan shygharghan pәlesi dep ýre týregeldi. Búl problemanyng eki-aq joly bar, - dedi olar. Birinshi, arab elderin demokratiyalyq jolgha moyynsúndyru. Oghan kónbese kýshpen tizerletip, Batys pen Izrailiding sózin sóiletu. Izrailidikter jaulap alghan arab jerlerin qaytarmaydy. Menahem Begin qúrghan (1973 jyl) onshyl partiyanyng - Likudtyng bәigege bas tikken tújyrymy osy bolatyn.
Sovet Odaghyn qúrtqan son, amerikandyqtar ózderining júmyr jerdegi jalghyz jenimpazdary ekendikterine әbden ilandy. Vietnam tragediyasy úmytyldy. Olar Irakta batpaqqa belshelerinen batsa da, әlem halyqtarynyng taghdyry Amerikanyng ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda túrghanynan bastary ainaldy.
Amerika júmyr jerding polisayy dәrejesine kóterildi. Býkil әlemdi demokratiya alanyna ainaldyramyz degen niyetti әueli ózderi úmytty. Endi demokratiyany AQSh týsinde de kórmeytin bolady.
«Men әlemde demokratiyalyq qozghalysty tez jәne qarqyndy týrde jýrgizuge sengenim ýshin, әli de opyq jeymin» degen Klinton túsynda Memlekettik hatshy bolghan ozyq diplomat, marhabatty hanym Madlen Olbrayttyng sózin esten shygharu mýmkin be?! Kesh bolsa da, aqyldy әiel, aghat ketken isin bilip, ókinip otyr. Búl oiyn, ol óz kitabynda anyq ta, ashyq jazghan. Amerikandyqtardyng ol kezdegi basty oilary, әlemdik demokratizasiya baghdaryn taghayyndap, NATO auqymyn kenge jayyp, ony uystaghy oiynshyq BÚÚ-gha ainaldyru bolatyn. Búl jana sheshim nemese jana iydeya emes edi.
Kezinde Uinston Cherchillidin: «Eng bastysy, aghylshyntildi halyqtardyng mýddesin qorghauymyz kerek. Olar birigip alyp, býkil әlemdi uysynda ústaulary tiyis» degen sózin biz jadymyzda ústauymyz kerek. Sonan da men «Qazaq jastaryna hat» degen kitap jazdym. Búl kitapqa tolyqtyru qazaq jastarynyng ómirlik prinsipterin qalpyna keltiru, qazaq elining namysy men ruhyn talatpau, Batys pen Shyghystyng qazaq halqyna degen kózqarasyn ashyq aityp, әlemge kózderin ashugha arnalghan. Búl últshyldyq jalauyn kótergen kitap emes, adam boyyndaghy adamgershilikti ardaqtaugha baghyttalghan qasiyetti úmtylys. Qazaq qalay qazaq bolamyz, derbestigimizdi qalay saqtaymyz, daralyq qalpymyzdy qalay daralaymyz degen tolghanysty súraqtargha jauap izdeu. Endi bir jiyrma-jiyrma bes jylda qazaq arasynan biz kelmeske ketemiz. Jastarymyzgha aqiqatty ashyp aitpasaq, qara jerding qoynynda biz tynysh jata almaspyz. Keyingi jas, biz siyaqty Ruhqa syiynudy, namystyng otyn sóndirmeudi jadylarynda ústay ala ma, joq pa?.. - degen týitkil súraqtar jan jeytini ras.
Qazaqtyng tәnin de saqtay almay, janyn da saqtay almay, jerin de saqtay almay, qúryp ketsek, ne bolghanymyz? Sony oilasang tóbe shashyng tik túryp, úiqynnan terge malshynyp shoshyp oyanyp alyp, qaytyp úiyqtay almay alasúrasyn. Sonda oilaysyn:
Imperiyagha qarsy kelgen halyqtyng keregi joq. Búny qazaq halqynyng qazaq dalasyndaghy qandy qyrghyndarynan-aq kóruge bolady. Songhysy jeltoqsan oqighasy bolghany, sol kýndi qaraly kýn retinde azalay almaghanymyz jangha batady. Búl orys halqyna kórsetken qyr emes, jýiege aitqan laghnet boluy shart.
Qatelespesem, 2003 jyly býkil europalyqtar Bushtyng syrtqy sayasatyn qoldamaytyndaryn bildirip jatty. Al is jýzinde Batystyng demokratiyalyq missiyasyn tolyqtay qoldady. Soghan ólerdey sendi. Batys diplomattarynyng demokratiyany úrandaghan әreketterin aqparat barynsha aighaylap baqty. Búl jerde órkókirek fransuzdardyng talpynysy erekshe bolghanyn atap aitu kerek. Europalyqtar beybit ómirdi, demokratiyalyq ózgeristerdi, uniyversaldy qúndylyqtardy, qúqyqty, qauipsizdikti qoldaydy. Sonymen beybit ómirding batys Europa elderinde erekshe bolghanyn qalaydy. Oghan qosa hristiandyq qalypty, kóne prozelitizmdi - «Baryndar, ózge halyqtardy ýiretinder, bizdey bolsyn, biz ústanghan qúndylyqtardy ýirensin» dep uaghyzdaudan talmaydy. Bir ereksheligi - kýsh kórsetuge barmaydy. Biraq býgingi europalyqtar ózgeni ýiretuge, ózgening isine aralasugha sheber, soghysugha, beybit elderdi bombalaugha, ózgening jerin tartyp alugha qarsy.
Al amerikandyqtar bolsa, kýsh kórsetuge daghdylanghan, tipten keyde qorqau qasqyrday jalandap beybit otyrghan elge jalghyz shabady. Búl mәselede Amerika men Europa kereghar minez tanytady.
Amerika óz tәuelsizdigi ýshin bolghan soghysty, ýndisterding jerin tartyp alyp, jazyqsyz halyqty qyrghanyn, qúldyqty, Soltýstik pen Ontýstikting adam aitqysyz maydanyn, qara nәsildi qúqyghynan aiyrghanyn qalay úmyta alady. Búnyng bәri mektep qabyrghasynda oqylatyn 24-tomdyq Amerika tarihynda taygha tanba basqanday qylyp jazylghan ghoy.
Al býgingi Amerikanyng asqynghan auruy aqsha kýshine tabynu, saylaudaghy adamdardyng salghyrttyghy, lobbiys­ter, jeke adamdardyng ómirin qogham tirliginde ashyp kórsetu siyaqty kelensiz kórinister ekeni dausyz.
Jýzdegen jyldar boyy soghystan bas almaghan, qandy revolusiyalar tizbegi, ayausyz repressiya Europanyng qandy balaq tirligi bolghanyn kim bilmeydi?
Batystyng bes-alty sayasatker әieli, Genderlep orys, qazaq, tatar, úighyr, monghol әielderining onsyz da qaljyraghan janyn jep boldy. Orystyng da, qazaqtyng da otbasynda biylik jasaytyn әiel. Ony Kenes Odaghy myqtap ómirimizge engizgen. Qazaq pen orystyng erkekteri otbasyndaghy biylikten bayaghyda aiyrylghan. Ol biylikti kýittep te jýrgen erkekter joq.
Áyelge biylik tiygennen otbasynan qút qashqan. Bereke qúryghan, meyirim joyylghan. Fransiyada birinshi saylau 1795 jyly ótti. Al fransuz әieline dauys beru qúqyghy jýz alpys jyldan keyin әzer berilgen bolatyn. Fransuz әieli dauys beru qaghazyn qolyna tek 1955 jyly ghana ala aldy.
Batystyng ýlken qateligi, demokratiyany әlem halyqtarynyng qoyny-qonshyna tyqpalap, kýshtep endiruge atsaluda. Demokratiya - óte kýrdeli, abaysyzda adam janyn jaralap alugha bolatyn óte nәzik qúbylys. Demokratiyany jýrgizuge sabyr kerek. Kóshke it jýgirtkenmen, odan kóshting sәni de, sapasy da, mәni de ózgermeydi. Bir elde demokratiya tez, bir elde bәseng órbiydi. Meksikanyng úly aqyny, Nobeli syilyghynyng laureaty Oktaviya Pas búl jóninde «Demokratiya - «Nescafe» emes» dep bir-aq týigen. Sol sózben Amerikanyng auzyna qúm qúighan.
Songhy jiyrma bes jylda orystargha, qazaqtargha, qytaylargha, arabtargha, afrikandyqtargha demokratiya qamytyn kiygizuge Amerika men Europa krest sheruin jasap jandaralday jan alugha baryn saldy. Olardyng osy sheruinen ne shyqty? Qanday tabystargha jetti? Jenis az, jenilis kóp boldy. Osynyng ózi Batysty tereng oilandyrugha tiyis edi! Demokratiyany eksporttau, demokratiyagha ziyanyn tiygizetinin Batys sayasatkerleri endi biluleri kerek. Býkil әlemning aqparat qúraldary, demokratshyl uaghyzdardy kópirip aitqanymen, nәtiyje óte az bolatyn.

Rollan SEYSENBAEV

"Jas qazaq" gazeti