Jatqan jeri jaryq bolsyn, qazaq kýiining bilgiri marqúm Aqseleu aghany 2009 jyldyng kýzinde Astanadaghy Qazaq Últtyq muzyka Akademiyasynyng oqytushylary men studentteri jinalghan auditoriyagha oryndaushylyq óner tarihy kursynan dәris oqugha arnayy shaqyrghan edik. Aqseleu aghamyz kýy tarihyn dәstýrli jolmen taldap  (ol kezde kez-kelgen últtyq shygharma batys europalyq kózqaraspen jikteletin, qazir de sarqynshaghy bar) kýitanushy qauymdy ózining tyng oilarymen, ghylymiy-salystyrmaly qisyndarymen tan-tamasha qaldyrdy. Qazirgi zamandaghy notalyq jýieni synay kelip: «Osy nota jazuy qazaq kýiining qasiyetine kóp núqsan keltirdi, dәstýrli kýishilikti búzdy, osy bir «kesapat» tanbany kim shygharghan eken dep zerttey kelip, osy notany.., qazaq shygharghanyn kórip qayran qaldym, nota jýiesine qatysty birshama syny maqalalarymdy jariyalaudan bas tarttym, sebebi, osy bir әlemge ortaq muzykalyq tanbany bizding qypshaqtan shyqqan ghúlama Ábunasyr әl Faraby babamyz shygharghan eken ghoy» dedi...

Jatqan jeri jaryq bolsyn, qazaq kýiining bilgiri marqúm Aqseleu aghany 2009 jyldyng kýzinde Astanadaghy Qazaq Últtyq muzyka Akademiyasynyng oqytushylary men studentteri jinalghan auditoriyagha oryndaushylyq óner tarihy kursynan dәris oqugha arnayy shaqyrghan edik. Aqseleu aghamyz kýy tarihyn dәstýrli jolmen taldap  (ol kezde kez-kelgen últtyq shygharma batys europalyq kózqaraspen jikteletin, qazir de sarqynshaghy bar) kýitanushy qauymdy ózining tyng oilarymen, ghylymiy-salystyrmaly qisyndarymen tan-tamasha qaldyrdy. Qazirgi zamandaghy notalyq jýieni synay kelip: «Osy nota jazuy qazaq kýiining qasiyetine kóp núqsan keltirdi, dәstýrli kýishilikti búzdy, osy bir «kesapat» tanbany kim shygharghan eken dep zerttey kelip, osy notany.., qazaq shygharghanyn kórip qayran qaldym, nota jýiesine qatysty birshama syny maqalalarymdy jariyalaudan bas tarttym, sebebi, osy bir әlemge ortaq muzykalyq tanbany bizding qypshaqtan shyqqan ghúlama Ábunasyr әl Faraby babamyz shygharghan eken ghoy» dedi...

Kýishi Talasbek Ásemqúlov aghamyz notanyng qazaq kýiine kerek ekenin, biraq jazu jýiesi týrkilik til tirkesine, qazaqy sóz ben sóilem qúrylymyna say jýielenui, soghan say tanbalardyng da qayta jasaluy kerek ekenin aitady. Jeti notanyng jazyluynan bólek shtrihtardyng anyqtamasyn últtyq muzykalyq tilge sәikestendiru kerek ekenin, jәne ony kәsiby oqytu tәjiriybesine shúghyl engizbese arty ókinish bolatynyn da Tәkeng birneshe ret jariyaly týrde qadap aityp edi. Osy mәsele әli kýnge deyin tolghauy toqsan bolyp kele jatyr, al qazaq nota bilimining jana reformasyn bayaulata bolsa da qolgha alugha kirisip ketti. Tәkeng shertetin Ketbúghynyng «Saugha» kýiin notagha týsiru kezinde kýiding qaghysyn dәl anyqtaytyn tanba nota tәjiriybesinde joq bolyp shyqty, ýzbe qaghysty jazu ýshin qazaqtyng rulyq tanbasyndaghy «baqan» belgisin qoldanugha tura keldi, kýiding shtrihyna dóp keletin belgi retinde tәjiriybege endi...

Kóne tanbalardyng qalay shyqqanyn, jazudyng qalay payda bolghanyn eksheuding muzyka ghylymy ýshin manyzy kóp. Evolusiya logikasy boyynsha aldymen beyneleu óneri, odan song tanba, eng sonynda jazu men sifr tuyndaghan shyghar. Qazirgi nota úghymy dybys emes, dybysty beyneleytin tanbalyq jazu. Dybys eki týrli -jay jәne muzykalyq dybystar. Jay dybys pen muzykalyq dybystyng jaratylysy bir, ekeui de fizikalyq soqtyghystan tuyndaydy. Jay dybystyng terbelis biyiktigi muzykalyq dybyspen birdey boluy mýmkin, solay bola túra, adam qúlyghy ony tanbalaudy qajetsinbeydi, sebebi ony sózben de beynelep, әserlep aitugha bolady. Al, muzykalyq dybys jazu mәdeniyetin tileydi, dybysty tanbalau damymaghan dәuirlerding ózinde kóptegen halyqtar ózderining muzykalyq aspaptarynyng moynyna shartty tanba retinde belgiler salghan, qazaqy dombyradaghy pernelerding payda boluy da tanbalau әreketining jemisi, әrbir pernening halyqtyq ataulary auyzsha bolsa da birinen-birin ajyratu saldarynan shaghady.

Ejelgi grek mәdeniyetinde damyghan matematika men muzyka shyghys ghúlamalarynyng enbegimen jalghasyp kósheli ghylymgha ainaldy. Ol orta ghasyrdaghy evropa ghylymyna ýlken әserin tiygizdi. Shyghys, onyng ishinde arab ghalymdary ghylym jýiesin keshendi týrde qaraudy úsyndy, yaghni, arifmetika, ritorika, geometriya, muzyka, medisina, poeziya, astronomiya, alhimiya ghylymdary tútas zertteldi, logika, filosofiya, tarih ta osy ghylymdarmen sabaqtas boldy. Evropanyng órkeniyettik progressin algha sýiregen búl kezeng (Ý111 - H11 gh.) muzykalyq aspaptardyng da damuyna kýshti әser etti. Evropada arab aspaptary keng qoldanyla bastady, osy kýngi lutnya (әli-ýd), gitara (gýy - tar), rebek (rebab), tamburin (bandauyr nemese tanbur әli-horasan), baraban, sitra men kanon siyaqty ortaghasyrlyq aspaptardyng bәri arabtiki ekeni әldeqashan basy ashylghan әngime. Shertpeli aspaptardyng shyghu tarihynda lutnya tektes aspaptar kóshpelilerding qos shekti aspaptarymen qatar payda bolghany, olardyng ózara úqsastyqtary men damudaghy yqpaldary jóninde ónertanushy ghalym S.Óteghaliyeva naqty tújyrymdar keltiredi, týrkilerding qos shekti nemese ýsh shekti dombyra tektes aspaptary europadaghy kóptegen halyqtardyng mәdeniyetine kirikti bop ketkeni ras. Búl jerde aspap mәdeniyetin qalyptastyru shejiresinde arabtarmen birge týrki órkeniyetining de jetekshi orynda bolghanyn aitqymyz keledi.

Arabtar grekterding kóptegen muzykalyq enbekterin tәrjimeledi. Aristoksennen - «Garmonika» men «Ritmika», Evklidten - «Kanon» men «Garmonika», Ptolemey men Nikomahtyng «Garmonikasy» jәne Aristoteliding «Problemasy» evropagha arab audarmalary arqyly jetti. Alghashqy arab muzyka teoriyasynyng negizin qalaghandardyng basynda bizding babamyz - Ábu Nasyr Ál-Faraby men medisinanyng atasy Ábu Ály Ibn Sina túrdy. Alghashqy dybys tanbasy aspaptyq tabulatura dep ataldy, búl notasiyanyng fonetikalyq ýlgisi edi. Evropada payda bolghan alghashqy jazular osy әdispen jazyldy, jeke oqulyqtar da qúrastyrylyp tәjiriybege endi. Tabulaturanyng izimen fonetikalyq solifedjio payda boldy. Arab әlippesining negizinde adamzatqa ortaq bolghan býgingi nota ataulary belgili boldy: dәl-do, ra-re, miym-mi, fә-fa, sod-soli, lәm-lya, siyn-si.

Ortaghasyrlyq arab órkeniyetining Týrkistangha (Otyrar, Búhara, Horasan) mәdeny әseri erekshe mol bolghany tarihtan ayan, H ghasyrda múnda ziyatty bilim beretin arab medreseleri men mektepteri júmys istedi, orta aziyadaghy muzyka mәdeniyetining damu dengeyining joghary boluy sondyqtan, arab muzyka teoriyasyn jetildirgen ghalymdardyng kóbi osy topyraqta dýniyege kelui týrik pen arab sazynyng kelisimin jasay aldy, búl isting hordofondardyng jetiluine de aitarlyqtay júghymy tiygeni ras. Sol zamannan qalghan muzykany tanbalap jazu qúraly - Horezm tabulaturasy dep atalady. Ony tanbur aspabyna layyqtap jetildirgen týrik muzykanty-Kamil Horezmy (soyy turik, sýiegi dulat). H11ghasyrdan beri aspaptyq muzyka jazbalarynyng keregin osy jazu ótedi. Dybystardy aspaptyng pernelerine layyq tanbalau arqyly ony mengeru oryndaushylyq ónerdi edәuir onaylatty. Tabulaturalyq jәdigerding ortaghasyrdaghy arab mәdeniyetinen qalghanyn foliklortanushy V.Belyaev «...ol Ál-Faraby men Ibn Sina ómir sýrgen kezenderdegi arabtyng órkendegen muzykalyq mәdeniyetining júrnaghy boluy kerek» (V.Uspenskiy, V.Belyaev. Turkmenskaya muzyka. Tipografiya «Kompleks»-2003) degen pikiri arqyly tarih betine qaldyryp ketti. Horezm notasiyasy bizding zamanymyzgha deyin jetip, birsypyra kóne ózbek, týrkimen shygharmalarynyng jazbalary shifrlandy. Búl salada kenes dәuirindegi teoretikter - V.A.Uspenskiy, V.M.Belyaev, IY.R.Radjabov, I.A.Akbarovtar tabysty enbekter jasady.

Evropada H11 ghasyrda ghana muzykanyng menzuralyq (latynsha mensura - ólshem degen sóz) teoriyasy payda boldy. Osynyng negizinde dybysty jazatyn tanbalar da dýniyege keldi. Notany reformalaushy retinde italiya muzykatanushysy Gvido d Aressony (992-1050) erekshe ataghanymyz dúrys. Aretinskiy (orys derektemelerinde osylay ataldy) tórt syzyqty nota jýiesin úsyndy. Bes syzyqty nota keyin gotikalyq notasiya degen atpen shyqty. Múnda әrbir dybys tanbalandy, notanyng úzaqtyghy men biyiktigi «shege tanbamen» belgilendi. Kezinde B.Erzakovich Majarstandaghy qúman qypshaqtardyng shirkeu dúghasynan qazaqtyng «Aqsaq qúlan» kýiining úqsas әuenin osy gotikalyq jazudan shifrlap tapqan. Sonda ol jerge qypshaqtardyng qonystanuy H111 ghasyrda dep eseptesek, gotikalyq jazbanyng payda bolu túsyn anyqtaugha bolatynday. Evropada shirkeu dúghalarynyng notalyq jazbalary da osy kezenderde payda boldy. Notanyng qazirgi týrining jetiluine týrtki bolghan da arabtardyng dúghany әndete oquy ekenin aita ketu abzal, ózge dindegiler de osyghan eliktedi. Islam dinindegi dúghany oqu ýshin muzykalyq tanbanyng qajetin fonetikalyq tanba ótedi. Arab әlipbiyinde dybysty qysqarta, soza, әuendi biyiktete nemese bәsendete alatyn tanbalar boldy, olar negizinen osyghan sýiendi. Ózderi damytqan muzyka jýiesin diny maqsatta qoldanbauynyng búdan basqa da sebepteri de boluy mýmkin... Al, hristian dinindegi joralghy boyynsha sóz mәtinin sazben belgileu ýshin notalyq tanba oilap tabudyng qajettiligi zor edi.

Pravoslaviya dininde de notanyng syzyqsyz tanbalary keng qoldanysta boldy. Osy maqsatta «Muzyka azbukasy» degen arnayy oqulyq ta jazyldy («Kluch znamennyi» - Hristofordiki, «Izveshenie o soglasnyh pometah» - Aleksandr Mezenstiki, HÝ11 gh.). Orys jerine muzykalyq tanbanyng kelui grek ýlgisimen «kondakarlyq әndetu» ýrdisinen bastau alady, búl da diny dúghalyqtar, vizantiyadan kelgen, osy kýni zerttele bastaghan armiyandardyng muzykalyq belgilerge qúrylghan hazy notasiyasy da orta ghasyrda hristian dinimen birge kelgen.

Osy jazulardy salystyrar bolsaq, shyghystyq jәne batystyq tanbalau ýlgileri bólinip shyghar edi, ekeui de әrip pen sifrgha jýielengen, tek damu barysynda batystyq ýlgi algha shyghyp ketti. Onyng sebebi ghasyrlar boyghy izdeniste jәne ruhaniy-diny túrmystaghy qajettilikte ekeni aiqyn edi.

Evropalyq nota sistemasy HÝ11 ghasyrda tolyq qalyptasty deuge bolady. Alghashqy aspaptyq, vokaldyq shygharmalardyng halyqqa taraluy osy kezenge say keledi. Qazirgi nota ýlgisi sol órkeniyetting múrasy.

Jalpy, jazu ónerine keletin bolsaq Aziyadaghy eng kóne runikalyq tanba Altayda payda bolghanyn aituymyz kerek, onyng ishinde qazaqqa múraghaty tiyesili orhon-enesay jazuynyng әlemdegi alghashqy jetilgen jazu ekenin til ghylymy әldeqashan moyyndap qoyghan. V.Tomsen ashqan orhon jazularynyng muzyka bilimine qanshalyqty qatysy bar ekeni әli zerttelgen joq, degenmen filologtardyng pikirin eskersek, tastaghy jazulardyng belgili yrghaghy bar aq óleng týrinde shyqqany muzykanttar nazaryn audaruy tiyis te. («Týrik qaghanatynyng toghyz asyly bar olar: qara búdún - halyq, tolghaqty tu - memlekettik rәmiz, orda, esir -han  taghy, tәji, belbau, aqberen - qanjar, ózdik at - túlpar, hatun - súlu qyz». Búl memlekettik tútastyqty dәripteytin ata-babadan qalghan sóz. Qazirgi «toghyz tarau» kýiining osy maghynada shyqpasyna kim kepil, dombyranyng toghyz pernesi de tegin nyshana emes). Kýltegin men Tonykók zamanyndaghy tanbalau ýrdisi jalpy shyghys júrtyna oima jazudy (iyerogliyf) әkeldi, sonyng saldarynan europa eli de jazu әlipbiyining órkeniyetine qolyn jetkize aldy... Tanbalardyng ishinde qazirgi nota jazu tәjiriybesindegi belgilerge úqsas әripterding boluy bolashaqta olardyng últtyq muzykalyq aspaptargha ghana tәn tanbalar jasau perspektivasyna jol asha alady. Qazirgi últtyq shekti aspaptarymyzdyng qaghystary men shtrihtary evropalyq aspaptardyng mýlki ekeni, olardyng tanbalyq anyqtamalary tól ónerimizge dóp kelinkiremeytinin eskersek, búl oiymyzdyng bolashaghy bolyp qaluy ghajap emes. Kýltegin, Tonykók jazbalarynyng әdeby eskertkishting jәdigeri ekenin eskere otyryp, poetikalyq til men muzykalyq tilding týbirlestigine baylanysty zertteuge túrarlyq nysana dep sanaugha bolady. Tastaghy jyrdy - poetikalyq mәtin retinde baghalay alamyz, sebebi kóne týrki men qazirgi qypshaq tilining arasynda dialektikalyq tuystyq ýzilgen joq. Endeshe ondaghy maqam da ýziluge tiyisti emes. Jalpy, kýy tabighatynyng arghy sipatyn sóz ónerinen izdegennen kóp nәrseni útarymyz aidan anyq.

Qazaq halqynyng rulyq tanbasy әuen ghylymyna qatyssyz bolghanmen petroglifikada jazu belgisi retinde qarastyrylady. Búl belgilerding kýige tikeley tanbalyq nysan bola aluy yqtimal, sebebi, qazaq tanbalarynda aspaptardyng da beynesi bar, onyng ýstine tanbanyng arghy týbirining әrip ekeni ras. Al, әrip -dybysty, dybys -melodiyany, sóz buyny - ólshemdi (razmerdi), sóz ekpini - ritmdi tuyndatatyny belgili. Rulyq tanbalardyng ishinde dombyranyng qaghysymen sәikes keletin belgiler biren-saran bolsa da bar jәne olardyng kezdeysoq sәikestik ekenin de moyyndaymyz. Rulyq tanba men muzykalyq tanbanyng eshqanday qisyndyq qatynasy bolmasa da keybir kýy qaghystary nemese kýy isharattaryna sol tanbalardy úsynugha bolatynday-aq...  Dombyradaghy «P»-belgisi ong qaghysty beyneleydi, rulyq tanbadaghy aty - «bosagha», teris qaghysty surettey alatyn «v» belgisi de bar («teristanbaly nayman ruynyng tanbasy), onyng rulyq tanba retindegi aty-«baqan», sol qoldaghy yza qaghysqa keletin «+» (ashamay) tanbasy Joshy hannyng kýmbezinde bar, búl qazaqta kete-oghyz ben kereyding jebeni aiqastyrudy kórsetetin tanbasy (Aysanyng kresti emes), búl belgi (+) dombyradaghy sol qolmen qaghyssyz shertiletin tәsilin beyneleydi. Teleu men kerey taypasynyng tanbasy - «H» (ashamaydyng bir týri), búl da shekti aspaptarda biyiktigi anyqtalmaghyn dybystargha qoldanylatyn belgi. Flojelet әdisine keletin «O» belgisi ghúndardyng kýndi belgileytin kóne tanbasy, qazirgi úly jýz rularynda kóp qoldanylady, osyghan úqsas «00» arghynnyng rulyq tanbasy, ol «kóz tanba» dep atalady. Adaydyng - «I» (jebe) tanbasy orys domrasy men mondalinada qoldyng shertu baghytynyng kóldeneng qozghalystaryn beyneleydi, dombyrada siyrek qoldanylady. Qazaqtyng rulyq tanbalarynda ligany beyneleytin «jarty ai», ashyq shekti beyneleytin «kóz», shiyrek pauzany beyneleteytin «úmay ana», mordentke úsas «shylbyr, ekinshi shektegi oiyndy beyneley alatyn kóne qypshaqtyng «eki әlip» tanbasy siyaqty belgiler bar. Keybir rulardyng tanbalary muzykalyq aspaptarmen beynelengen, mysaly shanyshqyly men qataghannyng tanbasy-dombyra, qonyrat manghytaydiki-qobyz, qyrghyzәliniki-qomyz, altay-qarpyqtiki -sherter, altay men dýrmen-barlastiki -adyrna. Tóre tanba-taraq (sh) ta tómen qaghysqa úqsaydy, ony shertpedegi qara qaghysty tanbalaugha úsynys retinde kiriktiruding perspektivasy bar. Shapyrashtynyng túmar tanbasy-(>) ekpindi aksentke keledi. Osy úqsastyqtardy qazirgi tanbalarymyzben salystyra otyryp shtrihtardyng balamaly attaryn tabugha bolatynday, mysaly:

Professor H.Tastanov dombyra metodikasyna orys aspaptarynyng kóptegen qaghystaryn, applikaturalyq ýlgisin dombyragha kirgizgen alghashqy әdiskerlerding biri boldy. «Dombyragha arnalghan piesalar» atty jinaghynda dombyranyng ong jәne sol qoldardaghy shartty belgilerining ýlgisin úsyndy. Orys aspabynan alynghan dombyra tanbalarynyng ishinde alabóten bir tanba kózge jyly úshyraydy, ol kishi jýzding berish ruynyng «kýn» tanbasy - «O», (ortasynda nýktesi bar), búl tanbany ol shekti termeley tartatyn sausaqtardyng sanyn aiqyndau ýshin paydalandy. H.Tastanovtyng búl izdenisi shyndyghynda últshyldyqtan tumaghan edi, osyghan úqsastau tanbalau ýrdisi gitara tәjiriybesinde búrynnan bar bolatyn. Alayda, osy tanbanyng qoldanysy kenes zamanynda belgisiz sebeptermen qoldau taba almady, tәjiriybege enip ýlgermey jatyp alynyp tastaldy. Dombyra metodikasyna kóp enbegi singen H.Tastanovtyng osy bir qazaqy nyshanany arnayy maqsatsyz (mýmkin maqsatty) qoldanysqa engizuge tyrysqan әreket-iydeyasy әli kýnge deyin qazaq zertteushilerining sanasynda bar. H.Tastanov últtyng ózine tәn tanbalardy aspap sipatyna say kәdege asyrudy aspaptyng oryndaushylyq súranysyna oray iske asyrugha tyrysqany ras, onyng ýstine qazirgi nota jazuynyng shartyna núqsan kelmeytin tól tanbalarymyz ben әripterding mol ekenin onyng angharuy da mýmkin... Orta ghasyrlardaghy orys notasiyasynyng shyghu tarihynda «shegeler» (gvozdiy), «belgiler» (pomet), «kiltter» (kluch znemennyi) degen dәstýrli tanbalar bolghanyn jogharyda aityp ótkenbiz, osynday ýrdiske parapar últtyq tanbalau jýiesining endigi jerde jaryqqa shyghatyn qisyny da bar siyaqty. Jalqy sausaqty tanbalau ýshin osy kýngi qoldanyp jýrgen «Ý» (qúlaqshasy bar) negizinde - kishi jýz Qyzylqúrttyng tanbasy, ony tәjiriybege engizgen professor A.Jayymov. Búl qaghystyng tanbalanuyna óte-móte sәtti paydalanylghan әdis bop shyqty jәne tәjiriybege tez sinip, jatyq bop ketti.

Qazirgi nota jazuyna sәikes keletin әripter orhon-eniysey jazularynda da bar. Múnda aksentti beyneleytin belgi, shiyrek pauzagha úqsas әripter bar. Bolashaqta dombyra tәjiriybesine engizuge úsynarlyq belgilerdi osy runolyq jazbalardan da izdeuge bolady. Múnday súranys nelikten tuyndap otyr degen súraqqa jauabym dayyn. Qazaq kýilerining qaghystary men tәsilderin qamtamasyz etuge qazirgi balalaykadan auysqan amaldar jetkiliksiz bolyp otyr, onyng ýstine әdiskerler úsynghan jana tanbalardyng kóbining qoldanys ayasy tar nemese amalgha say kelmeydi. Qaghys negizinen úghymgha týsinikti әri sanynan góri sapasy bar boluy kerek, al, dombyradaghy qazirgi tanbalardyng sany otyzdan assa da tәjiriybede yqpaldy aiqyndauysh bola almay otyr.

Bizben tarihy men mәdeny shejiresi tórkindes Qytay halqynda sin deytin aspap bar, ol bizding jetigenge úqsas. Osy aspaptyng notalyq jazbasy Ý1 ghasyrda payda bolghan (bizding rulyq tanbalarymyzdyng payda boluy da soghan kezendes). Osy aspaptyn  tanbalarynda bizding nazarymyzdy audartatyn eki mәsele bar: birinshisi - әrbir shtrihtyn, shektin, tәsilding dәstýrli qytaysha attary bolady; ekinshisi-olardyng tartylu minezdemeleri belgili bir surettemelik kórinisting maghynasyn beredi nemese manyzyn әngimeleydi. Mysaly, ong qoldyng bas barmaghymen tómen ilip tartu-«úshugha dayyndalghan tyrnanyng qanat qomdaghanynday» qalypta boluy, al ortanghy qolmen ilgende «búltqa ilinip qalghan aidahardyn» beynesindey qimyl jasaluy shart sanalady (E.V.Vasilichenko. Muzykalinye kulitury mira. Moskva. Izdatelistvo Rossiskogo uniyversiyteta Drujby narodov. Moskva-2001). Múnda qaghys jasaytyn tәsilderding attary óte týsinikti әri qytaydyng muzykalyq mәdeniyetine etene jaqyn, onyng ýstine qoldyng qimyly men «tyrnanyn» nemese «aydahardyn» soghan balama sureti de bar, ol da qaghysty aiqyndaytyn qosalqy simvolikalyq tanba bolyp sanalady. Osy aspap ýshin jasalghan muzykalyq tanbalar óte kóp, bir ghana vibrato tәsili ýshin 100-den astam, al, portamento ýshin 50 shaqty belgiler bar. Jogharydaghy jetigen tektes qytay aspabyna arnalghan «Sindi madaqtau» dep atalatyn qytay jyrshysy Szy Kannyng mynaday óleni bar:

Áuenning tәrtibi mynaday boluy kerek:

Birinshi «ýlken tóbe» bastaydy,

Odan song «Qonalqy demalys», «Tayshani»,

Sodan keyin «Shyghys sarbazdary»,

Búlardan keyin «Aydahardyng úshuy», «Maraldyng móniremesi»,

«Tauyq pen tyrna», «Dalanyng shekteri»...

Búl sazdar kezegimen tartylady,

Olardyng tabighaty tútas... (audarma IY.Núrahmettiki.)

Múnda negizinen aspaptyq shygharma kompozisiyasynyng anyqtamasy aitylady, jәne oryndaudyng amaly men tәsilin iske asyratyn shtrihtar da solarmen tútas úghymda bolyp otyr. Shygharmalardyng damuy zandylyghyn qozghaytyn búl óleng qytay muzykasynda búljymaytyn kompozisiyalyq zang bar ekeninen habar beredi. Jәne osy keltirilgen shygharma bólimderining attaryna ony tartu tәsilining attary da sәikes keledi, sebebi olardyng iyerogliftik belgileri men balamaly rәsimderi bar. Qytay men qazaq mәdeniyetining tamyrlastyghy bar ekeni ras, degenmen bizge qaraghanda olardyng muzykany tanbalau ilimi ejelden damyghan. Olar aspaptargha qatysty zertteulerinde  kóshpeli qazaqtardyng muykasymen jaqsy tanystyghy bayqalady, Su Bihaydyng (qytay tarihshysy) zertteuinde qanlylar men ýisinderding qytay mәdeniyetine yqpaly mol bolghany jazylghan. Qytaylar osy kýnge deyin pipa deytin shekti aspabyn kóshpendilerden auysqan mulik dep sanaydy, óitkeni ol qay jaghynan salystyrsaq ta dombyramen tektes bolyp shyghady. Sin aspaby bolsa bizding jetigennen aiyrmashylyghy joq, búl býkil týrki túqymynda qadirlengen qasiyetti aspap.

Osy mәseleler bizge qytaydyng jogharyda keltirilgen aspaptyq shygharma turaly ólenin tól kýilerimizding qúrylysy men oryndau tehnikasymen salystyrugha erik beredi. Osy qaghidamen qazaq kýilerining qúrylysy men dәstýrli qaghystarynyng minezdeluin bylaysha shendestiruge bolatynday.

Kýy qúrylysymen salystyru:

«Ýlken tóbe» - bas buyn, dәstýrli atauy -kýy basy

«Qonalqy demalys» - orta buyn, dәstýrli atauy -kýy qayyrymy

«Tayshani - orta buyn, dәstýrli atauy -bel buyn (sherpe kýide)

«Shyghys sarbazdary» - úly sagha.

«Aydahardyng úshuy» - kishi sagha

«Maraldyng móniremesi» - ýlken sagha

«Tauyq pen tyrna» - negizgi taqyryp pen qayyrma

«Dalanyng shekteri» -kýiding týiini, sony.

Dәstýrli qaghystarmen salystyru:

«Ýlken tóbe» -qara qaghys

«Qonalqy demalys -jalqy qaghys

«Tayshani» - ilme qaghys

«Aydahardyng úshuy» - ong qaghys

«Tauyq pen tyrna» - teris qaghys

Búl salystyrmalar ólenning taqyrybyndaghy mazmúndar men sony rәsimdeytin suret-tanbalardyng úqsastyghynan tuyp otyr, múndaghy aitpaq oy -kórshiles memlekettegi muzykalyq damu men kóshpeli órkeniyetting muzykalyq damuyndaghy belgili bir qarym-qatynastyng bolghandyghyn, aspaptyq ónerding týbirindegi damu ýrdisining tórkindes ekendigin aitu ghana. Qytay әriyne, otyryqshy el, olardaghy muzykalyq erkindigi mýlde bólek úghym, degenmen olardyng dybysty tanbalauy men bizding dәstýrli kýy attarynyng payda boluynda bir jaqyndyq seziledi. Múnday pikirdi E.V.Vasilichenkonyng jazbalarynan kezdestiruge bolady. ((E.V.Vasilichenko. Muzykalinye kulitury mira. Moskva. Izdatelistvo Rossiskogo uniyversiyteta Drujby narodov. Moskva-2001).

Japon, Kәris, Vietnam halyqtarynda da osynday tóltuma mәdeniyet bar. Múndaghy muzykalyq tanbalardyng tek qana halyqtyq ekenin eskere otyryp jәne dombyra aspabyndaghy tәsilderding de osylardan dengeyi tómen emes ekenin moyyndaytyn bolsaq, onda qazirgi nota jazbasyna biz de dәstýrli tanbalarymyzdy engizuge tәuekel etuimiz kerek. Babyr men Múhammed-Qaydar Dulatilarmen birge Ýndistangha jetken qazaq dombyrasy eshqanday ózgeriske týspey osy kýni ýndi halqynyng últtyq aspabyna ainalyp ketti, aty da ózgermegen -tampura (dombyra). Endi osy aspaptyng qoldanysyna keletin bolsaq, ýndining klassikalyq biylerin sýiemeldeytin saryndar oryndalady eken, yaghny ýndiler onyng bayyrghy týrkilik dәstýrli mindetin búzbaghan. Búl turaly E.V.Vasilichenko bylay dep jazady: «...Vozimem, napriymer chisto instrumentalinye formy muzisirovaniya, gde v ansambli, soprovojdaishiy soliruishiy instrument-sitar, sarangy ily shenay y dr.., kak pravilo, obyazatelino vhodit tampura. V etom sluchae solist-instrumentalist kak by beret na sebya funksii pevsa, imitiruya na instrumente zvuchanie chelovecheskogo golosa». Búl jerde tampura-dombyranyng adam dauysyna jaqyn tembri bar ekeni (kómey-burdon), ony ýndilerding erekshe kiyeli aspap dep qaraytyny aitylyp otyr.

Osy jerde islamdaghy sopylyq aghym jayynda aitugha tura keledi, Qoja Ahmet Yassauy zamanynda sufizm ordenining ortalyghy Ýndistanda bolghany, olardyng diny nasihatpen qatar  emshilikpen ainalysqany belgili. Emshilikting bir shipasy muzykaterapiya, onyng ishinde kýi, saz, qosyq ekeni de ras. Sopylyq aghym qazaqtyng qobyzben emdeuimen qatar ómir sýrgen, sopylyq kanondary muzyka tyndaudyng aghzagha shipasy bolatynyn joqqa shygharmaghan. Islamnyng bir bútaghy sufizmdi ýndi jerine aparghandar týrik músylmandary bolghanyn jogharyda aittyq, әngime dombyramen birge Ýndistangha kóshpelilerding aspaptyq shygharmasynyng da kirgenine oiysady. Qazir tampura-dombyra aspaptyq instrumentariyada ýndi-turkilik músylmandyq mәdeny kezenning sintezi retinde qarastyrylyp jýr.

Aspapta oryndalatyn shygharmalardyng tanbalary dombyrany ortaq aspap etken týrkiler men ýndilerde jazbasha týrde qalyptaspaghan desek te, olardyng oryndalghandaghy tynysynyn, yrghaghynyng dәstýrli attary da saqtalghan. Qazaq kýilerindegi kýy tartardyng aldyndaghy jora, kýiding anyzy men ony shygharushynyng ahualyn әngimeleu de osyghan say qúbylys. Yaghni, kýiding tartyluyn rettep otyratyn kodeks qazaqta búrynnan bar, onyng әrbir oryndau mәdeniyetin aiqyndap otyratyn kiyeli sózderi de bolaghan, osy kýnge deyin jetken «Kýy basy», «Qúlaq kýii», «Qosbasar», «Qonyr», «Kertolghau», «Aqjelen» siyaqty ataular negizinen kýiding qalay tartyluyn aldyn-ala josparlay alatyn dәstýrli anyqtauyshtar bolyp tabylady. Jogharydaghy qytay aspabyndaghy anyqtamalar siyaqty kýiding dәstýrli kompozisiyalyq qúrylymyn aiqyndaytyn anyqtama dombyrada bar. Qytay muzykasyndaghy «tyrna» men «aydahar» siyaqty sazdyq maghynasy bar sózderge «Qasqyr», «Aqqu» siyaqty kýilerding attary tórkindes keledi, al, «Bozingen», «Erke Atan», «Qara jorgha», «Jorgha Ang», «Aqsaq qúlan» t.b. siyaqty kýy ataularynyng boluy qazaqtaghy kýy kompozisiyasy men oryndaugha qatysty úghymdar men ataulardyng meylinshe moldyghyn kórsetedi, olardyng shartty tanbalary bolmaghanmen oryndaudaghy qaghidalary әli kýnge deyin túrmysymyzda saqtalyp otyr. Búrynghy dombyra qaghystarynyng attary men túraqty jýiesining attary keyinnen úmytylynqyrap ketkeni ras, biraq solardyng kýidegi salty әli tiri. Qazir qaghys jýiesin janghyrtu ýshin jasalyp otyrghan zertteulerding negizgi maqsaty da sol. Áuelgi qadamdy qaghystar men olardyng tynys belgilerinen bastaghanda jәne últtyq dәstýrli kýy mәdeniyetine layyq tanbalardyng týbirin anyqtaghanda ghana dombyradaghy oryndaushylyq óner qalypty damu jolyna týse alady.

Osy maqaladaghy úsynystyng ómirshendigi ózimizding namysymyzgha, ambisiyamyzgha baylanysty, jogharyda keltirilgen Resey, Qytay, Ýndi halyqtarynyng muzyka ghylymynda óz últynyng tanbalaryn endirgenin jәne solardy mәdeny qúndylyqtar retinde qoldanyp otyrghanyn eskersek, bizge de osynday әreket jasaugha eshkim kedergi keltire almaydy.., aspaptyq muzykamyzdyng órkendeui jolynda kәsibiy oqytu salasyna osy talapty tótesinen qoyatyn da kez kelgen sekildi. Al bizding tarihymyzdyng tasqa qashalghan tanbalary otandyq ghylymgha yqpal etkenin qoymaydy,  ónertanu ghylymy da solardan bastau alsyn, odan europalyq órkeniyetke iynedey ziyan bolmaydy.Tamam.

«Abay-aqparat»