(Lingvistikalyq súqbat)

Qazaq lingvistikasy damytu salasynda ózining erekshe  iydeyalarymen kózge týsip jýrgen, qazaq tilin bilu dengeyin baghalau standartyn әzirleuge qatysqan qogham qayratkeri Serik Erghaliymen súqbattasu arqyly tilimizge qatysty keybir mәselelerdi taghy bir aiqyndaugha talpyndyq.

Jana әlipbiyding manyzy - qarip auystyruda emes

 

- Kәzirgi kezde til taqyrybynyng ózekti de, manyzdy mәselesining biri - qazaq әlipbiyi. Búl mәselening sheshimi әbden keshigip, júrtty jalyqtyra bastady. Búqara negizinen biylikting sheshimin kýtip otyr. Alayda, óziniz sekildi azamattar bastamamen auyq-auyq shyghyp qoghamgha әlipbiyding ózektiligin jariya etumen keledi. Jana әlipby tújyrymdamasyn da jariyaladynyz.Sonda qazaq әlipbiyin janghyrtu qanshalyqty manyzdy әri ózekti mәsele?

(Lingvistikalyq súqbat)

Qazaq lingvistikasy damytu salasynda ózining erekshe  iydeyalarymen kózge týsip jýrgen, qazaq tilin bilu dengeyin baghalau standartyn әzirleuge qatysqan qogham qayratkeri Serik Erghaliymen súqbattasu arqyly tilimizge qatysty keybir mәselelerdi taghy bir aiqyndaugha talpyndyq.

Jana әlipbiyding manyzy - qarip auystyruda emes

 

- Kәzirgi kezde til taqyrybynyng ózekti de, manyzdy mәselesining biri - qazaq әlipbiyi. Búl mәselening sheshimi әbden keshigip, júrtty jalyqtyra bastady. Búqara negizinen biylikting sheshimin kýtip otyr. Alayda, óziniz sekildi azamattar bastamamen auyq-auyq shyghyp qoghamgha әlipbiyding ózektiligin jariya etumen keledi. Jana әlipby tújyrymdamasyn da jariyaladynyz.Sonda qazaq әlipbiyin janghyrtu qanshalyqty manyzdy әri ózekti mәsele?

- Búl saualgha qysqasha ghana qazaq tilining әli kýnge tól әlipbii joq degen uәjben jauap beruge bolady. Búghan deyin qazaq әlipbiyin latyndandyru mәselesin qoyyp jýrgen birqatar azamattar, búl mәselening týpki bayybyna boylamay keldi. Búl mәseleni 2005 jyldan beri basqasha qoyumen keletinderding qataryndamyn: qazaq әlipbiyining qarypyn latyndandyrudan búryn, kýn tәrtibine qazaq әlipbiyin jasaqtap, emleni reformalaudy maqsat etu kerek. Dәl osy ústanymdy belgili qazaq fonology, filologiya ghylymdarynyng doktory Álimhan Jýnisbek te ústanuda.

Eger biz kәzirgi orfografiya men orfoepiyanyng orys tilinen qanshalyqty aiyrmasy joq ekenin jәne búl mәselening tilimizge qanshalyqty zalaly baryn úqsaq, onda kózimiz - qazaqqa telip jýrgen kәzirgi әlipbiyding tilimizge qatysy azdyghyna anyq jetedi. Sonda әngimeni qarypqa emes, manyzdy nәrse bolyp tabylatyn әlipbiyding mazmúnyna nazar audarar edik. Qysqasy, qazaqstandyq qazaqtar qoldanyp otyrghan kәzirgi әlipbi  qazaq tiline arnalghan emes, eng әueli orys tilin aman-esen jazugha ynghaylanghan әlipby ekendigine kóz jetip otyr. Osy әlipbiymen biz 70 jyl boyy ittesip kelemiz. Óz tilimizdi ógey tilding jazu ýlgisine salyp, ózge tilding әleuetin mengerumen әuremiz. Búl aqualdy neghúrlym sozghan sayyn, tilding qauqaryn әlsirete týsetinimizdi sezbeudemiz.

Shyn mәninde, qazaq tilinde sauatty jazyp, barynsha óz tilimizge juyq әlipbiydi qoldanyp otyrghan shyghystýrkistandyq qazaqtar ekenine kóz jiberetin uaqyt boldy. Olar Aqmet Baytúrsynúly dәiektegen tóte jazumen ómir sýrude! Sondyqtan da olardyng tili qytayshagha tәueldi emes, al bizding til orysshagha beyim әri soghan barynsha tәueldi. Tәueldi bolghanda jazbasha da, auyzsha da. Aqansha aitqanda, biz «iyt» dep jazyp, «donyzdy» oqyp jýrmiz! 28 dybysqa 42 tanbany arnap, basymyzdy shyr ainaldyryp, tilimizdi barynsha kýrdelendirip, emlening «esin tandyryp», ózimiz de, ózge de shoshityn aqualgha jettik. Mәselen, orys tili arqyly engen sheteldik sózderding barlyghy orys tilining orfografiyasymen jazylyp, sol tilding orfoepiyasymen dybystalyp jýrgenine kónip otyrmyz. Biraq qazaq tilinde orys tilining zandylyghymen sheteldik sózderdi tútynu turasynda bir de bir ereje joq. Sonda búl tilimizding grammatikasynyng osal túsy emes pe? Sonda ógey tilding erejesimen qazaq tili nege jýrip túrady? Búdan artyq әlipbiyge negizdelgen til mәselesi ózekti bola ma?! Qysqasy, kәzirgi әlipby qazaq tilining emes, orys-qazaq tilderining ortaq әlipbiyi. Dýnie jýzinde eki tilge ortaq әlipby bar degendi estidiniz be? Endeshe bir memleketting tili bolyp otyrghan qazaq tilining tól әlipbii qashan jәne qanday boluy kerek degen mәseleni tótesinen qoyyp, oghan ghylymy әleuetti júmyldyratyn uaqyt boldy ghoy. Sebebi, jyl sayyn 1-synypqa barghan myndaghan qazaq býldirshinder óz tilin ógey әlipbiymen oqudy qolgha ala berse, ne bolady? Onyng nәtiyjesi kәzir de biline bastady: sabaqtan tys kezdegi qalalyq qazaq mektepterindegi qarym-qatynas orys tiline kóshude. Al, múghalymdardyng tilining shúbarlyghyna qarap, «shalakazahskiy yazyktyn» ojaq-bújaghyna jetkenimizge kóz jetip, kónil túnjyraydy.

- Aqmet Baytúrsynúly emlesine qalay qaraysyz, nege sol emleni jalpylastyrmasqa?

- Ol kisining arapqarypty tóte jazu әlipbiyin týzgenine byiyl - 100 jyl toldy. Búl qazaq halqy tarihyndaghy aituly oqigha. Biraq ony atap óterlik qyimyl bayqalmay otyr. Eng bolmasa sol oqighanyng qúrmetine әlipbiyimizdi týzep alarlyq sheshim qabyldaghan jón edi.Ásirese, 12 jyldyq orta bilimdi jana әlipbiymen bastaghanymyz da abzal edi...

Kәzirgi 42 әriptik әlipbiyden orystyng artyq әripterin alyp tastasaq, 100 jyl búrynghy Ahmet atamyzdyng emlesine qaytyp oralamyz. Alayda, oghan bizding kәzirgi tildik orta sәikes emes, bir ghasyr búrynghy qazaqtildi ortadan býgin әldeqayda  basqa lingvo-orta qalyptasty. Kәzir «vagondy»  - taza qazaqsha bәgón, «Vasyany» - Uәsiyә dep jazyp kórshi, qazaqstandyq qazaqtar týtip jeuge әzir. Juyrda bir últshyl jigitpen osy taqyrypqa sóileskenimde, әlgi azamat óz esimindegi araptyq H әrpin qazaqtyng Q-syna auystyrugha qyinalatynyn sezdirdi.

Onyng ýstine kәzirgi qazaq tili әlemdik terminologiyamen kirikti, til ógey dybystardy qabyldap, oghan jazudy iykemdep jiberdi, emle jaghdayy kýrdelendi. Múnyng bәrin eskermey, tildi әsireúltshyldau bir ghasyrgha keyin sheginumen birdey - tildi tútynushylar ony qabyldamaydy. Bir jaghynan til - ýnemi ózgeriste bolatyn jandy aghza, sony eskeruimiz kerek. 100 jyl búrynghy emlege  biz orala almaymyz.Ol qytaydaghy bauyrlarymyz arasynda  mýmkin de, orystyq emleni sinirip, lingvistikalyq deformasiyagha úshyraghan qazaqstandyq qazaqtar ýshin mýmkin emes.

Alayda, Baytúrsynúly emlesi býgingi qazaq tilining jazuyna irgetas bolghany ras, endi sonyng qabyrghasyn qyrnap, týzep, qayta qalaytynday jaghdaydamyz. Songhy 25-30 jyl boyghy qazaq emlesi sózding qanday núsqasy búqaranyng jazuynda qalyptassa, sony zandastyrugha negizdelgen. Yaghny orfografiyalyq sauattyng jýgeni týruli ketip otyr. Emlening teoriyasy jazu mashyghyna tәueldene týsken. Mine, osy aqualdy qolgha alu kerek. Sol ýshin de Baytúrsynúly emlesining túrghysyn (prinsiypin) qayta qolgha alghanymyz jón bolar.

Orys tilinen kek alyp kerek emes

- Sonda emle reformasyn jasau joldary qanday bolmaq?

- Birinshiden, qazaq tiline tәn dybystardy tanbalaytyn әlipby qajet. Ekinshi satyda sheteldik kirme sózderdi jazu emlesin oilastyruymyz kerek. Kez kelgen kirme sóz qazaq tilinde tútynysqa týsetindikten, ol qazaq tilining leksikalyq qoryn bayytatyn tildik birlik qana emes, odan bas tartu da, qútylu da mýmkin emes. Tek qana onyng tilge iykem qoldanysyn qarastyryp, auyzsha әri jazbasha tútynystyng formatyn naqty belgilep, erejelep, grammatikanyng bir bóligine ainaldyrugha mәjbýrmiz. Búl barlyq tilder bastan keship otyrghan jayt. Mәselen, aghylshyn tilindegi bir dybystyng birneshe tanbalyq syiaghynyng (analog) boluy, ejelgi latyn, grek tilderinen engen sózdi aghylshynsha әriptermen jazudyng mýmkin bolmauynan tuyndaghan. Biz de búl jaghyna mәn bermesek, tildi mansúq etetin jaghdaydy qordalandyryp aluymyz ghajap emes.

Alayda, búghan deyin qalyptasqan әlemdik sózderdi tek qana orys tili arqyly engizu saldaryn joyudy qolgha alu kerek. Búl - orys tilinen kek aludyng reti emes, aghylshyn tilining qazaq tiline barynsha jaqyndyghynan. Orys tilinen kek alyp kerek emes, onyng qazaqqa belgili bir dengeyde qylghan qyzmetin joqqa  shygharu qyiyn. Alayda, orystanghan investisiya, evolusiya sózderi aghylshyn tilinen engende, qazaqsha: investment, evolushn týrinde jenil jazylyp, onay (inbesment, ebolushn) aitylar edi.

Álimhan aghamyz úsynyp jýrgen Baytúrsynúly týgendegen qazaq dybystaryn tanbalaytyn әriptermen birge әlemdik sózderdi búrmalamay әri tilge iykemdi jazatynday V,F sekildi әripterdi tanba retinde qabyldaghanymyz jón. Árip retinde emes,tanba retinde! Yaghni, búl tanbalar belgili bir dybysty bildiretin әrip emes, tanbanyng ornyna ghana jýrui kerek. Tanba retinde  engizsek, sonda olarmen birge tilge búralqy dybysty engizbeymiz, transkripsiya ýshin tanbasyn paydalanyp, al aitym ýshin soghan sәikestengen óz dybysymyzdy qoldanyp,ógey dybysqa jol bermeytin bolamyz. Búl tilding orfoepiyasyna qoyylghan shekara degen sóz. Olay bolmasa, kәzirgidey dýbәrә, ortaq әlipbiydi taghy da tuyndatamyz. Mysaly, «orfografiya» degen sóz qazaq әlipbiyimen «orfografia» týrinde jazylyp, [orpograpia] týrinde aitylar edi. Kәzir múny oryssha solay jazyp, orys aitymymen [arfagrafiya] dep jýrmiz. «Vagon» dep jazghanmen, [bagon] dep oqudy qolgha alsaq, tildin әleuetin әlsiretpey, basqa tilge baghyndyrmay, damytugha mýmkindik tuady.

- Onda orystyng taghy da birshama әripteri qoyday toghytylyp, kirip ketedi ghoy!

- Joq! Jogharydaghy maqsat ýshin 2-3 tanba ghana jetkilikti, mysaly: S - s/ts; Ch - sh/tsh; Sh - shsh; Ya - ya,yә; Yu - yiu,iyu; Yo- yó,yo; E - e; H - q týrinde jazu mýmkindigi bar, qalghanyn shúbyrtyp qajet emes.

Qysqasy, qazaq әlipbiyining jenil әri sauatty jazyluy men dybystaluyn barynsha qarapayym, onay әri tilge tәn qaghyidalardy rәsimdeytin tolyqqandy tújyrymdamasyn qolgha alu kerek. Búl tújyrymdama qazaq tiline tәn jazym men aitym ýderisterin bir birine meylinshe bauyrlastyrghan әlipbiylik jýieni qamtyghany jón. Osynday    әlipby jasaqtau arqyly biz býgingi zaman talaby bolyp otyrghan barynsha onay jazu men jenil oqylatyn, dybystalatyn tilding mýmkindigin ashatyn reformany qolgha alugha mәjbýrmiz. Búl reforma - nauqandyq emes, paydaly ýderistik syipatta jýrse, eshbir qyiyndyqqa dushar etpeydi. Sodan keyingi kezekte qaryp tandau ózinen ózi sheshiledi. Eng bastysy, tilding lingvistikalyq jaghynan basqa tilderge tәuelsizdigin qamtuymyz kerek, әitpese, qazaq tilining qúny men qadyry ketip, ony tútynushylar ózge tilding aumaghyna op-onay kóshedi. Sol ýderis astyrtyn týrde bolyp jatqanyn biz saraptamay otyrmyz.

 

Qazaq tilining biteu jarasy - emlede!

- Sonda kәzirgi latyndandyru mәselesi basty emes, keyingi plandaghy maqsat bolghany ma?

- Shyn mәninde biz kәzir, qarypty auystyrugha basym nazar audaru arqyly, tilding asa tereng de kýrdeli aqualyn sheshudi jayyna qaldyratyn týrimiz bar. Shyndyghyna kelgende, qarypty auystyrumen shektelu tilding qordalanghan mәselesin tolyq sheshe almaydy da, sheshilmegen lingvistikalyq mәselelerdi ushyqtyryp jibermek. Sondyqtan qaryp auystyru - qazaq tili ýshin ekinshi plandaghy nәrse. Kәzirgi aqualgha bayyppen qarasaq, qazaq tilining biteu jarasy - emlede!

Biz jazu reformasyn qarypty latyndandyru ýshin emes, kerisinshe latyndandyru nauqanyn biz tilimizding jazu mәdeniyetin reformalau ýderisine kóndiruimiz kerek. Sonda búl isting ýstirt syipaty bolmaydy, nәtiyje barynsha paydaly, tiyimdi bolmaq. Jәne de lingvistikalyq búl әreket sayasy nauqan men qúrghaq nasihattan ada bolyp, dittegen múratqa dóp jetetin bolamyz. Áytpese, kәzir 40-tan astam latyn әlipbiyin әzirlep otyrghan avtorlardyng kópshiligi qazaq tilining mәselesin qarypty latyndaumen ghana sheshe qoyamyz degen payymmen jýr. 42 әripting beseuin-aq qysqartyp, orfografiyany qayta elestetinizshi, sonyng ózi qansha nәrsening búrynghydan basqasha ózgertuge mәjbýr etetinine kóz jetedi. Qazaq tilining mәselesi - qarypqa ghana tirelip túrghan joq, orfografiyalyq túiyqqa tirelu, orfoepiyalyq bylyqqa kenelu arqyly mәsele qordalanghan. Sondyqtan, qaryp auystyru sayasy nauqan emes, tilimiz ýshin eng aldymen sәti týsken reformanyng syltauy degen dúrys.

 

Qaterli kópirden ótu tәsili

- Alayda, búl maqsat qarypty latyndaudan asa kýrdeli sekildi...

- Dúrys bayqadynyz,mәsele shynynda da kýrdeli. Alayda, qalauyn tapsang - qar da janady. Búl reformany, meninshe eki satyda jýrgizgen tiyimdi. Birinshi satyda, kәzirgi kirilshe orys-qazaq әlipbiyden taza qazaqsha-kirilshe aralyq әlipby әzirlep, soghan kóshu arqyly reformany bayandy etu.

Búl  qoghamdy tolyq esengiretpeydi, qayshylyq pen qarsylyq tughyza qoymaydy. Biraq kóztanys kirilshe qaryppen tól әlipby mazmúnyn jasaqtap alamyz; emlesin tazartyp, tilge siniremiz; orfoepiyasyn qazaqylaymyz da, reformanyng eng kýrdeli bóligin onay atqaramyz. Búl shamamen 42 әripti 10-12-ge qysqartugha iytermeleydi, oryssha-qazaqsha dýbәrә jazym taza qazaqsha syipatqa týsedi. Búnymen birge, qazaqsha taza jazugha,taza dybystaugha qarsy qalyptasqan orysshyl әleumettik psihologiyany qazaq tilining paydasyna jyghyp beredi. Sóitip, kirilshening ziyanyn paydagha ainaldyramyz. Kelesi, ekinshi satyda qarypty aiyrbastap, týpkilikti әlipby reformasyn ayaqtaugha bolady. Sóitip, birinshi saty arqyly basty reformany kәzirgi kirilshe (ony mamandar latyn-grek әlipbii atap jýr) negizde jasaqtalghan әlipbiymen jýrip ótemiz.

Al, eger orfografiyalyq әri orfoepiyalyq reforma men qaryp reformasyn qabattastyrsaq, til tútynushy psihologiyalyq, әleumettik, sayasy jaghynan esengirep, sabotaj ben qarsylyqqa dushar bolamyz. Birden latyn әlipbiyimen qabat jazu reformasyn qolgha alsaq, tútynushy sanasyn túiyqqa tireuimiz mýmkin. Al, qazaq tiline kerek emes, ,,Ya,,Yo,E,S,Ch,Sh,IY,H,H sekildi artyq әripterdi qysqartu arqyly eski qaryppen emlemizdi janghyrtyp alu barynsha jenil jýrmek. Qysqasy, reformasyz qarypty ghana aiyrbastau mýmkin emes! Qalay bolghanda da birshama qaghida men ereje  ózgeriske týsedi, tildi tútynu formaty ózgeredi, búl degenimiz - bәribir reforma. Biz kәzir - qazaq tilin orys tilining yqpalymen ghana qoldanyp jýrsek, búdan әri tәuelsiz lingvistikalyq jýiege kóshken qazaq tilin tútynatyn bolamyz.

- Emle reformasynyng nәtiyjesinde qanday jazugha ie bolamyz?

- Sauatty jazugha onay, erejeleri qarapayym әri oryndaugha jenil, qayshylyghy joq, búralqy erejege baghynbaghan emlege ie boludy maqsat etu kerek. Sosyn aitym men jazymnyng arasy barynsha jaqyn bolghany abzal: «itti» jazyp, «donyzdy» emes, «itti» oquymyz kerek. Kәzirgi zamanda jazymy onay, aitymy jenil til ghana aman qalmaq! Bizding tap kәzirgi armanymyz - qazaq tilining ortasy men auqymy tez arada keniytindey jaghday ghoy. Jazu reformasy soghan qol jetkizetindey boluy kerek.

 

Reforma qysqa merzimde atqarylghany jón

- Sonda aralyq әlipby men týpkilikti әlipbiyding arasyn qansha uaqyt qamtuy mýmkin?

- Aralyq әlipbiydi qalyptastyryp siniruge bas-ayaghy 2-3 jyl jetkilikti. Al, týpkilikti latyn qarypty әlipbiydi siniru 5-7 jyldan artyq merzimge sozylmaydy. Kәzirgi matematikalyq qamtymalardy qoldanu arqyly týrli programmalarmen tútynushyny qoldaytyn mýmkindik jasaugha bolady. Tipti, aqyldy saymandardyng bәrine jana emlege negizdelgen orfografiyalyq sózdik salyp qoyu qyiyn emes. Mәselen, qoldanushy kompiuterdegi Vord qújatynda mәtin tere bastaghanda, onyng dúrystyghyn tekseretin Dúrys jazu teksermesin (DJT) keninen qoldanysqa engizuge bolady. Ýkimetting qaulysymen elde satylatyn barlyq kompiutr ataulygha qazaq tilin qoldaytyn qamtymalardyng qosa jýruin mindettegen jón. Búl da әlemdik sayasy tәjiriybe.

Al, bir ókinishtisi sol, biz kәzir jana әlipbiyge dayyndaghan nәrsemiz bar bolghany 30 shaqty latyn qarpy ghana. Búl - jana әlipbiyge kóshuge jetkilikti resurs emes! Kәzirgi 42 әrippen kóshpeytinimiz belgili, demek, emle ózgeredi degen sóz.Endeshe soghan sәikes emle erejeleri,tipti, jana әlipbiyge negizdelgen elektrondyq orfografiyalyq sózdik qory da dayyn boluy kerek. Osynyng bәri bolmaghannan keyin, biylik birjaqty sheshim qabyldaugha jýreksinude. Ghylymy lingvistikalyq resurs barynsha osal әri solghyn tartyp otyr. Búghan qosa, әzirlikting osaldyghyn búqara da sezip, týrli alyp-qashpa sózding kóbeyui de sodan. Búl mәsele neghúrlym keshuildegen sayyn, bizding til mәselesi qordalanyp, sheshuge qajetti merzim barynsha azaya týspek, sóitip uaqyt tarapynan útylamyz.

- Jana әlipbiydi engizu barysynda neni eskergen jón?

- Áueli barlyq mәseleni tynghylyqty týrde ghylymy ortada sheship alu kerek. Barlyq tújyrym men payym tek qana tilding tabighaty men qajetine sәikes kriyteriymen qabyldanuy tiyis. Sosyn jana әlipbiydi engizuge kerek barlyq resurs pen әleuetti әzirlep alyp, senimdi týrde batyl qyimyldaghanda ghana eshbir apatqa úshyramay, maqsatqa aman jetemiz. Jәne de jana әlipbiydi qoldanatyn ortany aldyn ala anyqtap alghan abzal, mening oiymsha kәzirgi egde jastaghylar ýshin jana әlipby manyzdy emestigin ashyp aitqan jón. Olardy qyinamay-aq, tek qana jas úrpaqqa sýienip, bar jaghdaydy solargha baghyttau kerek. Qysqasy, jana әlipby qazaq tilining keleshegi ekendigin basyn ashyp alghan jón. Sebebi, búl mәseleni kesheuildetip, barynsha bóget bolyp kelgen - әlgi jasamys úrpaq. Kesheuildegennen útqanymyz shamaly, jazu reformasy ýshin dәiekti Uaqyt qana algha tartuda.Bir aghamyz kýni keshege deyin «Ana tili» gazetinde kiril әlipbiyin aqtaugha janyn salyp, jana әlipbiyge baryn sala qarsy bolyp keldi. Al, jaghday bolsa, basqa nәrseni kórsetip otyr.Qazir internette kirilshe men tóte jazu arasynda kedergi bolmay bara jatyr, olay deytynym: qazir www.elarna.com, www.senkazakh.com sayttary eki qarippen bir uaqytta mәlimet almasa altyn dәrejege jetti. Búl turaly bilesiz be, bilseniz qalay oilaysyz?Búl turaly bilem, biraq tóte jazu mening qoldanysymda bolmaghandyqtan, ol mýmkindikke qol artpaghanym ras. Oghan tek qana tóte jazumen otyrghan shyghystýrkistandyq qandastarymyz ghana mәjbýr bolyp otyrghan bolar.Biraq bir últqa eki әlipbi, eki qaryp kóptik etedi. Ol bәribir tildik shekara bolyp tabylady. Uaqytsha ótpeli kezenge ghana múnday mýmkindik kerek. Búl - ekige bólinip eki memleket qúrap otyrghan kәreyler sekildi jaghday.

Ýndestik әlipby - keleshekting mindeti

- Seke, sizding qolayly emle turasyndaghy maqalanyzben tanyspyn. Sol jayynda oqyrmangha úqtyra әngimeleseniz.

- Ol joba mynadan tuyndady. 2000 jyldardan bastap, men de latyn qarpymen auyrghandardyng birimin. Qazaq til bilimining negizin qalaushylardyng biri Qúdaybergen Júbanovtyng enbegimen tanysa jýrip, kәzirgi әlipbiyding qazaq tilining tabighatyna sәikespeytinin andadym. Qazaq tilin qolayly emlemen qamtu ýshin oghan tabighatyna say syipatty әlipby kerektigine kózim jetti. Qazaq tilining jazu tarihynda oghan barynsha sәikesteu bolghan - ejelgi týrki Orhon-Enesey jazbasynyng túrghysy (prinsiypi). Álem tilderi negizinen ýsh týrli syipatqa toptalghan: flektiv (ýnshen) tilder - indoebropalyq tilder jatady; agglutinativ (buynshan) tilder - búlardyng ishinde týrki tilderi bar; kornevoy (týbirshen) tilder - qytay tili jatady.

Kәzirgi kirilshe әlipby flektiv tilder túrghysyna negizdelgen: әr fonemagha - bir tanba prinsiypi kózdelgen. Búl túrghy negizinen orys tili sekildi ýnsheng tilderge meylinshe sәikesetin әlipby jasaqtaugha qolayly. Flektiyv  tilderding basty belsendi leksikalyq birligi - ýnshe (fonema), sondyqtan onday tilderdi jazu ýshin әrbir ýnsheni tanbalaugha tura keledi. Ontýstik-shyghystaghy júrttardyng kópshiligi týbirsheng til qalyptastyrghan: tilding belsendi birligi - týbirsóz bolyp tabylady, ony iydeogrammamen (iyerogliyf) tanbalau qolayly. Al, qazaq tili flektiv emes, buynshan, agglutinativ (jalghanbaly) tilderge jatady. Sondyqtan múnday buynshang tilderdi jazuda ýnshen-flektiv tilderge tәn әrbir ýnsheni tanbalau tiyimsiz.

Dәl sonday jaghymsyz da kýrdeli mәsele býgingi qazaq tilining jazymynda ayaq alyp jýrgisiz bolyp otyr. Qazaq tili flektiv syipatty orys tilining túrghysyna negizdelgen әlipby tútynugha mәjbýrlengen. Tilbilim salasynyng túnghysh qazaq professory Qúdaybergen Júbanov qazaq tiline singarmo (ýndestik) әlipby qajettigin mәsele etip qoyghan edi. Sol mәsele kýn tәrtibinen týsken emes, ókinishke oray, tilimizge barynsha tәn әlipbiyge tәuekel etpey otyrmyz.

Ejelgi Orhon jazyndylarynda bas-ayaghy tórt dauysty dybys tanbalansa, qatar týsken dauyssyzdar arasyndaghy dauysty dybystardyng qanday ekeni buynnyng aityluyna qaray anyqtalady; yaghny basy artyq tanba joq, tilding ýilesim zanyna negizdelgen túrghy bar! Biraq men múny tanudan búryn, tilimizdegi Y/I dybystarynyng tabighatyn zerdeleu arqyly kәzirgi әlipby jýiesining ógey ekenin andadym. Búl Y men I dybystary tek qana dauysty qysan dybystar emes, sonday-aq, sózdegi buyndy juandatugha (jinishkertuge) qatysatyn, yaghni, Ýndestik zanyn jýzege asyrtatyn birden bir ýnsheler (fonema) bolyp tabylady. Ýnsheng әlipbiymen jazghanda qazaq sózderin ishektey shúbatyp jýrgen  de osy eki dybys. Búlardyng búl mindetin ishinara Ú,Ý dybystary da atqarady. Búlar ózge dauyssyzdargha bylaysha qosarlanu arqyly buynshaqtar týze otyryp, sózdegi buyndy juandatady ne jinishkertedi (kesteni kórsetti).

Endi osy zandylyqty myna sózderding jazyluyna salyp baqylayyq:

qy+a+ly+a = qala;  ki+ó+shi+e = kóshe;

A+yl+my+a+yt+y = Almaty; y+sy+ry+a+yp = ysyrap.  Múndaghy kóshe, Almaty sózderin kәdimgidey, al «ysyrap» sózin qysqartyp jazugha bolady: ysrap. Óitkeni, «ys» buynynan keyin [Y] dybysy jazsang da, jazbasang da dybystalady, búl - ýndestik zanynyng kórinisi. Sóitip, singarmo yaghny buynshang әlipbiy qúrylymynda әdettegi flektiv әlipbiydegidey dybystyng atauy emes, dauysty ýnshelermen birge, dauyssyz dybystardyng Y/I qysandarymen qosarlanghan buynshaqtaryn keltiruge tura keledi.

Osynday Ýndestik әlipbiymen mynaday sózder tizbegin bylaysha jazugha bolady:

 

№	resmy núsqa	jana núsqa
1	sóg{is}	sógs
2	{shy}ghar{yl}{ym}	shgharlm
3	bas{yl}{ym}	baslm
4	{bi}r{ik}{ti}r{in}di	brktrndi
5	týg{is}ken	týgsken
6	{bi}l{is}ken	blsken
7	qanaghattand{yr}{yl}maghand{yq}tar{yn}{yz}d{yn}	qanaghattandrlmaghandqtarnzdyn

Sóitip, buynshang tilderge say keletin Ýndestik әlipby arqyly jazymnyng shúbalynqy syipatyn barynsha qysqartugha mýmkindik bar.

Alayda, buynshaqtaghy y, i ýnsheleri men dauystalatyn y, i dybystaryn ajyratu qajettigi tuyndaydy.

Mynaday ýsh jaghdayda y, i dybystarynyng buynshaqtau qasiyetinen góri dauysty dybys ekendigi ajyratylady:

1. sózding basynda dybystalatyn y men i ýnsheleri - dauysty: ishik - ishk;

2. sózding ayaghynda dybystalatyn y men i ýnsheleri - dauysty: eski - eski;

3. sóz ortasynda keletin tәueldik jalghauynyng ýshinshi jaghyn bildiretin jalghau retinde dybystalatyn y men i ýnsheleri - dauysty: tilimiz - tlimz; elimiz - elimz.

Búl tújyrym tilding ýndesim zanyn tútynushygha moyyndatyp, onyng saqtaluyn bekite týsedi.

- Sonda, jazudy qysqartudyng qanday paydasy bar?

- Búl - kәzirgi kýnning basty da manyzdy talaby. Men keltirgen tújyrymmen qazaqtildi mәtin kólemin 20-25 payyzgha kemituge bolady. Demek, sonshalyqty ony teruge, basugha ketetin uaqyt pen aqshany da, basqa shyghyndardy da azaytugha bolady degen sóz. Kәzirgi shyqqan kitaptardyng qalyndyghyn besten birge júqartyp elestetiniz, ony tasugha, ornalastyrugha ketetin shyghyndar qanshalyqty ýnemdelmek?! Búl tújyrym ekonomikalyq jaghynan tiyimdi degen sóz, al ekonomika - býgingi ómirimizding basty diktatory emes pe?! Búl qasiyet qazaq tilin aldynghy qatarly mýmkindikke ie qylatyny óz aldyna, basqa jalghanbaly tilderge ústaz etpek.

Desek te, búl tújyrym - bolashaqtyng sharuasy, reformagha enetindey búl bastama teoriyalyq jaghynan pisip-jetilui kerek. Dayyn bolghannyng ózinde búl tújyrymdy qabyldaugha bizding qogham әzir dey almaymyn. Búl  - әzirge mening jeke bastamam ghana, biraq zertteluge jatatyn asa manyzdy jayt. Sondyqtan da, Ýndestik әlipby - keleshekting mindeti. Búl emleni kәzirgi úrpaq qabyldamaytynyn bilem, biraq keleshekte tilimiz aman bolsa, búl tújyrymgha jas úrpaqtyng tandauy týsetinine senem.

Ekpin sózding songhy buynyna týspeydi!

- Qyzyq jayt eken. Búl tújyrymynyzgha lingvister qanday pikir bildirude?

- Ázirge pikir barynsha tapshy. Keybir sarapshylar ghana qarsy bir-eki dәiegin keltirdi:

-  búl jazumen tasymal mәselesi qyiyndaydy;

- buyn aiqyndalmaydy,sóz buyngha bólinbey qalady... t.t. degendey. Kәzirgi elektrondalghan zamanda tasymal mәselesi,tipti qarastyrylmaydy, buyn tasymaldanbaydy; qajet bolsa buyndy tolyqtyryp tasymalday salugha bolady. Al, buynshang til ýshin sózding buyndaryn kórsetip, sanamalau qajet emes. Ony tek qana grammatikalyq oqytu men zertteude qarastyrmasa, qarapayym jazarman júrttyng basyn grammatikamen qatyru dúrys emes, ol - ghalymdardyng sharuasy bolghany jón. Búnday baghyt alsaq, tilding emlelik qaghidasy birshama ózgeriske úshyraytyny ras. Tipti, teoriyany birqatar qayta qaraugha mәjbýrleydi. Sebebi, bizde qalyptasqan til qaghidasy,kóbinese, buynshang tilding emes, ýnshen-flektiv tilding zandylyghyn talghajau etip ketken.

- Tilimizge qalyptasqan taghy qanday tújyrym qayshy?

- Bizding ózimizding buynshang tilimizding qasiyetin ýnsheng tilge tәueldegenimiz sonday,tipti, flektiv tilderge tәn ekpin mәselesin de qazaq tiline qatysty qabyldap aldyq. Shyn mәninde, agglutinativ tilder ýshin ekpin mәselesi manyzdy da emes, ózekti de emes. Sebebi, bizding buynshang tilimiz sózdi buyngha týsetin ekpin arqyly jasaqtamaydy! Ekpin mәselesi tilimizge tәn emes, ol qasiyet ýnsheng tilderge auaday qajet. «Ekpin qazaq tilinde sózding songhy buynyna týsedi» deytin qaghida bizding tilge jat! «Ba[la]» sózining songhy buynyna ekpin týsirip aitynyzshy, bolmasa әr sózding songhy buynyna ekpin týsirip bir sóilemdi aityp kórinizshi! Shamanyz keler me eken?!

Shyndyghynda, qazaq sózining barlyq buynyna ekpin birkelki týsedi, songhy buyngha ekpin týspeydi, songhy buyn erekshe dauys yrghaghymen bitui mýmkin. Áytpese, shúbatylghan buyndardan qúralghan sózdi tynysty taryltpay, aman-esen dybystap shyghu mýmkin emes. «Songhy týiening jýgi auyr» degendi qazaq songhy buyngha qatysty aitqan emes.

Bizding til ýiretu әdistemesining qalyptasqan qaghidasynda «qazaq tiline tәn  toghyz dybys» degen auru bar. Sonda qalghan dybystardy satyp aldyq pa, әlde jaldap jýrmiz be? Búl da qazaq tilin ýiretu ýshin etalon esebinde orys tilin alyp, soghan qatysty, orys tilinde joq dybystardy qazaq tiline tanudan tughan jasandy tújyrym! Kerek deseniz, qazaqtyng [E], [O] dybystary da orys tilindegiden erekshe dybystalady...

Múnyng barlyghy da qazaq  tilbilimining flektiyv  syipatty orys tiline teoriyalyq jaghynan da tәueldi ekenin kórsetedi.

 

Dalbasa  tirlikten dәiekti iske bet búrsaq

- Sayasatshy Petr Svoiyk: «Orys tili - әlemdik til. Búl tilsiz Qazaqstanda memleket basqaru isi әlsireydi» dedi. Búl turasynda ne aitasyz?

- Týrik tili orys pen aghylshyngha sýienbey-aq memleketti basqartyp otyr ghoy. Álemdik dengeydegi tehnologiya mengergen kәrey tili de elin aziyalyq barystardyng biri etti! Sol sekildi ózbek,týrikpen,әzer tilderi de orys tilisiz bolmasa basqa bir әlemdik tilsiz memlekettik mәrtebeni aman-esen atqaruda. Ázerbayjan damu reytingi boyynsha әlemde 46-orynda. Al memleketti basqarugha kelsek, Qazaqstandy basqaryp otyrghan lauazymdylar men shendilerding keminde 90 payyzy - qazaq. Solardyng bәri ózara bir kýnde qazaqsha qatynasyp ketti deyik, sonda onyng memleketti basqarugha qanday kesiri tiymek?

Áriyne, mәsele - tilimizding memleketting júmys tili boluynda. Ol tildik ortanyng qanshalyqty qazaq tilin mengeruine qatysty. Tildik orta auyzeki jәne jazbasha tildik qoldanystan túrady. Eger memlekettik qyzmet salasynda osy talaptar boyynsha júmys jasalyp, pәrmendi mindet qoyylsa, 2-3 jyldyng ishinde eshkimge bayqausyz-aq qazaqtildi memlekettik qyzmetke kóship keter edik.  Nege bayqausyz? Memlekettik dәliz ben kabiynet tili qazaq tili bolsa, ony kim bayqauy tiyis? Halyqqa shendilerding ózara qay tilde sóilesip, jazatyny manyzdy emes, búqaragha kerek aqparatty memlekettik tilmen birge basqa tilderge de audaryp beru kózdelse - jetkilikti. Qaghazdardyng bәri qazaqsha bolyp, bayandama qazaqsha jasala beredi jәne basqa tilderge ilespe audarma jýre beredi. Yaghny qazaq tilindegi memlekettik qyzmetting auyrtpalyghy Svoikke de, basqalargha da týspeydi. Mәselen sonyng qolgha alynbauynda bolyp otyr.Tipti, qazaqtildi qyzmetker ýshin orys tilin memlekettik qyzmetke qoldanugha dushar etilgen aqual qalyptasqan.

Svoikting keybir pikirimen sanasqan jón. Ol 2009 jyly Múqtarhan Tayjanmen pikirtalasta, «20 jyldyng ishinde qazaq elitasy tilge qatysty eshtene tyndyrmady, eng bolmasa qazaq tilin últaralyq til dengeyine kóteru kerek edi - deydi. Onyng búl synyna qosylam. Memlekettik tildi damytu Preziydent qorynda istegenimde, memlekettik úiymdar men mekemeler ýshin kirikpeli qostildik aqual ornatudy úsynghanbyz, onyng mәni - qazaq tilin úghatyn, biraq sóiley almaytyn orystildiler ýshin, kerisinshe orysshagha shorqaq qazaqtildiler ýshin ózara bir til emes, olardy bir birimen ana tilderinde qatynastyru. Yaghny sen úiymdaghy júmys barysynda qazaqsha sóiley beresin, al orystildi bauyryng orysshasyn qoldana beredi, basty shart - bir birindi týsinu. Osy aqualdy Isjýrgizim tәjiriybesine de engizuge bolady, sonda birte-birte ony memlekettik tilding paydasyna búrugha alghyshart jasalar edi. Kәzir qazaqtildiler memlekettik qyzmette tek qana oryssha sóilep, jazugha mәjbýrlengen. Sebep - biylik dәlizinde orystildiler týsinbeydi degen qaghida ornyqqan da, qazaqtildi qyzmetkerler solardyng ynghayyna mәjbýrlengen.Eng bolmasa, memlekettik qyzmetke qazaqsha sóilemese de, úqpaytyndar alynbauy kerek qoy. Qostildi elde birtildi adam memlekette nege qyzmet etedi?

2009 jyly Erlan Qarin men Berik Ábdighaliyevter Qaraghandygha qazaqtildi qazaq emes 300 jasty jyinap, forum ótkizdi. Sonda әlgi jastar qazaqsha sayrap, memlekettik qyzmetke bizdi qashan alasyndar degen mәseleni tótesinen qoydy. Biraq ol Erlan men Berikting qolynda emes qoy. Mәsele sol kýiinde qaldy. Mine, osy sayasat qolgha alynghanda, Svoikter «biyliktegi qazaqtardyng bәri - orystildi» dep  kózimizdi shúqymas edi.

- Tildik sana men til sayasaty nege bir maqsatqa birikpeydi?

- Tildik sana degen ghylymy sala bar. Ókinishke oray, ol bizding ghylymymyzda әli qalyptasa qoymaghan. Búl ghylym boyynsha, әrbir tilge sәikes etnostyq sana qalyptasatyny, últtyq iydentifikasiyalyq oilau qabyleti ornyghatyny,onyng negizderi sol tildegi әdebiy-mәdeny múralar ekendigi dәiektelgen. Oilau jýiesi ornyqpaghan balanyng birneshe til logikasyn tejeytini de osy salagha tәn aityluda.Eger bizding el osy ghylymgha nazar audarsa, balany 7 jastan bastap ýsh tilmen myiyn ashytudy qolgha almas edi. Qysqasy, bizding elde tildik sayasat ghylymgha manday tiremegen, kónil kýy men ótpeli daqpyrtqa, jelbuaz nasiqatqa negizdelgen. Biz neghúrlym tildik sayasatty ghylymgha arqa sýietsek, búl salada mәsele soghúrlym tez, syrqausyz sheshiledi. Sonda ózimizdi ózimiz aldausyratyp, uaqyt ozdyrmas edik.

- Til sayasatyndaghy túiyqtan shyghar jol qanday?

- Shyghar jol: til sayasatyndaghy mәselelerdi naqty aiqyndap, sonyng sheshu joldarynyng bәrin ghylymy negizde belgileu men zandyq qúzyrmen bekitude. Bizde qazaq tilin ýiretu әdistemesining tildi ýiretu men ony baghalaudy sabaqtastyra qarastyrghan әlemdik dengeydegi jýiesi jaqynda ghana QazTEST ortalyghynda payda boldy. Búghan deyin әr oblys, әr úiym, әr mekeme,әrbir әdisker óz әdistemesin, oqulyqtaryn balalatumen keldi. Olardyng tiyimdiligin eshkim baghalaghan emes, olardyng nәtiyjesin baghalaytyn qúral bolmaghan. Qaztest ortalyghy qazaq tilin bilu dengeyin baghalaudyng memlekettik standartyn bekittirdi. Sonyng negizinde til dengeyin baghalausyz ýiretetin әdistemelerding tiyimsiz ekendigi mәlim boldy. Yaghny songhy on jyl boyghy shyghyn men tildi ýiretu birjaqty týrde baghalausyz jýrip kelgen. Biz osy merzim ishinde júrtty til bilu dengeyin baqylamay, baghalamay oqyta berippiz!

Tyghyryqqa tireluding taghy bir sebebi - til sayasatyn әrkim qolsýrtki qylyp otyrghanynda. Elde tilmen ainalysatyn qyruar mekeme,organdar men úiymdar bar, biraq olardyng isi jýiesiz, kimning nemen shúghyldanu kerektigi aiqyndalmaghan, ara-jigi ashylmaghan. Mәselen, bir til basqarmasy alady da mulitfilm shygharady, bireui balalargha arnalghan oqulyq,әdebiyet basady. Al, bizde balany oqytu men tәrbiyeleu mәselesi Bilim ministrligining qúzyrynda, onyng jergilikti bólimshelerinde emes pe? Kino,mulitfilim shygharatyn Qazaqfilim studiyasy men telearnalar bar emes pe?! Solargha nege tapsyrys memlekettik dengeyde berilmeydi?

Onyng esesine, ol basqarmalar Til sayasatymen ainalysuy kerek,yaghny memleketti basqarugha qajetti qazaq tilin qoldanudy ýilestirui kerek. Tildik ortadaghy qazaq tilining yqpalyn qalay arttyramyz? Memlekettik qyzmette qansha shendi is jýrgizedi,qansha bastyq bayandama,esep jaza alady, kim auyzeki sóileydi, kim әdebi, ghylymi, iskery tildi mengergen? Solardy qolgha aluy kerek te, olargha qajetti qúraldardy ghylymy týrde әzirleuge mindetti bilim men óner salasyndaghy mekemelerge tapsyrys berse, jetkilikti. Sonda ghana әrkim óz ornynda mindetin atqarady.

Jyl sayyn qyrkýiek aiynda ótkiziletin Til festivali de Til basqarmalarynyng mindeti emes. Ol qoghamdyq úiymdar atqarugha tiyisti ýgit-nasiqat dengeyindegi sharalar ghana.Al, biz qazaq bolyp ketken qazaq emesterdi jyiyp alyp, solardan shou jasaymyz! Ózimizdi ózimiz solay aldaymyz, ol kimge kerek? Qysqasy, dalbasa tirlikten dәiekti iske bet búrsaq qana tyghyryqtan jol tabamyz. - Ángimenizge rahmet!

Ángimelesken - Beysen Ahmetúly

«Abai.kz»