Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

«Jekege tabynugha qarsy nauqannyn» ayaqtalmay qalghandyghy jóninde qytay ziyalylary arasynda talas-tartys qozghala berdi. Jekege tabynugha ghana emes, tabyndyrushygha qarsy attanghandyqtan Hupynnyng ózine qarsy nauqan jýrgizilgen ghoy. Onyng ózine tóngen qaharly tauqymetting qorqynyshy aldynghy nauqandy úmyttyra almady.

«Bizde tabyndyrushy joq pa?», «Hupyng kompartiya basshylaryna jala japty ma?».

«Bizding elde jekege tabynushylyq rasymen-aq bolmaghany ma?» dep óndirshekteydi.

«Joq!» deydi belsendiler. «Maujushy ózine qashan tabyndyrypty, «halyq ýshin isteyik»- dep әr kýni úrandap otyrghan kósemdi halqy qúrmettemey me, múnday qúrmetteudi tabynushylyq qataryna qosugha bola ma! Bizding elde jekege tabynushylyq joq!»

«Árqanday jeke kommunist, ózin býkil partiya kollektiyvining dengeyinde, tipti ýstinde ataugha jol qoysa, tabyndyrushy degen sol bolmaq. Óitkeni, onday shektelusiz jeke bara-bara sheksiz qúqyqty tәnirge ainalyp ketedi. Stalin de solay damyp kelip, jalghyz tәnirge ainalghan!».

«Mine, dúrys tújyrym osy. Hrushevting búl bastamasy, til tiygizuge bolmaytyn zor demokratiya!»- degenge sayady kópshiligi.

Ýrimjidegi oqyghandar arasyndaghy aitys ta osylay bastalady....

Mektep qúraldarynyng yqtiyajy meni mengermege qayta sýirep, otbasyma jaqsy ýide syilady.

Qúdiretti tergeushim, ótirik qossam tas tóbemnen úrynyz!

«Jekege tabynugha qarsy nauqannyn» ayaqtalmay qalghandyghy jóninde qytay ziyalylary arasynda talas-tartys qozghala berdi. Jekege tabynugha ghana emes, tabyndyrushygha qarsy attanghandyqtan Hupynnyng ózine qarsy nauqan jýrgizilgen ghoy. Onyng ózine tóngen qaharly tauqymetting qorqynyshy aldynghy nauqandy úmyttyra almady.

«Bizde tabyndyrushy joq pa?», «Hupyng kompartiya basshylaryna jala japty ma?».

«Bizding elde jekege tabynushylyq rasymen-aq bolmaghany ma?» dep óndirshekteydi.

«Joq!» deydi belsendiler. «Maujushy ózine qashan tabyndyrypty, «halyq ýshin isteyik»- dep әr kýni úrandap otyrghan kósemdi halqy qúrmettemey me, múnday qúrmetteudi tabynushylyq qataryna qosugha bola ma! Bizding elde jekege tabynushylyq joq!»

«Árqanday jeke kommunist, ózin býkil partiya kollektiyvining dengeyinde, tipti ýstinde ataugha jol qoysa, tabyndyrushy degen sol bolmaq. Óitkeni, onday shektelusiz jeke bara-bara sheksiz qúqyqty tәnirge ainalyp ketedi. Stalin de solay damyp kelip, jalghyz tәnirge ainalghan!».

«Mine, dúrys tújyrym osy. Hrushevting búl bastamasy, til tiygizuge bolmaytyn zor demokratiya!»- degenge sayady kópshiligi.

Ýrimjidegi oqyghandar arasyndaghy aitys ta osylay bastalady....

Mektep qúraldarynyng yqtiyajy meni mengermege qayta sýirep, otbasyma jaqsy ýide syilady.

Kýndiz mektepterge últtyq oqu qúral qúrastyryp, keshke deyin jazumen bolatyn mening ýiime de osy aitys kýn batysymen basa kóktep kirip, duyldatyp jýrdi. Demalys uaqytymda әngime-kýlkini jaqsy kóretindigim ýshin jaqyn qyzmettes-joldastar kesh bata meni izdeytin boldy. Bir jerge qydyra shyqsa da menimen birge boludy kókseytinder kóbeydi.

Mektebinen әr sembi keshterinde ghana qaytatyn Maqpal bosanghannan beri qolghabysshy әiel tauyp, úlymyzdyng jaghdayy ýshin ýiden tamaqtanyp, mektepke ýiden baratyn bolghan. Onyng әr keshte ýide boluy men meymandostyghy «shaqyrylmaghan qonaqty» tipti kóbeyte týsken shaq.

Altyn tisti bayyn ertip әr jeksenbide «tórkinshilep» kelip túratyn Áliya kýzding bir sembi kýni týsten keyin jalghyz jetti. Kesh týse kelgen Asylqan aqyn qaljynday kirdi oghan:

- Qaryndas kýilimisin? Búl amandasugha Áliya jymiya amandasty da men kýlip jiberdim:

- Aghasy qaryndasynyng aldymen kýiin súray ma eken?

- Kýieui joqta kýiin bile qoyghym kelgeni ghoy, búl qaryndasymnyng sonysynan basqasyn súraghym kelmeydi!

Áliya ýy júmysyna kómektesu jónimen auyz ýige shygha kýldi de, Asylqan maghan oilana qarap kýbirledi:

- Bighash, jaghday tynysy kenip qaldy ghoy, sóitse de «saqtyqta qorlyq joq», aityp qoyayyn, erli-zayypty osy ekeui de bay saudager balalary emes pe, orayshyl qular kórindi. Proletariyat partiyasyna da aldymen kirip ala qoilaryn kórmeymisin. Kózing endi ghana ashylyp kele jatqanda qyrsyq bolyp, kezennen tosyp jýrmesin!

- Dúrys. Myna ólekshini tipti satympaz bolatyn. Biraq qazir ekeui de partiya mektebinde isteydi. Kókirekterine az da bolsa Marksizm sәulesi týspese, asa sezimtal tarazynyng búl orny partiya qyzmetine qalay qabyldaydy. Al, qalay bolghanda da endi maghan ne qylmaq! «Óz ayaqtarymen kelgen song jýrsin» dep, Maqpal da qorghashtay beredi,- dedim.

Dastarqanymyz Áliyanyng qolymen jayylyp, Áliyanyng qolymen úsynylghan shәy shynysyn Asylqan qol-molymen qosa uystap, týgel tartty ózine qaray:

- Alystan kelgen qonaqsyng ghoy, otyr múnda, shәidi kelinimning ózi-aq qúyady!

- Men de bóteniniz emes shygharmyn!- degeninde Áliyanyng jýirik kózi maghan jarq etip óte shyghyp, Maqpalgha baryp týsti. Oqudaghy sinilim... júmys basty bolghan song tym bolmasa sembiligine kómekteseyin dep kelgenim!..

- Otyra ghoy әpketay, sharshap keldiniz!- degen Maqpaldyng jauaby aitylghansha Asylqannyng juantúghyr qoly qyzyl týlkini jambasyna basyp ýlgirip edi. Raqymqan atty kóne sabaqtas tórt-bes jigit ertip kirip kelgende typyrlay týsken Áliyany tipti býrdi.

- Maghan degen qúshtarlyghyndy sart kýieuing kelip kórgenshe jibermeymin!

- Odan qoryqqanym emes, júmysym bar, qoya berinizshi!

- Joq, saghan júmys artylmaydy, qoryqpaytynyng ras bolsa, qozghalma!- dep Asylqan mytyp-mytyp jiberdi bir jerlerin.

- Ýibay-i-i  ne betimdi aitayyn!

-                   Ey kәri iyt, qoya ber balany!- Raqymqan kýshpen aiyrdy da Áliyanyng ornyna otyra qaldy ózi.

-                   Qalqam, myna angdan qútqarushyng men bolghanymdy úmyta kórme!

- Rahmet aghay! Áliya auyz ýige shyghyp ketken song kýbirledi Asylqan:

- Sartyn shamdandyryp, Bighabildi osy jabysqaqtardan qútqarayyn dep otyrsam!...

- Quyn ózinin!- qarqylday kýldi Raqymqan. - Bir eldi mesheulik pen kedeylikten qútqaramyn, jarylqaymyn dep kelip janyn suyratyn otarshylardyng sózi ghoy mynauyn! Bәibishesine jabysuyn, Bighabilgha janyng ashyghany eken-au!

Búl janystyrugha kelgende Maqpal maghan qarap qoyyp syqylyqtady da, bir jaghymda otyrghan Yntyqbay әdeyi jany týsti ony:

- Núriyash, mynalar seni toqal degisi kelip otyr ma, qalay ózderi?

- Degisi kelgendi qoyyp, dep bolmady ma!... Ishteri kýise túz jalasyn, shaqyryp keleyinshi ózin!- dep kýle týregeldi Maqpal. Auyz ýiden Áliyany qoltyqtap, tartyp әkelip, mening qataryma otyrghyzdy da ózi tómengi jaghynan shәy qúidy. - Al, endi ne demeksizder?

Áliya eshtene úqpaghansyp, jan-jaghyna jaltaqtay týsti:

- Ne boldy, ne boldy, kýlesizder ghoy?

-  «Bәibishe-toqal» dep mynalar ekeuimizding tatulyghymyzdy kóre almay otyr!- dep Maqpal әshkereley saldy. - Bәibishe bolyp-aq otyrshy qane, qayter eken!

Áliya ornynan yrshyp túrdy:

- Joq-joq, Qúday saqtasyn, ózimning erim túrghanda!.. Ol estise búl qaljyndarynyzdy... Aramyzgha ot salmanyzdarshy!

Qaljynnan útylmau oiymen «otyr, bәibishe!» dep, Áliyanyng qolynan tartyp edim, bir sausaghymdy bayqatpay qysyp qalyp, otyra ketti.

- Al, abysyn bolsaq nesi bar eken?- dep kýldi Maqpal. Áliya shegine otyryp qyzaraqtay sóiledi:

- Búl qaljyndy qoyshy Núriyash, erim kelip qalady!

Qonaqtar duyldap kýle alqalady Maqpaldy:

- Jaradyng Núriyash, jaradyn!

- Óz kýshine senimi tolyq-aq eken!

- Múnday minezi bolmasa, Bighan «Núriyash» atay ma!- dep Toqbay atty jas aqyn sýiinshi aitty da, Qúljan ashyq kópshikshil әdetimen kókke bir-aq shyghardy.

- Bighanday ghalymymyzgha eki әiel týgil tórt әiel әpersek te kóp bolmas!

Búl úshyrmagha, qynjyla qaraghanymdy sezbey qalyppyn. Qúljangha Raqymqan toytarys aitty:

- Bighabilding halyqqa sinirgen enbegi ýshin halyqtyng jauy etip, feodalgha ainaldyrsan, syilaydy-aq ekensin! «Tórt qatynyn» ne aityp otyrghan?

- Qaljyng ghoy! - dey saldy Qúljan. Bәrimiz kýldik.

- Onday qyz-kelinshek óndiretin zauytyng bolsa, aldymen ózine bir súluyn... Sonan song ýilene almay jýrgen bizdi de esirkersin!- dep Yasynәmәt atty úighyr qyzmettesim qarqyldady. - Biraq, «qazaq bayysa qatyn alady» dep bәrin Bighabilge beretin úqsaysyng ghoy!

- Úly Stalindi de azdyrghan osynday jaramsaqtyq-au!- kýnk ete týsti Esqali. Oghan jauapty Raqymqan ashyq qayyrdy:

- Myna Bighabilgha tórt qatyn әpermek bolghanda, onday kósemderge dýniyedegi barlyq qyz-kelinshekti týgel jiyp berudi de kópsinbegen shyghar!

- Ózim Hrushevting jekege tabynugha qarsy әreket qozghauynyng turalyghyn endi tolyq týsinip otyrmyn!- degen kýnkilmen Asylqan túqyrdy.

Maqúlbek dәu jalt qarady oghan:

- Biraq, ol nauqan dúrys bolsa, Maujushy qarsylyq mәlimder me edi!

Qúljan endi ózining janaghy jaramsaqtyghynyng qarsy jaghynan shygha keldi:

- Maujushidyng ózi de tabyndyrushy jaghynda ekendigin osy qarsylyghy-aq dәleldep otyrmay ma!

Negizgi aitys taqyrybyna osylay tolqyp-tolyqsyp kelip taghy kóshti qonaqtarym. Qyp-qyzyl Esqaly kýrenite qalyp Qúljannyng búl dәleline qarsy dәlel qoydy:

- Tughan kýnin merekeleuge de tiym salghan Maujushi, «maghan tabynyndar» dedi me saghan!

- Tarihta qay memleket basshysy maghan tabynyndar dep tabyndyryp edi!- dep Toqbay oghan qarsy týsinik aitty. - Bәri de emeurinmen tabyndyryp kelmedi me! «Jasasyn» demey qoysang jaghattaushylary jaghannan ala týspeushi me edi. Qazir jaghday biraz kenigen song ghana tilimiz shyghyp otyr ghoy. Búdan sәl búrynyraq «tabyndyrma» deseng ózindi tamúqtan kórer edin!

Toqbay ózin osylay jaqtay qalghanda shargha deneli Qúljan kerdiyip shalqalay qaldy:

- Meniki qaljyng ghoy, әnsheyin!

- Bile bilsender Maujushidyng jekege tabynugha qarsy ýlesi kóp!- dep Esqalidy Raqymqan quattady. - Qala, qalashyqtargha, óndiris oryndaryna Sovet odaghyndaghy siyaqty jeke adamdardyng atyn qoymau jónindegi búiryghyn da úmytyp qaldyndar ma!... Shyndyghynda mәsele kósemderde emes, kópshilderde. «Danyshpan kósem», «kýn kósem» dep kókke sonau tәnirding ornyna otyrghyzyp qoyyp, qaytadan ornyna týsire almay kerdiytip qoyatyn osynday qos qúiryqty jaghympazdar ghana!.. Janaghy Qúljannyng Bighabildi qolpashtauy dәl sonyng mysaly emes pe!

- Siz mening sol sózimdi jaghympazdyq sanap qaldynyz ba? - kenkildey kýldi Qúljan. - Onym Bighandy jaqsy kórgendigimnen ghana aitylyp qaldy ghoy!

- Qúljan, sening sol «jaqsy kóruinnin» ózi, basqagha da kesiri bar jaghattau!- dep qalghan Asylqan sózdi búl «qorqynyshty» taqyryptan búryp, jәy qaljyngha auystyrmaq boldy. Myna súlulary jetpey otyrghanday, Bighabilgha bәrin ýiip-tógip, aryq kempirlerge bizdi mәngi matamaqsyng ghoy tegi! Mening de bir jas iyisti iyiskeyin degen ýmitimdi eskersenshi iyt-au!

Raqymqannyng tigil sógisine qyzynyp qalghan Qúljan búl qaljyndy estimey de qalghanday sóilep ketti:

- Men taghy bir shyndyqty aitayynshy! Jekege tabynushylyq joq dep meni ghana jamanatty jaghympaz etpek boldyndar ghoy, qane aityndarshy, úly kósemimiz Maujushy týgil jay ghana bir audan shujiylerine[1] de jalbaraqtap iyilip-býgile qalasyzdar ghoy, búl, tabynushylyq emes pe?

- Sekretarlar - partiyanyng ókili, Maujushy - partiyanyng kósemi. Bizding olardy qúrmetteuimiz - partiyagha arnalghan qúrmet. Onday qúrmet pen tabynudyng parqyn aiyrmay, bәrin jalbarynu-tabynu desender, qatelesesinder joldastar! - dep Yntyqbay Qúljangha qaratyp toqtau aitty.

- Árqanday әreketting shegi bolady,- dedim men. Yntyqbaydyng pikirin bas iyzep quattay sala qosymsha qostym. Kópshilik jym bola qaldy. - Sheginen asyra jegen bal da u. Al, «jaqsy kóru», «qúrmetteu» deytin adamzatta ghana bolatyn izgi qasiyetting belgisin óz sheginen asyryp jiberse, qúlshylyq pen tabynushylyq kelip shyqpaq. Múny bile túryp, qasaqana istese, qastyq-shiritkish bakteriya shashqandyq bolady!

- Mine, mine dәl aittynyz, oy ainalayyn Bighanym-ay!- dep Qúljan aldyma týsip, jorghaqtay jóneldi. - Dәl ólshem, daruly qortyndy boldy! Al endi partiyagha arnalghan osy qúrmetimizdi sheginen asyryp, tabynushylyqqa ainaldyryp otyrghan kim, sony úqtyrynyzshy!

- Sheginen asyrghan sen. Jәne sendeyler shyghar!- dep jymiya qaraghanymda, du kýldi kópshilik. Kýlki toqtaghan song kýrsine jalghastyrdym sózimdi. - Jana ghana kóz ashyp otyrghan pәk sәby mesheu halyqtyng arasyna tasalanyp alyp, adam aulaytyn aramza az ba!

Qúljan shamdanayyn dep oqtaldy da әldene oigha kelgendey, qosyla kýlip aldy.

- Men endi shynyma kelmesem bolmady,- dedi sonan son. - Aldymen bir mәseleni aiqyndap alayyn, tabynushylardy týgel aramza dediniz be?

- Joq, bәri aramza emes, qashan da maqsatsyz anqau, pәk mesheu erushiler kóp bolady ghoy. Mәselen sen atamasan, men qashan «ghalym» atalyp edim? Al, institut bitirgen Qúljan molla «ghalymymyz» dep jalbaraqtaghanda seni oqymysty sanaytyndar maghan ras ghúlama eken -dep tabynbay ma!... Ghalym ekenmin dep mening de keseldene týspesime kim kepil!... Shapaghat tiygizerlik eshqanday lauazymy joq meni ótirikten ótirik osylay qauqityp úshyratqanynda ýkimet basshylaryn, partiya kósemderin ne ondyrmaqsyndar!...

- Allay, Allay, jazyqsyz býrdiniz-au!... Endi shynymdy aityp qútylayyn, shynyn aitqangha sot joq shyghar. Men ózim ghoy, sizdi ghalym dep tanitynym ras. Oghan shygharyp otyrghan kitaptarynyz - oqulyqtarynyz kuә! Búl, sizden bir shapaghat-mәnpaghat izdep, jalghan jaghympazdanghanym emes!

- Shyn tabynghanym desenshi onan da!

- Qaljyndy qoya túrshy Raqa, sóilep bolayyn!... Al, jaghympazdar az emes degeniniz yp-ras, bostandyqtan keyin tipti kóbeydi. Qazir Mauzydúng jushigha, kompartiyagha jaghynghysy kelmeytin eshkim joq. «Kompartiya degenimiz Maujushi, Maujushy degenimiz - kompartiya» dep oqymadyq pa! Partiya qataryna ótudi talap etushilerge qoyylatyn shart bireu ghana. Tónkerisshi bolu ghoy. Al, tónkerisshi boludyng belgisi - partiya jaqta túru. Yaghny Maujushy jaqta, әr dәrejeli shujiyler jaqta bolu ghana. Demek, partiyagha kiruding sharty, sayyp kelgende solargha jalbaraqtau, solargha tabynu eken. «Aqiqatty amaliyattan izdeymiz» degendegi izdep tandaytyn amaliyaty bastan ótkizgen túrmys-tarihymyz emes, tabymyz emes, sanamyz emes, tek naq maydanda qolma-qol tabynu ghana bolyp qaldy. Olardyng kópshiligin kótermey, jaghynbay-tabynbay partiya qataryna ótu qayda? Qane, jekege tabynu bizding elde joq deushiler endi dәleldep kórinizdershi! Jәne jekege әrkim ózdiginen tabynghysy kelip tabynyp otyr ma, joq, kommunizmge bastaushynyng ózi tabynuymyzdy shart etip tabyndyryp otyr ma?

Búl sózge kelgende Raqymqannyng qaqshiyp otyrghan basy sylq týsti de men jasyra kýrsinip aldym. Yntyqbay men Asylqan túqyra týsti. Qúljan siqyrdyng búl sózinde belgili mólsherde shyndyq bar edi. Al, múnyng kómeski qoldaushysy Maqúlbek tómen qarap yrjynday berdi. Esqalidyng kózi jýzinshe qyzaryp, shekshireye qaldy da tútyghyp-týtep shyghardy sózin:

- Ja-ja-jappa jalandy, p-p-partiya qataryna solay tabynyp aldaytyn orayshyldar ghana ótip jatyr ma?

- Kórgendi k...dep jenuge bolmaydy ghoy,- Qúljan mýlәiimsingen bәseng ýnmen jypylyqtata sóilep ketti. - «Kim tónkerisshiler jaqtan kórinse sol tónkerisshi. Kim jiyangerlik, feodalizm, burokrat kapitalizm jaqtan kórinse, sol keri tónkerisshi»[2] emes pe, tek ózdering mendey shynyn sóileushini aramza qataryna qosa kórmenizder! Osy otyrghan dostardyng ózimen-aq dәleldep bereyin mysalyn: proletariyattyng osy partiyasyna Auyl proletarynan shyqqan ghalym tónkerisshi Bighabil qabyldandy ma? Kedey sharua balasy, tónkeris sabynda ósken Raqang qabyldandy ma? Proletar balasy myna men qabyldandym ba? Myna aq jýrek Toqbay qabyldandy ma? Qarshadayynan jetim qalyp, tónkeristing jasyryn qyzmetinde ósken Kýlәn jengem qabyldandy ma? Yntekeng ghoy, tónkeris armiyasynyng sayasy qyzmetinde jýrip, jazatayymda ótip qalypty. Mening Maqpal jengem mal iyesi zәngining qyzy bolsa da feodalizmning teperishin qatty kórgendikten partiya mektebindegi hanzu «sheshesinin» kómegimen ótipti. Al Asekenning gomendan saqshy mektebinen oqyghan jazyghy bar bolsyn. Myna Maqúlbek dәu ataqty alpauyttyng balasy, búl da asyqpay túra túrsyn, ótu aldynda ghoy. Al osynday dostardan kompartiya men komsomolgha ótkender kimder ekenine qarandarshy: panatik mollanyng myna Esqaly myrzasy komsomolgha qalay óte qoyghan? IYdeyasyz, jaltaqoylyghy ýshin be? - Búl sózge kelgende Esqaly týtigip, tistene týsti. Men isharalap basu aittym. Áriptesinen kegin osylay alyp jibergen Qúljan, sózin beygham jalghastyra berdi. - Myna Áliya hanym partiyagha ne istep berip ótken? Kompradordyng qyzy bolghandyghy ýshin be? Kapitalisting úly altyn tis aghay ne qasiyetimen ótken?

- Qúljan agha, bizdi de kýndediniz be endi?- dep Áliya qyzaraqtap shygha jóneldi.

- Qúljan ózinning erkekten shyqqan núsqalasyng ghoy, seni kýndey qoymas! - Yntyqbay sýze qarap kýldi de, búl mysqyldy Toqbay tolyqtady:

- Tiri bolsa Qúljan aghang da partiyanyng bir tesigin tauyp kirip ala qoyar әli!

Qúljan olardyng qaghytpasyn estimegensip, jalghastyra berdi sózin:

- Dabyrlamandar aghayyndar, sózimdi bitirip alayyn!.. Osynday sheber jaghympaz jaulardan partiya qataryn toltyra qoyghandar az ba! Mәselen Aqymetqan bay, Asqar úry, Mәmetjan kópes, Dәuit molla, Daljyn kelen, Túrdy shanya, Toqty shanzún...

- Boldy, boldy!- dedi Yasynәmәt qyzynynqyrap. - Sheshesining bateginen taqsy[3] qúshaqtay tughan onday taqsypazdardy sanap tauysa almaysyn! Kompartiyagha múndaylar qalay-qalay ótip aldy deysin, qane, sonyndy aitshy onan da!

- Aytqamyn ghoy jana! - Eki jaghyna kózin oinaqtata qaraghan Qúljan endi bir týrli artistik keyipke kire qaldy. - Po-po-po, partiya ýstinen ghaybat aitqanyma qyptaryng qanyp-aq qalghan eken-au!... Qayter eken dep qaljyndasam...

Qúljan osy qúbylysymen oryndyq arqalyghyna sylyq týsip qarqylday kýldi. Súm sharghynyng jylp etip endi bylay shygha qaluyna men jiyrene qaradym da ózi túrghylas birnesheu týlki kórgen kóp tazsha útylap qua jónelerdey tónip edi. Esik jaqtan bastap eki-ýsh jigit týregelgende jalt qarasam, Kýlәn kirgen eken. Oryn kenitip, ózining «yntasynyn» qasyna otyrghyzdym. Maqpal "әpkesinin" syrt kiyimin sheshtirip aparyp, kiyim ilgishke ildi. Ishi shyghynqyrap qalghan Kýlәn, ekiqabat bolghaly tolyqsyp, tipti ajarlana týsip edi. Zymystan qysta da, jaydary jazda da bir qalypty, ashygha da, túshygha da ortaq, birge ósip-bite qaynasqan, ómirdegi eng jaqyn syrlas dosyma kýlimsirey qaradym.

- Tanymay qaldyng ba, Bighash?- dep ol da kýlimsirey súrady da jauap kýtpey-aq kópshilikke jaghalata qarap, birnesheuine auyz jybyrlatyp amandasty. - Ángimelerinizdi bólip qoydym ba, jalghastyra berinizder!

Osynda otyrghandar týgel qúrmetteytindigi men qyran qarshyghaday ilip týsetin ashyq tildiliginen jasqanatyndyqtary qosylyp, Kýlәn kirgen song jym-jyrt bolyp qalyp edi. Onyng әielder úiymyndaghy qyzmetine baylanystyra qaljyndap Raqymqan jol ashty:

- Kóbi boydaq qular ghoy, sening aldynda sypayylyq saqtap syrbazsymasa «shýike bas» ala almaytyndyqtaryn da biledi!

- Orynsyz sypayysy qalatyn jigitterge bizding qyzdardyng jer sipatyp ketetinin de biletin shyghar! - dep Kýlәn kýlgende boydaqtardyng bәri kýldi. Múndayda kýlki ýshin ózin de qosaqtap kósip jiberetin qu tildi Núraly әdettegi tәuekeline basyp qaldy:

- Jeneshetay, әiteuir bas jibin qolymyzgha bir ústatynyzshy, airylsaq obalymyz ózimizge!

- Onday bas jipti-noqtalylardy layyq kórsenizder, onyng jóni basqa ghoy!

- Yapyray, kózsiz әngi neme-ay, qalay domalap ketkenindi ózing de sezbey qaldyn-au!- dep Asylqan Núralygha qarap kýnirengende kýlki tipti ýdep, keng ýidi kótere jónelgendey sezildi.

- Aseke, menen qam jemeniz!- dedi Núraly kýngirlep. Qysynqy kózi kýlkimen júmyla týsti. Búira qonyr shashyn uqalap jiberip jalghastyrdy sózin. - Meni endi boydaq qataryna qosyp domalatpaytyn bir qúshynash ýiimde otyrghanyn óziniz de bilesiz ghoy. Kýlәsh jenesheme búl ótinishti myna kәri boydaq Qúljan aitqyzyp, domalap jatyr!

- Ei, ózing týsken orgha bizdi de ala týspekpisin, qashan ait deppin saghan,- dep Qúljan qyzaraqtaghanda Núraly ýstemelep soqty:

- Basqalardy ala jyghylu ózinmen ketsin, sening halyng aitqyzdy dedim ghoy, betindegi úyatty sheshek jep ketken beyshara-au, úyalghan ne tening senin! Sonday basy jipti, tórt ayaqty «súlular» bolmasa, eki ayaqtylary juyr ma saghan!...

- Álgindegi egesti aitysta qyzynyp, shataqtasyp qalmasyn degen saqtanumen ishimdik shyghartpay otyr edim. Mynaday taza qaljyng tebirenisine kelgende shyday almadym, ym qaqtym Maqpalgha. Ol ymnyng ne súraghan ym ekenin esik jaqta túryp Áliya qaghyp әketti: quyryp qoyghan kók azyqtaryn tәrelke-tәrelkesimen kirgizip, dastarqangha tize qoydy. Áyelder jaqqa syra, sharap, erler jaqqa móldirep aq araq kelgende Qúljan jaynandap sala berdi de, birer jútyp alghan song taghy da sayray jóneldi:

- Aghalar, dostar, kýlki ýshin әrtýrli sóz bolady ghoy, artyq-auys ketkenin keshiriselik! Ózara keshirispesek, bizdi qay jan keshirmek!... Ózimsinip sóileymiz, erkindep bir otyrysta bir jasap qalghymyz keledi. Jasasyn qaljyn-kýlki! Joghalsyn ashu-yza! Jasasyn úiytqymyz, jas ta bolsa bas bolyp, jas otauyn biz ýshin qara shanyraqqa ainaldyryp otyrghan Bighan agha!...

- Ei, endi shúp-shúbar qúiryghyndy búlghandata bermey qysynqyrap otyrsang qayter edi!- ep Esqaly kýbirley týiilgende Qúljan qarq-qarq kýldi.

- Ózim de eskerip otyrmyn bauyrym, baghanaghy bir sózim auyryraq tiydi saghan, bir-eki jas kishiliging bar ghoy, keshir! «Jany kýigen tәnirin qarghaydy», senen basqamyzda jekege tabynushylyq joq dep tyshatanghan song qayteyin endi, tamyrlaryndy týgel qazyp shyqpasyma bolmady! Al, men ózim osy dýniyede Bighannan basqa eshkimge de tabynghan emespin. Ayttym ghoy, onym qate emes, talantqa kim tabynbaydy! Daryngha tabynuymyz qate emes, tabynu qajet bolsa, osyghan ghana tabynalyq!...

Ishimdikke qosylmay, jәy әngimemen shәy iship otyrghan Kýlәn jatyrqay qarady Qúljangha. Mening de kózime iyektegen albastyday kórinip, týiilip qalyp edim, qolym dir qaqqanday boldy.

- Sabyr et Bighash!- dep kýbirledi Kýlәn. - Sen tiyisseng ýiinen qudy der!

- Qúljan-ey!- dep Asylqan da, Raqymqan da, Yntyqbay da oghan qoy degendey bas shayqap toqtata almady. Órshelene týsti Qúljan:

- ...Biraq qazirshe eshkimge de zorlyq ótpeydi ghoy,-  dey týregeldi de rumkasyn kótere ailanyp men jaqqa bettedi.  - Árkimning senetin óz tәniri ózinde. Men ózim tolyq senetin Bighanymmen ghana bir rumka qaghystyrayynshy!

- Qaghystyr, qaghystyra sal, neng ketedi!- dep tór jaghymnan Kýlәn kýbirledi de men Qúljannyng rumkasyn alyp, stolgha qoya sala týregeldim:

- Sen osynda araq iship kelgenbisin?... Maspysyn, jaghyng sener emes qoy?

- Jo-jo-joq, ishkenim jana ghana!

- Olay bolsa, beri kelshi! - Jetektey jóneldim syrtqa qaray. Jautang qaghyp Núriyashym, jymsy kýlip Áliya ere shyqty.

- Jә, partiya mýsheleri sening nendi aldy?... «Ózine tabynghandy ghana tandaydy» dep býtindey qaralaytynday partiya basshylary nendi aldy?.. Uyndy býrkip-býrkip alyp, qaljynym dey salatynday kimdi aqymaq kóresing sonsha!

- Pәle, siz de... siz de osynday... qaljyndy sizding de shyn kórgeniniz be?

- Qaljyndaytynday partiya sening qúrdasyng ba edi, iyә, múnshalyq ajualaytyn jauyng ba edi?... Partiyagha tabynbay osy ýige bas súghushy bolma múnan son! Búl ýy partiyanyng ýii, men - kompartiyanyng qúly, meni qútqarghan, ósirgen kommunistik partiya ghana!... Bar, qayt!

- Siz de... Siz de sonday ma ediniz! - Qúljan nyq-nyq basyp jýrip ketti de, men Áliyanyng kózinshe Núriyashymdy qúshaqtap qúshyrlana sýidim.

- «Ýmmatymdy» quyp jiberdim!- dep qonaqtarymdy kýldire kirdim ýige. Rumka kótere sóiledim. - Joldastar, biz, jekege tabynugha qarsy túrsaq ta partiyagha tabynuymyz aqausyz saqtalugha tiyisti. Sebebi, búl, proletariyattyn, jalpy enbekshilerding partiyasy. Dýniyeni jaratqan enbek. Bizdi adam qataryna qosyp, enbegimizdi jandyrghan osy partiya. Bireuge parazitsha jabysyp-sýienip ósudi ghana maqsat etip kәukelekteytin eki jýzdi eng uly shiritkish-jaghympazdyq bakteriyasy joghalsyn!

Qonaqtarym qoparyla týregelip, pikirimdi qúptap-quattay kóterdi ydystaryn. Bar jayymdy biletin Kýlәn, kóz jasyn yrshytyp jiberip kýldi.

- Jeneshetay, Qúljangha endi úrghashy kórsete kórmeniz,- dep du kýldirdi Núraly. Asylqan eptey qosymshalap, Qúljangha odan da dórekirek «qastyq» saylady:

- Qisynyn tauyp, ózindey kók betke qosqan jón shyghar!... Múnymyz talap emes, pikir ghoy, óziniz biliniz! Bizdiki tek әiteuir ekeui tendikpen tildessin degen ghana halystyq qoy...

- Kók bet erki-aldyna qoyar ma búl qortyqty!-Núralynyng búl kýnkili de estilip qaldy.

- Jә, qoyyndar endi!- dep saqyldap kýldi Kýlәn. Ázildi-jarasymdy otyrys qalpyna kele qaldy...

Bizding ýiden Qúljan quylghan sol otyrystan keyingi bir kýni gazetterge Sovet kompartiyasynyng bas sekretary Hrushevting bir sezde sóilegen sózi shyqty. Onda Júngo kompartiyasy arnauly mysal retinde atalyp madaqtalypty: «Sosializm jaulary marksizm daghdarysqa tap boldy, toqyrady desedi. Eger marksizmning ómirshendigi bolmasa, damymasa, Mauzydúng basshylyghyndaghy qytay kompartiyasynyng qazirgi jetistikterin, dýniyeni dýr silkindirip jatqan janalyq tabystaryn qayda jasyrmaq!» degen sózi mening kózimdi jaryq etkizdi. Badyraya týsti sol abzas. Qúljannyng kózin (eger sol kórkókirek dúrys týsine alsa) tipti badyraytyp, shygharyp jibere jazdaghan shyghar degen oimen jymidym.

Ile-shala kósemimizding býkil әlemning kózin badyraytugha kiriskeni bayqaldy. Jana demokratizmnen sosializmge ótuding «sara jolyn» belgilepti:

«Dýniyeni dýr silkindiretin zor kýshpen kóp, tez, jaqsy jәne ýnemshildikpen istep sosializm qúrayyq!» degen bir ghana úranmen túlghalanypty búl «bas jol». Kedey de mesheu bir elde kapitalizmnen attap ótip, sosializmdi osynday tez iske asyra qoydyng kepildigi retinde «zor sekirip ilgerileu» men «Halyq kommunasynyn» jobasyn da jariyalady. Ónerkәsipte «zor sekirip ilgerileu» arqyly kapitalizmning eng ozbyr mystany atalghan Angliyany «on-aq jylda basyp ozamyz» da, auylsharuashylyghyndaghy «Halyq kommunalary» arqyly sharuashylyq jәne túrmystyq salt-sana jaghynan basqa sosialistik elderden de oza zaulatyp kommunizmning tabaldyryghynda bir-aq tynyqpaq ekenbiz. Olay bolatyny, bizdin  auylsharuashylyq kollektiyvining atynyng ózi de «Kommuna» emes pe. Bir-bir rayon halqyn bir-bir ghana tayqazannan tamaqtandyryp, kerbaqpa jekeshildikke kiretin quys qaldyrmaghan son, kókiregimizge kommunizm iydeyalogiyasynan basqa ne ornamaq!

Partiyanyng ortalyq komiyteti jaghynan «ýsh qyzyl tu» atalghan osy «bas jol», «zor sekirip ilgerileu», «Halyq kommunasy» turaly jobalardy ýlkendi-kishili әr-bir oryndar talqylap ýirenuge kiristi. Talqygha salyp pikir súrau emes, miymyzgha qaytkende de sinirip, sanamyzgha ornatu ghana talap etilgendey nysay bar. Kópshilik qyzmetkerler qatarynda da, ózdigimnen de shúqshiyp oqyp, tauekelge sekiruden basqa qisyn izdeumen boldym. Qadalghan kózimnen ker ýtir, nýktelerining birde-biri qaghys qalmady. Biraq, tergeushim keshire kór, sol shaqta «ýsh qyzyl tudyn» miyma kirgen-kirmegenin qazirge deyin seze alghanym joq. Sanamda tek bir ghana, bir bolsa da biregey, toq qyzyl-zor qyzyl tu bar edi. Ol: «Shynayy kommunizmshi partiya nendey taqyrypta núsqau shygharsa da ózining baghynystylaryna ziyandy oimen shygharmaydy» degen senim. Osy tu - qazirge deyin mening birden-bir ýkimshim. Sanamnyng eng biyik shoqysynda әli de óz saltanatymen jelbirep túr. Búl ýkimshim sol shaqta bir eskertuin minut sayyn qaytalap aityp túrghanday sezilgen: «Miyna sinbese de úghyp al, kommunistik partiya - zәulyghalam jansaq núsqap janyla qalsa da óz qateligin ózi týzetip alatyn partiya. Ózin-ózi ashyq syndap týzetetin partiya shyn niyetti kommunizmshildikting mýkissiz tarazysy da osy qasiyeti»,- dep túrghanyn anyq úghyp otyrghany әli de esimde. Endigi jýrer jolymyz - ister qyzmetimiz jónindegi zor kezendik mәni bar búl ýirenisimiz talqysyz-talassyz joba maqalalardy qaytalap-qaytalap sydyrtyp oqumen ghana óte berdi, sóitip. «Ne týsindin, qate me, dúrys pa, sizshe qalay, qanday pikiring bar? Búghan qyzmetindi qalay baylanystyrmaqsyn?» dep súraghan da eshkim bolmady.

«Ýsh qyzyl tudy» kókeyge qondyryp, sanagha kóteretin quattaushy pikir emes, qudalap qyjyrtatyn qiytúrqy pikirler shygha bastady: «kósemimizding maqtanpazdyqqa qanshalyq jat ekenin», «jekege tabynugha qanshalyq qarsy ekenin» osynysynyng ózi-aq kórseter-au әli, Hrushevti madaq lebizimen aspangha bir-aq yrshymady ma! - degen dúspandyq kýlki estildi. Múnyng kimnen shyqqanyn bile almay jýrgenimde «ózi jýirik, ózi jorgha, ózi sharshamaytyn, dem almaytyn, su iship, shóp jemeytin kólik bolsyn degen búiryq taratylypty, múnday at qayda bar!... Mashina bolsa da benzin ishpey me!»- deytin sheneme sóz shyghypty. «Bas jolgha» qaratylghan syn ekeni belgili bolsa da, múnyng da qaydan shyqqanyn bilmedik. (Partiya ortalyghynda búl jobagha qarsy pikirler tuylyp, onday pikirdegilerge «Onshyl opportunizm» degen qalpaq jasalyp jatqanyn ol shaqta estimegenbiz). Tek, «Tap jaularynyng byljyraghy shyghar» dey saldy dostarym. Biraq, «Tap jaularynyng byljyraghyna» qarsy qoldanatyn soqqyly jauaptaryn búl syngha eshqaysysy qoldana almady. Óitetini, múnda sosializmdi sýietin iydeya, halyqqa jany ashityn jýrek, az da bolsa markstik ghylymy qisyn, logika bary bayqalady. Búghan men de tiyise almay, «múnday qarsy pikirlerdi qazirshe taratushy bolmayyq. Partiyanyng ózi birdeme der!» dep qana qoydym.

Bir kýni keshki qonaqqa shaqyrghan Asylqannyng ýiine Qúljan óz әdetinshe bizden búryn jetip, shaqyrylmasa da tórletip otyra qalypty. Men kirgende dalbyr qaghyp túra jýgirip shlyapam men palitomdy ildi. Sýiemeldep aparyp tórge otyrghyzdy da qoltyghyma kire týsti. Jolbasshymyzben «Bas jolgha» qarsy әlgi qaghytpa syndardy maghan jana habar retinde әngimelep, «shaghyna» tildedi:

- ... Qansha tәrbiyelesek te qors eterin qoymaghan búl donyz jau bas jolymyzdy bylay qoyyp, Maujushy men partiyany әldeqalay bir maqtanshaq-úshqalaq, aqymaq etip masqaralaghanyna qalay shydarmyz!... Dәl osy ósekterine qarsy bir ýlken maqala jazugha dayyndalyp jatyrmyn!- degeninde bizben birge kelip otyrghan Aqiya oghan bir týrli jiyrenishpen qarap, myrs ete týsti. Qúljan oghan nyghyzdana, asqaqtay qarap qoyyp jalghastyrdy sózin. - Ezushi taptardy týp-túqiyanymen qúrytpay búl itter partiyanyng balaghynan aluyn qoymaydy eken!... Oilanyzshy Bigha, partiya Júngo halqyn bastap, sosializm men kommunizmge tez jetkizetin osynday aiqyn jol jasay alghanda soghan layyq kólik jasay almay ma!.. Feodalizmning qúdaylary jaratty delinetin jýirik túlparlardan kapitalizmning ónermenderi jaratqan aeroplandary qanshalyq jýirik bolsa, odan әlde qayda jýirik jer serigin sosiyalistik Sovet Odaghy úshyraghanyn sol kertartpa top soqyrlary kórmedi me!... Al, solardyng bәrin tandandyryp otyrghan úly Maujushy basshylyghyndaghy bizding kommunizmshi partiyamyz olardyng bәrinen jýirik kólik jarata alatyndyghyna kózi jetpey me!... Jetedi, biraq kórgisi kelmeydi. Tek jaulyghymen kóre almastyghymen ghana shygharyp otyr búl ósekterdi! Halyqtyng partiyagha sengen ystyq yqylasyn suytu ýshin shygharyp otyr! Olardyng osynshalyq qara jýrekterin, ósip ketken aram bezderimen qosyp júlyp tastamay partiyagha qarsy múnday ósek toqtamaydy!...

Áneu kýni ghana kompartiyanyng «balaghynan alghandyghy» ýshin ýiimnen quylghan Qúljannyng ókpesi búl joly meni yrazy etu ýshin ghana qabynyp otyrghanyn sezip, jymiya týstim. «Partiyagha tabynghandyghymdy osynday ekpinmen jetkizbesem, búl súm sene qoymas» degen dolbarmen kerenge sóilegendey, soqyrdyng kózine týrtkendey, tayynshanyng múrnyn júdyryqpen teskendey jasaghan myna «leksiyasyna» qarqyldap kýldim sonynda. Súlu múrnyn tyjyra tyndaghan Aqiya, Qúmargha búghan ne dersing degendey bir qarap alyp, Qúljandy kekesindi ýnmen mysqyldady:

-  «Tap jaularynyn» senbeytini «shóp jemeytin, su ishpeytin at» eken. Múny jasau jónindegi ghylymyndy da kórsetsenshi!- dep synq ete týsken kýlkisin tiya jalghastyrdy sózin. - Qazirgi jaratylyp jatqan jýirikterding bir ishkende qansha tonna may iship, qanshalyq uran jeytindigin biletin shygharsyn, ghylymy syngha ghylymiyraq jauap qaytarsanshy, erikti auyzben bórikti bas júta beremin demey! - Aqiyanyng songhy sózi tyndaushylaryn sýiindire týskendey jymyndatty. Kóp adam aita almaytyn bolghan tym alghyr erlikting sózi edi búl.

- I...i...i... súluym, artyng ashylyp-aq qaldy-au osy sózinnen!- dep qarq-qarq kýldi Qúljan. Ózin mensinbey Qúmardy sýiip, qalyndyq bolyp ketken búrynghy sabaqtasy Aqiyany myqtap múqatqanday, qasaqana rahattana kýldi. - Jaudyng jaulyq ósegin «ghylymi» deding be aqyrynda!... Tap jaularyna qanshalyq ghylymy jauap qajet edi?

Tartysqa jiy qatynasyp ashylyp qalghan múghalim boyjetken Qúljannyng búl jabayy qyjyrtpasynan qysyla qoyar emes, ózin býre týsti:

- Ózing adam bolsan, jaudyng búl synyn jabayy kórip, jabayy jyrtqyshsha qarsy atylmas edin! - dey saldy. Kópshilikting búl jauapty da quattaghan kýlkisinen Qúljannyng betindegi shúbary bórtip-bórtip shygha kelgendey kórindi. Ashumen bulygha tastady zilin:

- Kimning joghyn joqtap, soyylyn soghyp otyrghanyng belgili boldy ghoy, kórermiz әli!

- Kópten-aq kórisip jýrgen jayyng mәlim Qúljansyng ghoy, kórissek kórisermiz.

- Jauyng jabayy, taghy ang bolsa da sol jabayylyqty tek adamsha aqyl-sana mәdeniyetimen aulasang ghana tolyq jene alasyn, Aqiyanyng pikiri sol ghana ghoy!- dep Kýlәn anyqtady da, mening Núriyashym múnyng keri qatynasy arqyly tipti aiqyndady:

- Jau tap adamdaryn týgel jabayy angha sanap, isti sol «annyn» ózderinshe jýrgizsek, jer sharynda arsyl men kýrsil, aqyru men baqyru ghana qalmay ma!

Ýy toly adam duylday qúptady búl sózdi, «jón-aq-au!» desip kýldi. Sózi qúptalsa da jýzi qyzara qaldy Maqpaldyn. Áyelder stolynyng tórinde otyrghan Kýlәn oghan bas iyzey kýlimsiredi de bir jaghynda otyrghan Aqiya qúshaqtay kýldi. Qúljan maghan bir qarap alyp, qosyla kýlgen boldy da tómen qarap shúlghydy:

- Qúrmetti jengelerim de kirisip ketti ghoy, qoydym endi qoydym, jenildim!

- Sening jenilising búl sózden ghana emes,- dedim men, týsindire týskim kelip jalghastyrdym sózdi. - Alghash, «ezushi taptardy túqym-túqiyanymen qúrtu kerek» degeninde-aq jenilgensing de «Tap jaularyna qanshalyq ghylymy jauap kerek» degeninde omaqasqansyn!... Tónkerispen qotiyndyq ýilespeydi. Qotiyndyq bir mezet qandy soghysta istetilmese, basqa iste búzghynshylyq-býldirushilik ról atqarady. Tónkeris qyzmetinde sana jaghynan tәrbiyeleytin ghylymy qyzmet manday aldy orynda túruy qajet. Al, sening ghylymy jauapty kereksizge shygharuyn, markstik ghylymy sosializmge mýlde jat, asa jabayy sóz.

- Men sizding pikirinizge búrynnan qúlmyn degemin ghoy Bigha! - dep qoltyghymnyng astynan ghana kýbirlegen Qúljan, jenilu jónindegi ekinshi sóilemin kóterile, kópshilikke jariyalay sóiledi. - Men jenildim degende de әneu sýzegen qatynnan... Astapyralla, sýzegen boyjetkennen jenilgenim emes, ózim qadirleytin jengelerimnen jenilgenimdi ghana moyyndaymyn. Áytpese ghoy...

Janylghansyp «qatyn» degen qastyq sózin qosa ketkenine Aqiya kýrenite qaldy da, sýigenin búlay qorlaghanyna Qúmar kektene qarady. Kýlgendey jymiysa da kýigendey tyjyryndy. Toqpay men Esqaly qatar zekirdi Qúljangha:

- Ei, jap dәrethana auzyndy.

- Keshe ghana ayaghyn qúshyp, tabanyn jalap jalynyp jýr eding ghoy, sayqal qortyq!

- «Qoly jetpegen qorlaushy» bolmay ma, Qúljannyng jayyn әli bilmeytin, ózdering shartyqsyndar ghoy deymin!- dep Núraly du kýldirdi de Maqúlbek Qúljandy qútqaru ýshin kinәni Aqiyagha da artugha tyrysty:

- Aqiyashtyng ózi de aldynghy bir sózinde qatal tiyisip qoydy ghoy, әitpese «samarodnyy sary altyn» dep tamsanatyn Qúljan, «qatyn» dey salar ma, qoyyndar endi, bir jolgha keshirinder!

- Auzymnan oqys shyghyp ketti!- dep kýmiljidi Qúljan. - Janylghanyn «astapyralla» dep týzetken kýnәhәrdi Qúday keshiredi deydi, keshirinizder!

- Aqiyashtyng ol sózi Qúljannyng anayy tanymyna dәl tauyp qaytarylghan, ghylymy jauap bolatyn. - dedi Qapas atty úzyn boyly sida jigit. - Qúljannyng kókiregindegi ózin tau dep kórsetkisi keletin tinamday tas sol sózden ghana domalap týsken bolatyn. Birinshi ret sodan jenilgen. Jenilgendigin Qúljan moyyndaghan ba! «Kimning soyylyn soghyp otyrsyn» dep Aqiyashqa sayasy júdyryq týigen song ghana kiristi jengeleri. Al, Qúljan ghoy júdyryghyn әli týiip otyr. «Qadirli jengelerim kiristi ghoy, әitpese...» deydi. «Áytpese» qaytpek eken, Aqiyanyng sol sózin qalay jenbek eken, qane sonysyn aitsynshy endi! Qasqyr bolyp tartyp, ai bolyp júlar ma edin? Kórsetshi ónerindi!

- Jenildim dedim ghoy, jenildim, janyldym Qabeke! Sol sózden-aq jenilgenmin, qoydym endi!

Búl jalynyshyna kópshilik bir kýlip alyp, ol turaly sóz týgil әzil-qaljyng әngimeni de sayabyrlatyp edi. Qonaqtar keshirgendey kóringenimen kónilsizdik payda bolghanyn qonaq iyesi Asylqan bayqap, taghy da kósemsy bastaghan Qúljangha qaraghyshtap qoyyp otyrdy. Ózining eshqanday adam kónilin syndyrghysy kelmeytin kónimpaz minezimen shydayyn desede jayy bolmay otyrghanyn bayqadym. Qúljan qaq tórde nyqyrayyp, men jauapsyz-qaqas qaldyrghan sayasy súraularyn bir jaghyndaghy Yntyqbaygha qoya shyqylyqtaghan sayyn Asylqannyng keng jauyryny býlik ete týsetinin, ayaq jaqtaghy Núraly quda bayqap otyrypty:

- Aseke, jauyrynyzgha sauysqan qonghannan sau ma?- dep montany ýnmen kýngýr ete týsti.

- Odan da qiynyraq! - Kýrsine jymighan Asylqan, sherdie tenselip auyz ýige shyghyp ketti. «Kempirine» shaghym aitqaly shyqqanyn sezip kýlistik. Keshikpey Asylqan araq bótelkelerin kótere kirdi de Qanysh «kempir», tasylyp jatqan quyrdaq tәrelkelerin stoldargha bólip ornalastyru ýshin kirdi. Áyelder jaqtyng dastarqanyn jayghastyra sala bizding aldymyzgha kelip, ortamyzdaghy Qúljangha dýrse qoya berdi. Aryqsha ghana aqsúr Qanysh, shyghynqy ýlken kózin bizge kýlimsirete kelip tasyraytty oghan:

- Ei, shaqyryp keltirgen syily qonaghym senbe edin, beri shyq bylay!... Yntyqbay, jaylanyp jogharyraq otyrshy!

Kópshilik aldynda ózin qara jerge qaghyp jibergen myna kýrzini Qúljan aeroplangha ainaldyryp mine úshqanday kóterile kýldi.

- Yapyr-au, ras!... Ha-ha-ha-ha... Bayqamay aralaryna jalpiyp otyryp alyppyn ghoy!

- Bayqamay emes, «jaqsy at órshil, jaman adam tórshil», qay ýide de kәsibing osy!

Qanysh óz isimen jýrip ketti de Qúljan bizding qarsymyzdaghy tómengi oryndyqqa shalqalay shirenip alyp qúrdy kisiligin:

- Osy jeneshem, ýirenisti kónekóz bolghandyghynan ba eken, basqa jengelerimning bәrinen jaqyn kórinedi kózime. Qayyndaryna ózimsinip osylay zeyil tiyisetini qanday jarasymdy!... Ýrimjining osy jogharghy jarymy bir ghana kommuna bolyp kollektivteskende kóremin әli búl kisiden, ha-ha-ha-ha-ha...a... qolyma týsken qalam aqymdy kommunaniki dep qaghyp alyp, qylar-au әli qylapatty!... Jә osy «zor sekirip ilgerileu» isi búryn istelip kórilmegen nauqan ghoy, Bigha, qanday formamen jýrgiziler eken?

Qúljannyng sózin de, búl súrauyn da tyndamaghansyp, Yntyqbaymen sóilesip otyr edim. Esqaly qysqasha jauappen toytara salmaq boldy ony:

- Sekirip ilgerileushi tyng nauqan dep kim aitty saghan, azattyqtyng ekinshi jylynan bastap-aq jýrgizilip kele jatpay ma!

- Mәselen?- bir qolyn myqynyna tirey súrady Qúljan búl súrauyn. Myqyrdyng sayasy shalmasyna taghy da oqys ilinip qalghanyn endi sezgen Esqaly opyq jegendey, túqyryp alyp quyrdaqqa bas qoyyp edi, búl súraudy býlk etkizip Maqúlbek qaytalady:

- Mәselen.. qay-qay әreketterde?

- Mәselen, jana demokratizm ótpeli dәuir atalghanymen ýsh ýlken jaudy joya otyryp, ornyna myghym halyq sharuashylyghyn qúratyn, mesheulikten qútylyp, әl-auqatty kóteretin, mashaqaty kóp te eng qajetti dәuir ghoy. Osy tarihy zor mindetti jartylay feodal, jartylay otar bolyp kelgen elimizde bes-alty jylda ghana oryndap shyghu, onay sekiru me!

- Osyny sekirip ilgerileu dep kim aitty saghan? - Qúljan tergeu súrauyn Esqaligha taghy da qoyyp qalghanda qonaqtaryna Asylqan ishimdikting bastama sózin sóileuge dayyndalyp, rumkasyn kótere týregelip edi.

- Qúljan sen... qoyasyng ba, joq pa?- dep jiberdi. - Búl otyrysymyz sayasy kenesting jiyny emes. Eger ... qysyp otyra almaytyn bolsan, shyghyp ket!

Ózine búl tektes eng zor zobalannyng taghy da tóne qalghanyn bilgen Qúljan qysa qoydy da Asylqan qonaqas sózin sóilep bolghan son, piyala ydystar shyqyldasyp, syqyldasyp sýzise jóneldi. Qonaq qúrsaqtaryna qútyryq suy qúiylysymen Qúljannyng әlgi súrauy basqa bir auyzdan qaytalanyp shygha keldi.

- Rasynda da osy dәuirde sekirip ilgerileu boldy ma?

- Sekirip ilgerileu bolmaghanda ógiz ayang ba edi!- dep Toqbay kýle jauap qatty. - Osy bes-alty ghana jylda istelgen isti, basqan jolymyzdy oilap kórshi ózin, ghasyrlyq jol emes pe!

- Ásirese eginshi júrtshylyghynyng ayaghy jerge tiydi me!- dep Qapas ýstemelep edi.

- Mәselen delik?- dep Maqúlbek taghy da býlk ete týsti. Búl súraudy taghy da Maqúlbekting tóldetkenin Esqaly bayqamay jútynyp alyp, kýshene shúbyrtty.

- Mәselen deysizder me? Mәselen, jer mayyn azaytu, ósimqorlargha soqqy beru syndy Shynjiang tarihynda bolyp kórilmegen nauqan jýrilgenine birer jyl ótpey-aq úly jer reformasy bastala jóneldi. Eginshiler búl tónkeris arqyly pomeshikterden jer bólip ala sala moyynserikke úiymdastyryldy. Ol moyynserikteri qalyptasyp ýlgermey - bastaushy kollektiv tәrtibine eginshilerdi daghdylanyp bolmay jatyp, kooperasiyagha úiymdastyryldy. Jay kooperasiyagha daghdylanyp, kollektivtik túrmys saltyn iygerip bolghansha joghary dәrejeli kooperasiyagha tarta jóneldik. Búl ýlken qonysqa da eki-ýsh jyl bayyzdatpay, mine, úly kommuna erejesin ýiretuge kirisip kettik. Osy nauqandarmen qúrylghan kollektiv basqyshtarynyng әrqaysysy kollektivizmning salt-sanasyn qalyptastyratyn ýlken-ýlken mektepter emes pe!... Qaranghylyq-nadandyq jaylap kelgen eginshilerge osy bes-alty institutty bes-alty-aq jylda bitirgizu, sekirip ilgerileu emey atannyng basy ma edi! - dep Esqaly Qúljangha qyzara bórte qyzynyp qarady. Jan-jaghyna jaltaqtap, jypylyqtay tandy Qúljan.

- Men emes, men emes qoy búl joly súrau qoyghan!

Kópshilik du kýldi de Maqúlbek «qasiyetti» atasynyng basyn ayaghanday, Áljannyng shaghyn ghana arqasyna juan basyn daldalay sylqyldady. Esqaly dәlel qoya tóndi Qúljangha.

- Partiyanyng úly qyzmetterin joqqa shygharyp jýrgen, sen emey kim edi?

- Astapyrallau, pәlendi jaba bermesenshi maghan, Asekeng agha qoy degen song qoyghamyn ghoy! Bighannan súrashy, osynda kelgennen beri partiya jóninde jaman sóz sóiledim be eken!

- Jә, osy sayasy qaljyndy qoyyndar endi!- dep Asylqan, stakanyn taghy kótere sóilep qaldy da «Sayasy sózdi qoyyndar» degennen qorqyp, osy taqyrypty qayta dәriptey jóneldi ózi. - «Qiyaldan túrmys ozdy» dep jazushylarymyz bekerge jazyp jýrgen joq qoy! Dýniyede qiyaldan ozghan jýirik bolyp pa edi. Al, sekirip ilgerilemegen túrmys qiyaldan oza alar ma! Taghy da sekirip, búdan da zor sekirip ilgeriley beruimiz ýshin osy bir stakandy kóterip jiberelik!

Búl tostqa kelgende kópshilik birinen-biri qalmaugha tyrysyp, lezde kóterisip tastady. Maqúlbekting denesine qaray, óz talaby boyynsha ydysy da ýlkennen tandalyp, araq eki eseden artyghyraq qúiylatyn. Óneshine salq etkizip bәrinen búryn qúya sala, qasyndaghy Qúljangha kýrsine kýbirledi.

- Yapyr-ay, endi zor sekirip ilgerileu bolghanda ne kýn kórer ekensin!... Mening ghoy, әiteuir, bútym úzyn ghoy, sening shatyng airylyp keter me eken!

- Men ghoy, jenilmin. Sosializmge úshyp bararmyn. Al, zildey auyr sen bishara orta jolda bylsh ete týsip, qasqyrgha jem bolarsyn!

- Mol et tauyp qasqyrlar qalay quanar eken!- dep bir býiirindegi Toqbay qarqyldaghanda estip otyrghan bәrimiz kýldik. Bir jaghymda otyrghan Raqymqan Qúljan men Maqúlbekke zekip jiberdi.

- Sayasy jolgha qaratqan osy sayqy mazaqtaryndy qoyasyndar ma, joq pa! Iship otyrghanda sayasat sóileytin aghayyndar endi toqtatyndar!

- Sayasy joldy kim ysqaqtapty!- dep Maqúlbek kýnk ete týsti de, Toqbay kýle anyqtady.

- Qalay sekirer ekenbiz dep myna saytan men dii uayymdap otyr!

- Dii men saytangha sekiru men jylp etip óte shyghu qiyn bolyp pa!- dep Qúmar qaghytqanda Qúljan ózining «Sayasy shoqparyn» kóterip kep aldy.

- Sayasy jolymyzdy әngimeleuden - ýirenuden tiidyng ózi qanday tendensiya?

- Túrmysymyzdy sayasattan aiyrugha bola ma!- dep ony Maqúlbek sýiemeldey qoydy.

Raqymqan ashugha mine zekirdi ekeuine.

- Sayasy talqyny ynghay araq iship alyp jýrgizu mazaq emey nemene!

«Sayasatshylar» endi birdeme dese, qyzyl sheke tóbelesting sharty tolyp qalghan siyaqty. Sayasy әngimeni tiidan qorqyp qalghan qonaq iyesi maghan ym qaghyp shygha berdi. Sen bir ebin tapshy degen ekenin týsindim.

- Qane joldastar, әn salalyq, aldymyzdaghy zor sekirip ilgerileu ýlgisimen qosylyp shyrqatalyqshy, qane!

Maqpal men Aqiya bastay jóneldi. Kópshilik birden qosyla shyrqatqanda egesushiler bir-birine sózderin estirte almay, eleng qaghyp otyryp qaldy. Álgi Raqymqan da әnge qosyla ketti de Qúljannyng kózi Aqiya men Qúmargha órttey tóndi.

- Albasty basty seni! - Maqúlbek kózining qyrymen qarap kýbirledi Qúljangha. Aqiyanyng әni de basynnan sekire jónelmedi me!... Anqighan auzyna әnshi qyz sanghy óter, bayqa!

- Basqalar sekirgende sayasat sekirmey qala ma, kórermiz әli!- dep Qúljan kýnkildey tistendi Aqiyagha. Estip qoydy ma eken degendey maghan jalt qaraghanynda basymdy shayqap qaldym. Ánge ol da qosylghan boldy. «Osy sózing rasqa shyghar-au!» - dep oilandym әndete otyryp. - «Zor sekirip ilgerileu taptyq kýres sayasatynyng sekiruinen ot almay ma!... Biraq, aman bolsam, Aqiya men Qúmardy júlmalata qoymaspyn saghan!..»

Sauyq keshi әn men biyge auysqan song Qúmar men Aqiya Qúljannyng sayqal sózinen qútylsa da qútyrghan kózinen qútyla almady. Birge әndetip, birge biylegen sayyn Qúljannyng ezui qisaydy da otyrdy. Sauyq taraghanda sol kóz ben sol ezu, ekeuining artynan qisaya erdi....

Bas jol men zor sekirip ilgerileu jónindegi ýirenu qimyly basshylyq jaghynan qayta quzalmay ayaqsyz toqtay qaldy da bizding sayasatshylar arasyndaghy múnday tartys ta demin ishine tarta qoydy. Gazetke oilamaghan jerden býtindey basqa bir nauqannyn, ghajaptanarlyghy sol, «Zor últshyldyqqa qarsy» nauqannyng maqalalary shygha kelip edi. Bәri de sol últtan shyqqan avtorlardyn, partiyanyng nanymdy basshy kadrlarynyng maqalalary.

Qúljandardyng auzynan endi sol ghajap maqalalardyng ýzindileri týspeytin boldy. Qay jaqqa bolmasyn әiteuir domalay beru ghana qajet qoy, búl taqyrypta tipti sypsyndady. Ár ýige baryp araq ishetin bet jýzdigine, qydyratyn jorgha-jýirik kóligine ainaldy búl sózder: «Elimizdegi shaghyn sandy últ halyqtary hanzulardan tarih boyyna ezilip-jәbirlenip keldi», «Búrynghy ýkimetter hanzulardy qayrap salyp, janyshtatudy birinen-biri múragha ainaldyryp qaldyryp otyrdy», «Shaghyn sandy últ halyqtaryndaghy hanzulargha qarsy óshpendilik tarih boyy sol raqymsyz janyshtaludan qalghan zardap», «Jerlik últtar qojayyn últ pen onyng ýkimetining qosa qabat ezgisi, qomsynu-qorlauy, zúlmat qaranghylyqta ústau sayasattary saldarynan artta qalghan», «Sol dәuirlerden qalghan úly hanzu zor últshyldyghy salt-dәstýr retinde әli saqtalyp kele jatyr. Ony proletarlyq internasionalizm ruhymen týp tamyryna deyin júlyp tastamasaq, últtardyng tendik-yntymaghy degenimiz qúrghaq sóz bolyp qala beredi», «Barlyq hanzu kadrlaryna úmtylmas sabaq etu ýshin zor hanzushyldyqqa qarsy әreket jýrgizu, shaghyn sandy últ ziyalylarynyng pikirin tyndau, Shinjiandaghy barlyq qyzmetimizding kilti...»

Jerlik últ ziyalylarynyng kópshiligin «Aghynan jaryldy, jasa partiya» degizip duyldatqan osy maqalalar gazetterden keninen oryn ala kele «Zor hanzu últshyldyghyna qarsy nauqan» bastalghandyghy jariyalandy. Búl nauqangha jerlik últ azamattary qatynastyrylmasa da kópshiligi kónildenip, keninen tynystady. Shyn mәnindegi erkindik-tendikke endi jetkendey jenildey qaldy.

Jergilikti últ halyqtarynyng jýregin ghasyrlar boyy sirestirip qatyp jatqan múzdy eritetindey aqiqat tilining búl maqalalary Maujushidyng óz qoly bolmasa, partiya gazetinen negizgi oryndy qalay alghan? - Búl, әlgi ayaqsyz qalghan negizgi nauqany jóninen qaraghan maghan ýlken júmbaq edi. «Búl da zor sekirip ilgerileu, marksizm-leninizmning sekirip ilgerileui» desti kópshilik.

«Jekege tabynugha qarsy túru» jónindegi júrtshylyq talqysy men ózining sosializm qúru jónindegi «Sara joly» bir az kýngirttendirip qoyghan kósem abyroyy kókke qayta úshty. Shinjiang ziyalylary «Úly kósem», «Kýn kósem», «Danyshpan kósem» deytin attarymen, «jasasyngha» on myng qabat orap, qyzyl-jasylmen әlemdep-ýkilep túryp úshyrdy.

Ádiletti tergeushim, úly kósemimizdi búlay úshyrugha búl joly men tanyrqay qoyghan joqpyn. Óitetinim, ólgenge jan salatynday osy bir kezende emes, tipti, sonau malshylardy soyqan nauqanda da, «Tarih tapsyru», «Ýshke, beske qarsy әreket» syndy qasapshylyq nauqandarda da kósemdi jazbay-janylmay kókke kóterip daghdalghan ózim bolghan son, altynsha jarqyray qalghan búl kezende qalay tanyrqay qoyayyn...

"Áy kettim-au taghy da, sizding aldynyzda tónkerisshi edim" degendey, osy «Aqtalmaq-әnzi[4] audarmaq boluymnyn»[5] ózi zor qylmys emes pe!

"Abai.kz"

---

[1] Shujy (hanzusha) - sekretar.

[2] Mauzydúng sózi.

[3] Taqsy (úighyrsha) - tarelke, jaypaq tabaqsha, taqsypaz - qoshametshi, jaghympaz.

[4] Ánzi (qytaysha) - delo (is, jauapkerding qylmys jinaghy)

[5] Ánzi audaru - qylmystynyng ózin aqtauy, moyyndamau, qabyldamay qaytaryp tastau da keri tónkeris retinde qaralady.