25-nshi qyrkýiek kýni Almatyda ótken Euraziyalyq odaqqa kiru mәselesinde jalpyhalyqtyq referendum ótkizu jónindegi bastamashyl top jiynynda ziyaly qauym, sarapshylar, oppozisiya ókilderining sóilegen sózderin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Abai.kz»

Bolat ÁBILEV, «Azat» JSDP‑nyng teng tóraghasy:

-  Euraziyalyq odaq jayly pikir talastyrmas búryn onyng tarihy neden jәne qalay bastau alghanyna  kóz jýgirtken jón. Búl iydeyany sayasy dengeyde alghash ret preziydent Nazarbaev 1994 jyly MGU-de sóilegen sózinde kótergeni belgili. Sol sózin preziydent bylay tәmamdaghan edi: «Batys Europada sayasatkerler birlestikterding aldynda jýrse, halyq odan artta qalghan. Al TMD-da kerisinshe, halyqtar birikkisi kelgenimen, sayasatkerler búghan әli jete qoyghan joq. Euraziyalyq odaqqa birigudi Qazaqstan men Resey bastay alar edi».

25-nshi qyrkýiek kýni Almatyda ótken Euraziyalyq odaqqa kiru mәselesinde jalpyhalyqtyq referendum ótkizu jónindegi bastamashyl top jiynynda ziyaly qauym, sarapshylar, oppozisiya ókilderining sóilegen sózderin nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

«Abai.kz»

Bolat ÁBILEV, «Azat» JSDP‑nyng teng tóraghasy:

-  Euraziyalyq odaq jayly pikir talastyrmas búryn onyng tarihy neden jәne qalay bastau alghanyna  kóz jýgirtken jón. Búl iydeyany sayasy dengeyde alghash ret preziydent Nazarbaev 1994 jyly MGU-de sóilegen sózinde kótergeni belgili. Sol sózin preziydent bylay tәmamdaghan edi: «Batys Europada sayasatkerler birlestikterding aldynda jýrse, halyq odan artta qalghan. Al TMD-da kerisinshe, halyqtar birikkisi kelgenimen, sayasatkerler búghan әli jete qoyghan joq. Euraziyalyq odaqqa birigudi Qazaqstan men Resey bastay alar edi».

«Tynysh jatqan jylannyng qúiryghyn baspa» degen maqal bar. Putin ózining ýshinshi preziydenttik merzimine dayyndyqty bastap ketip, derjavalyq «jer jinaushy» keypine enbeyinshe, alansyz ómir sýrdik. Biraq, byltyrghy jyldyng 3 qazanynda «Izvestiya» gazetinde Putinning «Euraziya ýshin jana integrasiyalyq joba - býginnen bastalatyn bolashaq» atty maqalasy jaryq kórdi. Búl uaqytta Kedendik odaqqa enip ketken Resey, Belarusi pen Qazaqstan atalghan maqalada Euraziyalyq odaqtyng qatysushylary dep atap kórsetildi. Osy pighyldy ainytpay qaytalaghan «Edinaya Rossiya» jetekshisi Boris Gryzlov «Nezavisimaya gazetagha» bergen súhbatynda: «Euraziyalyq odaqty qúru Reseyge taghy bir әlemdik yqpal etu polusine ainalugha mýmkindik beredi», - degen edi.

Múnday mәlimdemelerden song Aqordada ózin memleketshil sanaytyn túlghalar el egemendigine qauip tóndi dep dabyl qaqty ma? Olardyng shyryldaghany  ras. Biraq oghan mýlde basqa sebep týrtki boldy. Olar Putin bizding preziydentting sonsha jyl boyy aityp jýrgen sýiikti iydeyasyn úrlap aldy dep attan saldy. Nazarbaev ta qarap qalghan joq. 2011 jyldyng 25 qazanynda sol bayaghy «Izvestiya» basylymynda onyng «Euraziyalyq odaq: iydeyadan bolashaq tarihyna deyin» atty maqalasy basyldy. Búl maqalada ol óz avtorlyghyn eske salyp qana qoymay, qosymsha jana jobalar úsyndy. Múny әsirese maqaladaghy: «...tayau bolashaqta barlyq pikirtalas bizding elderding parlamentariylerin biriktiretin últtyq joghary organ - Euraziyalyq assambleya minberinen jýrgiziletin bolady», - degen sóilemderden-aq bayqaugha bolady. Kóp úzamay «Kazpravda» basylymy da «Euraziyalyq integrasiyanyng parlamenttik aspektisi» atty baghdarlamany jariya etti.

Sondyqtan biylghy jyldyng mamyrynda teledidardan kórsetilgen oqighagha tanghaludyng qajeti joq. Putinmen kezdesude Memlekettik duma spiykeri Naryshkin «kýn tәrtibinde Euraziyalyq odaq parlamentin qúru mәselesi túrghanyn» aityp, júmys tobyn qúru kerektigin jetkizedi. Putin búghan kelisim berip, prosesti jedeldetudi tapsyrdy.

Osylaysha eki preziydentting danghoylyghy men danghazalyghy elimizdi búryn-sondy bolmaghan ýlken qauip-qaterge әkep tiredi. Qazaqstan Euraziyalyq odaq dep atalatyn joghary últtyq sayasy qúrylymgha kirip, óz tarihynda túnghysh ret qol jetkizgen tәuelsizdiginen aiyryludyng az-aq aldynda túr.

Qazaqstandyqtar sheshim qabyldaudan shettetilgeni bylay túrsyn, qanday da bir aqparat biluden de maqúrym. Preziydent te, ýkimet te, biylik partiyasy da qúddy bir auyzdaryna qúm toltyryp alghanday. 16 million azamat qashagha aidap tyghylghan tilsiz januar tәrizdi óz taghdyrynan beyhabar.

Ýkimet bizge eki jyl boyy Resey jәne Belarusipen tek qana ekonomikalyq integrasiya jәne Kedendik odaq jayly kelissózder jýrgizilip jatyr dep keldi. Alayda elimizding ekonomikalyq qúrylymy artta qalghan, shaghyn jәne orta kәsibi men auyl sharuashylyghy bәsekege qabiletsiz jәne qorghansyz, qalt-qúlt kýy keshude. Sondyqtan Kedendik odaqqa enu ekonomika men shaghyn jәne orta biznesti odan әri túralatty.

Alghashqy jarty jyldyqta Belarusiting Kedendik odaq elderine eksporty 22 payyzgha, Reseydiki 28 payyzgha ósti. Tek Qazaqstan ghana óz eksportyn 30 payyzgha tómendetti. Býginde ózara sauda-sattyqtyng ýshten ekisi Reseyge, tórtten bir bóligi Belarusike tiyesili. Al Qazaqstan ýlesi nebәri 9 payyz ghana. Búl kórsetkishting ózi tómendeu ýstinde. Sarapshylar múny «Kedendik odaq naryghyndaghy qazaqstandyq eksporttyng súranysqa ie emestigimen» týsindiredi. Ýsh elding naryghynda bәrinen de ónerkәsip ónimderi anaghúrlym kóp súranysqa iye. Demek, Kedendik odaq eng aldymen Belarusi, sonan keyin Resey ýshin tiyimdi. Qysqasy, syrtqa tasymaldanatyn shiykizaty býkil últtyq tauar eksportynyng 90 payyzyna teng Qazaqstan ghana útyldy. Sonda Kedendik odaq shyn mәninde kimge kerek bolghan?

Bir qaraghanda, Kedendik odaq ýkimetimiz sóz etken ekonomikalyq integrasiyany qamtamasyz etip, mәsele osymen jyly jabyluy kerek edi. Biraq Mәskeu ózge tәuelsiz memleketterge qarata aitqan jabayy mәlimdemelerin qaytalaudan tayar emes. Kremli birde ortaq valuta turaly sóz qozghasa, endi birde tap bir erteng soghys nemese әskery tónkeris bolatynday ortaq parlamentke saylau merzimin belgileydi. Al Reseyding biylikting sózin sóileytin basylymdary Euraziyalyq odaq shekarasy keneyip, oghan basqa postkenestik memleketter enedi dep boljam jasay bastady. Osynyng bәrinen búl birlestik eng aldymen sayasy mәnge ie ekenin kóruge bolady.

Mәselen, «Vikiypediyanyn» reseylik núsqasy bylay dep jazady: «Euraziyalyq odaq - sayasi, ekonomikalyq, әskeri, kedendik, gumanitarly jәne mәdeny kenistigi birynghay memleketterding konfederativti odaghynyng jobasy.

Ókiletti sayasy organy - Euraziyalyq parlament.

Resmy tilderi - orys, belarusi, qazaq».

Al myna sóilemder tipti tanghaldyrady: «Euraziyalyq odaq qúru iydeyasymen qatar sayasy diskursta Ýlken Euraziyalyq odaq iydeyasy da bar. «Jer jinaugha» baryp tireletin alghashqy odaqtan aiyrmasy, ekinshi odaq Qytay, Ýndistan men Iranmen integrasiyany kózdeydi».

Búl kimning «qoghamdyq diskursyndaghy» sandyraq? Qazaqstan azamaty retinde óz memleketime qatysy bar múnday aqparatqa týbegeyli qarsylyq bildiremin. Óz basym eshkimmen birikkim kelmeydi, men ýshin Iran jәne Ýndistanmen integrasiyanyng esh qajeti joq. Óz elimde beybit, senimdi jәne layyqty ómir sýrgim keledi.

Osy mysaldargha qarap-aq Resey sayasi, aqparattyq jәne ekonomikalyq mýmkinshilikterin paydalanyp, Euraziyalyq odaq qúru josparyn iske asyryp jatqanyn kóremiz. Mәskeuding Euraziyalyq odaqtyng sayasy mәnin býrkemelep, jasyryp-jabatyny ras. Biraq búl eshkimdi de adastyrmaugha tiyis.

Birinshiden, Resey ekonomikasy Qazaqstandikinen 10 ese ýlken. Ekinshiden, Resey halqynyng sany bizdikinen 9 ese kóp. Ýshinshiden, Kremli bizding kóz aldymyzda ózining alypderjavalyq «dәstýrlerin» qayta janghyrtyp, onysyn kórshilerge qarsy agressiya men bopsalau arqyly bekite týsude. Ukraina, Gruziya, Moldova, Belarusi, Baltyq memleketteri - Reseyding jymysqy pighylyn bastan ótkergen elderding bir parasy ghana.

Alda-jalda basqa kýn tua qalsa, Resey búl sayasatyn Qazaqstangha qoldanady degenge eshkim kýmәn keltirmeydi. Búghan kóz jetkizu ýshin alysqa barudyng qajeti joq. Hristenko basqaratyn Euraziyalyq ekonomikalyq komissiyanyng 80 payyzy reseylikterden túratynyn eskersek te jetkilikti. Bolashaq ortaq valuta qalay atalatynyna qaramastan, Resey Euraziyalyq odaqtyng aqsha basyp shygharatyn baspa stanogyn óz uysynda ústaytyny belgili.

Osy túrghydan alghanda, Qazaqstan ózining tәuelsiz sayasy ókiletin Resey basymdyghy aiqyn joghary últtyq organdargha tabystauy memlekettik tәuelsizdikten birtindep aiyrylugha jәne Mәskeu basqaratyn kenestik provinsiya kebin kiige әkep soqtyrady.

Sondyqtan Euraziyalyq jәne Kenes Odaghynyng arasy  20 jyl demeseniz, ekeui de birdey qúbylys. Osy uaqyttyng ishinde biyleushiler kenes ókimetining shekpeninen shygha almaghanyn ómirding ózi kórsetti.

Qazaqstan halqynyng basym bóligi keshegi tariyhqa qaytyp oralghysy kelmeydi. Halyq kýn ótken sayyn búlay ómir sýruge bolmaytynyn, әreket etu kerektigin týsinude. Sondyqtan azamattardyng bir toby jalpyhalyqtyq referendum ótkizu jónindegi bastamashyl top qúryp, elde pisip-jetilgen eng manyzdy ýsh mәseleni kýn tәrtibine qoymaq. Búlar - Qazaqstannyng Euraziyalyq odaqqa qatyspauy, zansyz jekeshelendirilgen strategiyalyq kәsiporyndardy halyqqa qaytaru jәne әkimderdi saylau. Bizdi kóptegen belgili úiymdar men sayasatkerler, tanymal adamdar qoldady.

Biz referendum ótkizu «qoldan basqaru» kesirinen әbden zәrezap bolghan elimiz ýshin óte manyzdy dep esepteymiz. Búl referendum biyleushileri óz elderin tarihy túiyqqa tirep, keshegi qaranghy túnghiyqqa oralugha mәjbýrlep jatqan Resey jәne Belarusi halyqtary ýshin de óte qajet.

Biz búl halyqtargha avtoritarly rejimderge qarsy birigeyik, úrlyq pen ótirik, jauapsyzdyq pen avanturizmge qarsy birge kýreseyik deymiz. Keshegige qaytyp oralugha mәjbýrleytin kez kelgen әreket, tarihtan sabaq almau ýnemi qantógiske aparyp soqtyrady. Olay bolsa, tek ilgeri qaray jyljiyq.

Dosym SÁTBAEV, sayasattanushy, «Tәuekelderdi baghalau» tobynyng jetekshisi:

- Qanday da bir aimaqtyq jobalardy talqylamas búryn eng aldymen úghymdardyng ara-jigin ajyratyp alghan jón. Álemde memleketaralyq jәne joghary últtyq birlestikter bar.

Birinshiden, memleketaralyq birlestikter memleketterding tәuelsizdigin shektemeydi, sebebi integrasiya ayasynda emes, kooperasiya ayasynda әreket etedi. Qazirgi kezde olar sapalyq jәne sandyq jaghynan ósu ýstinde. Ayta ketetini, múnday birlestikter әlemde kóptep sanalady. Mәselen, Latyn Amerikasy, Tayau Shyghys, Afrika jәne t.b. Olar aldaghy uaqytta da payda bola bermek. Onyng birneshe sebebi bar. Birinshiden, aimaqtanu. Ghalamdyq bәsekelestik kýsheygen sayyn әlemde jekelegen memleketter emes, aimaqtyq birlestikter men transúlttyq kompaniyalar basty oiynshylargha ainalady. Transúlttyq kompaniyalar yqpaly jaghynan jeke-dara memleket týgil, aimaqtyq birlestikterden asyp týsedi.

Mysaly, britandyq Brand Finance britandyq kompaniyasy әlemdegi 100 memleketting eldik brendisine bagha berdi. Sonda «Qazaqstan» brendi bar-joghy 87 milliard dollargha baghalandy. Al Apple kompaniyasynyng brendi 183 milliard dollargha baghalandy. Demek, qazirgi әlemde aqyl-oy múnay, gaz jәne ózge shiykizatqa qaraghanda anaghúrlym qúndy degen sóz.

Ekinshiden, әrtýrli aimaqtyq birlestikterding payda bolu sebebi nede? Kóptegen aimaqtyq, subaymaqtyq jәne ghalamdyq problemalar memleketaralyq әrekettesudi talap etedi. Búl bizding memleketke de qatysty nәrse. Sebebi derbes memleket kóp rette óz betinshe problemany sheshe almaydy. Aymaqtyq birlesu túrghysynan alghanda, Qazaqstan Resey ne Belarusike moyyn búrmay, Ortalyq Aziya elderine basymdyq bergeni dúrys. Búlar - bizding kórshiler jәne ózimiz ornalasqan aumaq. Búl aimaqtaghy qordalanghan mәseleler últtyq qauipsizdikke qater tóndirui mýmkin. Alysqa barmay-aq Ózbekstan preziydenti Islam Karimovtyng «kórshi memleketterding su sayasatyndaghy mýddeler qaqtyghysy saldarynan әskery is-qimyldar jýrgizilui mýmkin» degen mәlimdemesin mysalgha alsaq ta jetkilikti. Osynyng ózi aimaqta erte me, kesh pe, bәribir búrq etip jarylatyn problemalar Qazaqstangha orta merzimde tikeley әser etetinin kórsetedi. Batysqa bet búryp, Shyghysta ne bolyp jatqanyn mýlde elemeytin qazaq biyligining kórsoqyrlyghy bolashaqta ózimizge soqqy bolyp tiyedi. Qazaqstan men Ortalyq Aziya elderin eng birinshi kezekte su mәselesi alandatuy tiyis. Aldaghy 10-15 jylda su mәselesi әbden asqynady, shegine jetedi, onyng janynda Resey jәne Belarusipen aradaghy integrasiya oiynshyq bolyp qalary anyq.

Biriguding ekinshi týri - joghary memlekettik (joghary últtyq) birlestikter. Resey úsynghan odaq  birlestikting osy týrine jatady. Biriguding búl týri memleket tәuelsizdigin shekteydi, sebebi oghan mýshe elder óz ókiletiligining bir bóligin erikti týrde halyqaralyq úiymnyng atqarushy organyna tapsyrady.  Álemde onday birlestikterding sany az. Kópshilik búghan Euroodaqty mysal retinde keltiredi. Biraq europalyqtardyng ózderi «biz memleketaralyq jәne joghary memlekettik birlestikterding aralyghynda túrmyz. Óitkeni әr memleketting ýkimeti óz betinshe sheshim qabyldap, erkin әreket ete alady» deydi. Desek te osy Euroodaqtyng ózi birden payda bola salghan joq. Biriguding alghashqy nyshandary payda bolghannan keyingi 40 jyldan song qúryldy. Alayda Europadaghy qazirgi daghdarys kezinde «osy Euroodaqtyng bolashaghy bar ma?» degen súraqtyng basy qyltiyp, pikirtalasqa jol ashty.  Europalyq qauymdastyqtyng iydeologiyalyq aqparat qúraly - «Evronius» arnasynan «Euroodaq kerek pe?Onyng europalyqtargha ne paydasy bar?» degen súraqqa jauap bergen Eurokomissiya basshysy Joze Barrozu: «Euroodaqty últtyq memleketterding federasiyasyna ainaldyrayyq» dedi. Onyng búl mәlimdemesi Europa sayasatkerleri tarapynan syngha úshyrady. Europanyng keybir memleketterining jekelegen aimaqtary tәuelsizdik alyp, odaqtan bólinip shyghamyz dep kóterilip jatqanda, qanday federasiya turaly sóz qozghaugha bolady? Ispaniyanyng Kataloniya ýkimetining basshysy biylikke tәuelsizdik jónindegi referendum ótkizemin dep ses kórsetkeni osynyng bir mysaly.

Alayda Kedendik jәne Euraziyalyq odaqqa kelsek, onyng әrbir mýshesi әrtýrli mәzir turaly sóz qozghap jatqan tәrizdi. Resey ózining bas aspazshy bolsam degen dәmesin jasyrmaydy. Múny Putiyn, Lukashenko jәne Nazarbaevtyng Kedendik odaq bolashaghy jayyn sóz etken maqalalarynan-aq bayqaugha bolady.

Beyresmy túrghydan alghanda, integrasiyalyq jobalar memleket basshysynyng syrtqy sayasy bedelin ornyqtyrudyng tәsili ispetti. Al resmy dengeydegi mәlimdemeler qazaqstandyq kompaniyalar ýshin 170 million halqy bar naryq esigin aiqara ashty dep jaqauratady. Degenmen songhy kezderi biylikke jaqyn sayasatkerlerding ózi, mәselenki, Azat Peruashev  «qazaqstandyq ónimder Resey naryghynan yghystyryluda» dep baybalam sala bastady.  Sarapshylar men kәsipkerlerding ózi o basta-aq  Resey baghany retteuding tariftik emes әdisterin qoldanady dep eskertken bolatyn. Kedendik odaq ayasynda Qazaqstan eksporty qysqarady degen әngimeler de talay aitylghan. Biylghy jyldyng alghashqy jarty jyldyghy boyynsha jasalghan Kedendik odaq memleketterining ózara sauda‑sattyq kórsetkishterine sýiensek, Resey ýlesi 66 payyzdan asqan, Belarusitiki 24 payyzgha jetken, al Qazaqstandiki bar‑joghy  9,6 payyzgha ten. Osylaysha Qazaqstan Kedendik odaqqa mýshe elderge qúny 3,3 milliard dollargha jetetin  ónim satsa, Resey 22,5 milliard dollardyng tauaryn satty, Belarusi sauda‑sattyqtan 8,1 milliard dollar payda týsirdi. Demek, ekonomikalyq tiyimdilik turaly sheneunikterding sózi jelge úshty.

Resmy dengeyde Kedendik odaqty aqtap alu ýshin «Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistik Qazaqstannyng Býkilәlemdik sauda úiymyna mýshe bolmas búryn jýrgizgen dayyndyghy» degen mәlimdemeler de jii aitylady. Biraq búl dayyndyq Qazaqstannyng memlekettik damu baghdarlamalaryna, onyng ishinde industrialdy‑innovasiyalyq damu baghdarlamasyna qarama‑qayshy ekenin atap ótu kerek. Biz Resey men Belarusike negizinen shiykizat satamyz. Sonan keyin valutagha olardan ózimizding shiykizattan óndirilgen dayyn ónimder - JJM, mәshiyneler men qúral‑jabdyqtar, tamaq ónimderi, metall búiymdary jәne t.b. satyp alamyz. Demek, әlemdik ekonomikanyng shiykizat tәueldilikten arylmaghan bóligi bolghanymyz azday, endi Kedendik odaqqa da shiykizat tasymaldaushygha ainaldyq.

Reseyge toqtalar bolsaq, búl el ýshin Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistik - ekonomikalyq emes, geosayasy joba. Osy jerde RAO «EES» basqarma tóraghasy Anatoliy Chubaystyng «Resey liyberaldy imperiyagha ainalugha tiyis» dep 2003 jyly aitqan mәlimdemesin keltirsek te jetkilikti. Osy kezding ózinde reseylik elita subaymaqtyq derjavagha ainaludy kóksedi.

Qazirgi kezde Resey әskeriy‑sayasy maydanda Újymdyq qauipsizdik kelisimsharty úiymy arqyly, al ekonomikalyq maydanda Kedendik odaq arqyly óz pozisiyasyn bekite týskisi keledi. Mәskeuding týpki maqsaty - Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa Ukrainany qosu degenmen tolyq kelisuge bolar. Degenmen Újymdyq qauipsizdik kelisimsharty úiymy men Kedendik odaq ayasynda tәuelsizdikti shekteu әreketteri boy kórsete bastady. Mәselen, jaqynda Mәskeu ÚQKÚ ayasynda osynday normany engizdi. Oghan sәikes, ÚQKÚ‑gha mýshe kez kelgen elding aumaghynda ýshinshi memleketting әskery infraqúrylymyn ornalastyru ýshin osy ýiymgha mýshe әr elding jazbasha rúqsaty kerek. Múny syrtqy jәne ishki sayasattaghy tәuelsizdikting shektelui dep eseptegen Tashkent búl úiymdaghy óz mýsheligin toqtatty.

Sol tәrizdi Kedendik odaq ayasynda Euraziyalyq ekonomikalyq komissiyany qúru turaly mәmilege qol qoyyldy. Postkenestik kenistiktegi túnghysh joghary últtyq organgha birtindep últtyq ókilettilikter ótpek. 2015 jylgha qaray oghan 175 últtyq ókilettilik beriletin kórinedi. Resey sonday‑aq ortaq valutany endiruge de asyq. Tayauda Dmitriy Medvedev Kedendik odaq ayasyndaghy ortaq valuta jayly 2015  jyldan keyin oilanalyq dep úsynys tastady.

Sózdi týiindesek, sayasy jәne ekonomikalyq integrasiyanyng eki negizgi erejesi bar. Birinshiden, myqty jәne әlsiz oiynshylardyng arasynda tenqúqyly odaq qúru mýmkin emes. Odaqqa qatysushylardyng teng ekonomikalyq parametrleri men ortaq sayasy qúndylyqtary bolugha tiyis. Búl rette «avtoritarly rejimder bir‑birimen integrasiyagha qabiletti me?» degen súraqtyng basy qyltiyady. Qazaqstan jәne Belarusite biylik auysqan song búl elderding odaqtaghy taghdyry búlynghyr tartpaq. Nazarbaev jәne Lukashenko ketkennen keyin eki elding syrtqy sayasatynda dәl osy baghyt saqtalady dep eshkim kepildik bere almaydy.

Ekinshiden, ózara bәsekelester, әsirese ekonomikasy tek qana shiykizat eksportyna negizdelgen  memleketter júmys isteushi odaqqa birige almaydy. Eki teris mәn búl rette bir ong mәnge ie bola almaydy. Asqynghan jemqorlyq, memleketting ekonomikagha shekten tys aralasuy, lepirme burokratiyalyq apparat, tolyqqandy naryqtyq ekonomikanyng joqtyghy - Kedendik odaqqa mýshe memleketterding әrqaysysynda bar problema búl. Demek, sayasy sheshimder bir bólek te, tolyqqandy ekonomikalyq infraqúrylym bir bólek. Sayasy sheshimder ekonomikalyq infraqúrylymmen bekitilmegen.

Búdan shyghatyn qorytyndy: Qazaqstannyng geosayasy ahualy men aimaqtanu trendi elding әrtýrli memleketaralyq jobalargha qatysuyna súranys tudyrady. Biraq búl ekonomikalyq jәne sayasy mýddeler iske asqan jaghdayda ghana ózin aqtaydy. Búl - bir. Ekinshiden, Qazaqstan kez kelgen joghary memlekettik (joghary últtyq) birlestikterge qatysugha dayyn emes. Búghan últtyq tәuelsizdikten tolyq aiyrylu qauip‑qateri, bәsekege qabilettilikting tómen dengeyi men jemqorlyqtyng joghary dengeyi sebep. Yqtimal qauip‑qaterding aldyn alu ýshin Qazaqstan Ortalyq Aziya elderimen birigudi basymdyq etip belgilegeni jón.

Aydos Sarym, sayasattanushy:

-Qoghamdyq sana integrasiyanyng balama ssenariylerin qosh kórmeydi. Ras, Qazaqstan Reseymen arada úzaqmerzimdi qarym‑qatynas ornatatyn da shyghar. Biraq, meninshe, oghan jetu ýshin keminde 20-30 jyl uaqyt kerek. Ol ýshin Reseyding ózi ózgerip, basqa memleketke ainalugha tiyis. Reseylik sayasatkerler «júmsaq kýsh» jayly mәlimdemelerdi teginnen‑tegin aityp jatqan joq. Býginde Reseyding úly әdebiyetinen basqa eshqanday kýshi joq. Biraq әlemning eng ýzdik avtorlaryn oqu mýmkindigi tughan qazirgi kezende, orys әdebiyeti de kómeskilene bastady.

Reseylik kózi ashyq, kókiregi oyau, oily adamdary men sarapshylary bizben «ýlken kókemiz» bolyp sóilese bastady. 20 jyl - ótken tarihty úmyttyru ýshin jetkilikti uaqyt dep oilau eng ýlken qatelik.

Euraziyalyq integrasiya búl tútas últtyng jasaghan tandauy degendi estiymiz. Biraq, shyn mәninde, búl - últtyng azghantay tobynyng jasaghan tandauy ghana. Búl - eshteneni aiqyndamaytyn tandau. Osy túrghydan alghanda, Kedendik odaq, Újymdyq qauipsizdik kelisimsharty úiymy, Euraziyalyq integrasiya - múnyng bәri halyqty aldaudyng bir týri. Búl - әldeqashan kýiregen Kenes odaghynyng janghyryghy. Beybit týrde qosh aitysu ýshin myna nәrseni úghynghan jón. Biz ómir sýrip jatqan kenistikte burokrattar nemese jeng úshynan jalghasqan jemqorlyq birige almaydy. Últtar men halyqtar ghana biriguge qaqyly.

Búl jerde naghyz shynayy integrasiyagha birigu turaly sóz qozghalyp jatqan joq. Sondyqtan biz taghy bir mәrte ekinshi sortty últqa ainalghymyz kelmeydi. Biz óz taghdyrymyz ben aqyl‑oyymyzdy, ar‑namysymyzdy ózge elge qoldan bergimiz kelmeydi. Tipti ol jaqyn, bauyrlas el bolsa da. Búghan eshuaqytta jol bermeymiz. Býginde referendum turaly bastama kóterilip jatqanda ony qos qolmen qoldau kerek. Qogham basqasha әreket ete almaytynyn kórsetuimiz qajet.

Ókinishke qaray, qazirgi kezde qoghamda el tәuelsizdigin joghaltyp alu turaly  qauip basym. Biraq búl qauipting aldyn alugha bizding mýmkindigimiz bar. Memleketimiz syrtqy qaryzynan qútylyp, Kedendik odaq pen Euraziyalyq ekonomikalyq kenistikten de shyghamyz. Sondyqtan eng aldymen ne isteytinimiz turaly  aqyldasyp, ortaq kelisim-pikirge keluimiz kerek.  Mәselen, reseylik naryqqa Qazaqstandy shygharu arqyly Reseyding kóksegeni ne ekenin anyqtap aluymyz qajet. Sondyqtan  Qazaqstan men Resey arasyndaghy odaqtyng keleshegi turaly qogham bolyp kóterip, reseyliktermen búl jóninde pikir almasqan dúrys dep oilaymyn. Qazaq elin tós qaltasynyng týbine salyp aldym dep sanasa, Resey biyligi qatty qatelesedi. Óitkeni qazir qogham da, ondaghy kózqaras, týsinik te búrynghyday emes, ózgergen. Keshegi balalar býgin el tizginin ústaugha jarap qaldy. Búl degeniniz óz elining tәuelsizdigin Qazaq qoghamy onayshylyqpen  bere qoymaytynyn kórsetedi.  Jana kózqarastaghy, janasha oilaytyn  osynday úrpaqtyng buyny elining erteni ýshin jauapty ekenin biledi. Últtyn, memleketting mәselesin Resey men Qazaqstan biylik ókilderining ózara kelissózderi emes, tek qana osy jana úrpaq buyny sheshuge tiyis. Qalay desek te, qoghamnyng aitqany men әrbir azamattyn  tandauy eskerilip, biylikting múnymen sanasatynyna kýmәn joq. Sol sebepti songhy sózdi qogham bolyp ózimiz  aituymyz kerek. Sol ýshin birlese, yntymaqta bolyp, biylikke qatang talap qonggha tiyispiz!

Múhtar TAYJAN, ekonomist:

- Kedendik odaq pen Euraziyalyq ekonomikalyq kenistikting ekonomikamyzgha tiygizer ziyany úshan-teniz. Kedendik odaqqa deyin-aq Reseyding naryghy Qazaqstangha qoljetimdi bolghan. 170 million halqy bar memleketke múnday odaqtyng tiyimdi tústary óte kóp. Al eshqanday dayyn ónim óndirmeytin, eksportqa shiykizattan basqa shygharatyn tauary joq bizding elde ishki naryqta bәsekelestik te joq. Syrttan kelgen tauar ónimderining baghasy artyp, halyqtyng әleumettik túrmysy tómendeytini sózsiz. Áriyne, Kedendik odaqqa mýshe boludyng paydaly tústary da joq emes. Mәselen, investisiyanyng sapasy men sany artady, Qytay ekspansiyasynan Reseymen odaqtasu arqyly qútylu siyaqty mәselelerdi aitugha bolady. Desek te, Qazaqstannyng tәuelsizdigin saqtap qalugha múnday odaqtar kepildik bola almaydy. Sondyqtan osyghan oray memleketimizding de ózindik talaptary bolghany dúrys. Birinshiden, integrasiyalanatyn elderding ekonomikalyq damu dengeyining birdey boluy. Ekinshiden, odaqqa mýshe barlyq memleketter ózara ekonomikalyq, sayasiy-әleumettik jaghynan úqsas bolyp qana qoymay, sharuashylyq damu dәrejesinde de joghary kórsetkishke ie boluy kerek. Ýshinshiden, aimaqtyq integrasiyalyq odaghyn damytu ýshin erkin sauda aimaghyn, Kedendik odaqty, jalpy naryq, ekonomikalyq odaq jәne sayasy odaq mәseleleri boyynsha talaptar qatang saqtalugha tiyis. Tórtinshiden, múnday biriguge, odaqtasugha әrbir memleket ózara tiyimdi jaghyn qarastyryp, kelisimmen, qalauymen kirui kerek.

Álemde integrasiyalyq kenistikke birikken elder bar. Alayda Qazaqstan sol odaqtasqan elderding keybir qatelikterin saraptap, sabaq alghan dúrys. Mәselen, ekonomikalyq damu dengeyi ózara qabyspaytyn, birinen‑biri ózgeshe memleketterding arasyndaghy odaqtastyq tútas memleketke tóngen qauip ekenin eskereyik. Europada ekonomikalyq kenistikti integrasiyalau jii kezdesedi. Ol jaqta birneshe ekonomikalyq jәne demografiyalyq kýshi basym memleketter bar. Múnday elderding arasyndaghy ekonomikalyq baylanys eki jaqqa da payda berip, ishki bәsekelestikting birigui óndirushige de, tútynushygha da  tiyimdi.

Qazaqstannyng Reseymen ekonomikalyq integrasiyasy  elektr, gaz, temirjol t.b. salalarda birynghay bagha bazasyn jasaudy talap etedi. Ortaq valuta, makroekonomika sayasatyn birlese kelisu arqyly jasau, budjet tapshylyghy, memlekettik qaryz, inflyasiya siyaqty  mәseleler payda bolatyny dausyz. Múnan basqa da kóptegen kedergiler men kelensizdikter tuyndaydy. Ókinishke qaray, Qazaqstan taraby osy problemalardy týbegeyli sheship almay jatyp, odaqqa mýshe bolugha asyghys qadam jasady. Áriyne, biz әlemdik ekonomikalyq qauymdastyq integrsiyasyn qoldaymyz. Kórshiles memlekettermen әriptestik qarym-qatynasta bolugha, birige júmys isteuge qarsy emespiz. Alayda bir odaqtyng ayasyna baghyndyratyn múnday sayasy qiytúrqylyqty qoldamaymyz. Sebebi, integrasiya prosesin keybir jaghdayda toqtatpasa, onyng aqyry sayasy integrasiyagha ainaluy әbden mýmkin. Búl - tәuelsizdigimizdi joghaltu degen sóz. Qazaqstan men Reseyding arasynda teng dәrejedegi odaq boluy mýmkin emes. Óitkeni eki әriptes memleketting ara salmaghy teng emes. Is jýzinde kýshi basym memleketting әlsiz, kishkentay memleketti jútatynyna talay kuә boldyq emes pe?

Halyqaralyq integrasiya industrialdy ekonomikagha tiyimdi. Al Qazaqstan - shiykizat óndiretin bir jaqty memleket. Sondyqtan eng aldymen ekonomika salasyn, ónerkәsip salalaryn damytyp almayynsha, halyqaralyq integrasiya mәselesine úmtylu - ýlken qatelik әri tiyimsiz.

Euraziyalyq odaqqa qosyludyng tiyimdi-tiyimsiz jaqtaryna keler bolsaq, Qazaqstan búl odaqqa kiru merzimin 2015 jylgha josparlap otyr. Eger referendum ótkizu barysynda jetkilikti qol jinay alsaq, halyqtyng basym kópshiligi qoldap, dauys berse, elimizding búl odaqtan bas tartatyny sózsiz. Al eger kerisinshe bolyp, halyqtyng az ghana dausyn jinasaq, tәuelsizdigimizdi saqtap qalugha mýmkindik qalmaydy. Bizge osy kerek pe? Meninshe, Euraziyalyq odaqqa kiru mәselesinen búryn jalpyhalyqtyq referendumda eng aldymen Kedendik odaqtan shyghudy talap etuimiz kerek. Sebebi, eger referendum kezinde halyqtyng basym kópshiligi Kedendik odaqtan shyghu kerektigin jaqtap, dauys berse, Euraziyalyq odaqtyng mәselesi op-onay sheshiledi. Tipti, ózimiz kýtken nәtiyjege qol jetkize almasaq ta, útylmaymyz. Óitkeni Kedendik odaqqa qarsy kýresterimizdi jalghastyra beremiz jәne Euraziyalyq odaqqa qosylugha tosqauyl jasay alamyz. Ekinshi taqyryp, yaghny el baylyghyn memleket menshigine qaytaru mәselesine qatysty keybir nәrselerdi anyqtap alghanymyz jón. Eger jer baylyqtary memleket jaghdayyna qaytarylar bolsa, qanday shartpen qaytarylady degen súraqqa naqty jauabymyz dayyn boluy kerek.

Múhtar Shahanov, aqyn:

- Biz búryn‑sondy bolmaghan qiyn jaghdayda túrmyz. Egemendigimiz o dýniyege ketkeli túr. Euraziyalyq odaq - bizding egemendikke, azattyqqa úmtylghan arman-maqsatymyzdy kýl-talqan etpek.

Biz eng aldymen júrtqa týsinikti tilmen jazylghan ortaq hat dayyndayyq. Onyng ýsh tilde bolghany dúrys. Bizding oiymyzdy shetelde de bilsin. Mәselen, kezinde «qazaqstandyq últqa» qarsy dauys kótergenimizde әrtýrli oi-pikir boldy, halyqqa jetkizuding týrli núsqalary boldy. Biz saraptap, taldap, júrttyng oiyna, sanasyna jetetindey etip hat jazdyq. Sonyng arqasynda býkil eldi oyattyq. Tipti, biyliktin  ózin keshirim súraugha deyin apardyq. Osynday qadam jasaghanymyz dúrys bolar edi.

Egemendigimizdi biylik qiyn jaghdaygha alyp keldi. Biyliktegilerding әrqaysysy óz mýddesinen basqa eshnәrse oilamaydy. El, últ, jer turaly bas qatyrmaydy. Sondyqtan bәrimiz júdyryq bolmasaq, egemendikten aiyrylamyz! Múny basqa da adamdargha, ziyaly qauymgha jetkizu kerek. Biraq ziyaly qauymnyng da sharuasy bitip barady. Ózimiz myqty top qúryp, oghan әrtýrli myqty kadrlardy tartuymyz kerek. Eger býgin birige almasaq, bәrimizding qúnymyz kók tiyn bolady!

Qanat BERENTAEV, ekonomist:

- Kedendik odaqtyng qúryluy jәne Birynghay ekonomikalyq kenistikting iske qosyluy birqatar metodologiyalyq, úiymdastyrushylyq‑әdistemelik jәne institusionaldy problemalardyng betin ashty. Búl mәseleler sheshimin tappasa, onda ol postkenestik kenistiktegi aimaqtyq integrasiyanyng tiyimdiligine keri әserin tiygizbek. Tipti búl osy kýiinshe qala berse, onda integrasiyanyng terendeuine qauip tónedi әri búl Euraziyalyq odaq iydeyasyna senimsizdik úyalatyp, ony teriske shygharady.

Byltyrghy jyly «Izvestiya» gazetinde jaryq kórgen Putiyn, Lukashenko men Nazarbaevtyng maqalalarynda Euraziyalyq odaqtyng maqsat‑mindeti jәne negizgi prinsipteri ashyp kórsetildi. QR preziydenti N.Nazarbaev atap kórsetkendey, Euraziyalyq odaq qúrudyng negizgi sharty - búl integrasiyagha erikti týrde kiru. Belarusi preziydenti A.Lukashenko da osy pikirdi quattaghan bolatyn.

Biraq postkenestik integrasiya iske asa bastaghany sol edi, búl qoghamdyq ortada dau tudyrdy. Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistikke qarsy shyghushylardyng keltiretin negizgi dәlelderi mynalar:

Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistik qúrylghan song Qazaqstan syrtqy sauda sayasatyn óz betinshe jýrgizu mýmkindiginen aiyryldy.

Kedendik odaqtyng jalghyz naqty nәtiyjesi - ishki naryqtaghy baghanyng qymbattauy. Eldegi baghalar Reseydikimen tenesti, al Qytaydyng arzan importy baj salyghy kóterilgendikten qymbattap ketti.

Euraziyalyq odaqtyng qúryluy tәuelsizdikten aiyrylugha әkep soqyrmaq. Elding syrtqy jәne ishki sayasatyn joghary últtyq organ belgilemek, al ortaq valutany endiru aqsha‑nesie jәne salyq‑budjet sayasatyn janadan qúrylatyn organdar aiqyndamaq. Búl sayasatty jýrgizude basymdyq Resey jaghynda bolatyny anyq.

Resey, Belarusi jәne Qazaqstan odaghy - búl artta qalghan memleketterding birlestigi. Qazaqstannyng úzaqmerzimdi damuy túrghysynan alghanda elimiz ýshin Býkilәlemdik sauda úiymyna enu anaghúrlym tiyimdi bolar edi.

Osy dәlelderdi keltiretinder Kedendik odaq júmysyn tym bolmaghanda bes jylgha toqtata túryp, shaghyn jәne orta kәsipting damuyna jaghday jasaudy súraydy. Býkilәlemdik sauda úiymyna mýshe bolu men әlemdik qoghamdastyqqa  integrasiyalanu prosesin jedeldetudi úsynady.

Postkenestik integrasiyagha qarsy eki jaqtan shabuyl úiymdastyryluda:

Alghashqysy - Ortalyq Aziya ekonomikalyq әriptestigi, TMD jәne «Belarusi - Resey odaqtyq memleketi» tәrizdi aimaqtyq birlestikterding sәtsiz nәtiyjesin algha tartatyn batysshyl toptar tarapynan jasaldy.

Keyingisi - postkenestik kenistiktegi aimaqtyq birlestikter últtyq tәuelsizdikke qater tóndiredi, búrynghy KSRO nemese Resey imperiyasyn qayta janghyrtady deytin últshyl baghyttaghy toptar tarapynan jasaldy.

Meninshe, postkenestik integrasiyagha qarsy shyghushylar әsireqyzbalyqqa salyndy. Ári búl Qazaqstan tәuelsizdigin saqtaugha baghyttalmaghan, kerisinshe últtyq egemendikke qauip tóndiredi. Óitkeni songhy jarty ghasyrda әlemdik sharuashylyq jýiesindegi sapalyq ózgeristerdi eskermeydi.

Qazirgi әlemdik sharuashylyq jýiesinde últtyq ekonomikalardyng ózara әreket etu sipaty ózgerdi. Transúlttyq kompaniyalar, transúlttyq bankter, halyqaralyq ýkimettik jәne ýkimettik emes úiymdardyng yqpaly artty. Búl әlemdik qauymdastyqtyng jana arhiytekturasyn qalyptastyrdy. Sonymen, qazirgi kezde birde‑bir últtyq ekonomika әlemdik sharuashylyq prosesine belsendi týrde qatyspasa, damy almaytyn jaghdaygha jetti. Múnday jaghdayda bir‑birine qarama‑qayshy eki modeli qalyptasty. Alghashqy tendensiya - búl ghalamdanudyn  birpolyarly  modelining jenisi. Ol AQSh mýddesin kózdeydi әri AQSh, Transúlttyq kompaniyalar men Transúlttyq bankter basymdyq etetin Amerikalyq imperiya modelin qalyptastyrugha baghyttalghan.  Múnday modeli ýshin myqty jәne tabysty elder qajet emes, halyqaralyq monopoliyalardyng mýddesin onaylyqpen tanugha bolatyn shaghyn jәne әlsiz memleketter ynghayly. Múnday modelide tәuelsiz elder últtyq, konfessionaldy jәne basqa da nyshandary boyynsha ydyratylady.

Songhy 40-50 jyl ishinde osy tendensiya basymdyqqa iye. Kenes odaghynyng qúlauy, sosialistik jýiening kýireui, Yugoslaviya men Chehoslavakiya tәrizdi egemen memleketterding jik‑jikke bólinui - osy tendensiyanyng saldary. Endigi jerde Iran, Ortalyq Aziya, Resey men Qazaqstan fragmentteuining eskalasiyasy bastaluy mýmkin. Eger osy modeli jeniske jetse, AQSh, TÚK men TÚB ýstemdik etetin jana әlemdik tәrtip ornatylmaq. Álemning iri elderinen ózge últtyq memleketter óz ekonomikasynyng modernizasiyasyn óz betinshe jýrgize almaytyn jaghdaygha jetedi.

Ekinshi tendensiya - әlemdik ekonomikanyng aimaqtanuy, әlemdik qauymdastyqtyng iri aktorlary retinde qarastyrylatyn aimaqtyq bloktardyng qúryluy. Olar AQSh jәne halyqaralyq monopoliyalargha tótep bere alady. Is jýzinde múnda negizgi aktorlary kapitalistik nemese sosialistik jýie bolatyn әlemning kóppolusti modelining aqyry turaly sóz bolyp túr. Búl tendensiyada AQSh, Qytay, Ýndistan, Braziliya, sonday‑aq Latyn Amerikasy elderining birlestigi, Ontýstik Shyghys Aziya elderi men Eurozona tәrizdi iri ekonomikalar negizgi aktorlargha ainalady. Búl әlemdik qauymdastyqtyng birpolusti modeline tótep beredi, modelige kiretin әr memleketting tәuelsizdigine núqsan keltirmeydi.

Ekinshi tendensiya jeniske jetken jaghdayda әlemdik qauymdastyqtyng qúrylymy aitarlyqtay ózgermek. Ár aimaqtyq blok óz valutasyn endiredi, búl óz kezeginde halyqaralyq qarjynyng arhiytekturasyna ózgeris әkeledi. Halyqaralyq valuta qory, Býkilәlemdik bank, BÚÚ men Býkilәlemdik sauda úiymy tәrizdi halyqaralyq úiymdar reformany bastan ótkeredi, búl úiymdarda sheshushi róldi jekelegen memleketter emes, aimaqtyq bloktar atqaratyn bolady.

Postkenestik kenistiktegi aimaqtyq integrasiya osy ekinshi ýlgige say keledi. Onyng ýstine әlemdik qauymdastyqtyng birpolyarly modelin jene alatyn birden‑bir modeli retinde qarastyrylady.

Osy sebepti postkenestik kenistiktegi aimaqtyq integrasiya - AQSh ýstemdik etetin әlemdik sharuashylyq jýiesindegi modelige tótep beretin jalghyz jol. Qazaqstan tәrizdi shaghyn memleketter ýshin últtyq tәuelsizdikting saqtaluyn qamtamasyz etuding sharty da osy.

Qabdesh JÚMADILOV, jazushy:

- Putin sayasatqa, biylikke kelgeli Resey ózining imperiyalyq maqsat-mýddesin, imperiyalyq iydeologiyasyn jasyrmay aityp keledi. HH ghasyrdyng sonyndaghy bizding tarihymyzdaghy eng ýlken qatelik KSRO-ny taratu boldy, biz sol qatelikting ornyn toltyryp, qalpyna keltiruimiz kerek degen synaydaghy sózderin osydan tórt-bes jyl búryn bir basylymnan oqyp bilgenim bar. Sol aitqandaryn V.Putin býginde birte-birte iske asyryp kele jatqany jasyryn emes. Resey - imperiyalyq memleket. Alayda sol elding aitaghyna bizding biyliktegilerding alashapqyn boluy týsinikti. Keden odaghy, Euraziyalyq odaq, Euraziyalyq parlamentting aqyry ortaq shekara, ortaq әsker qúratyny sózsiz. Al búl degeniniz bayaghy orys imperiyasynyng bodanyna qayta ainalu bolmaghanda, ne bolady? Bizding sheneunikterding Reseyge jaltaqtauynyng sebebi, olar әu bastan Qazaq elining tәuelsizdigin qadir tútyp, baghalaghan emes. Esterinizde bolsa, elimizding tәuelsizdik tany shyghystan emes, batystan atty emes pe? Baltyq jaghalauyndaghy elder bastap, Kavkazdy  basyp ótip, Orta Aziyagha jyljyghan tәuelsizdikti bizder úzaq kýttik. Tamyzdyng 30-y ózbekter, al qyrkýiekting 1-i kýni qyrghyzdar óz egemendigin aldy. Sol tәuelsizdikti bizding halyq attay ýsh ay kýtti. Imperiya tarap ketken jeltoqsannyng 8-i kýninen keyin de jaltaqtap taghy segiz kýn kýttik. Aqyrynda on bes republikanyng barlyghy tarap ketken son, 16 jeltoqsanda amalsyz tәuelsizdik jariyalaugha tura keldi. Óitkeni olay etpesek, Qazaqstandy ózgeler memleket retinde tanymaytyn edi. Mine, osylay kelgen tәuelsizdigimiz qarapayym halyqqa emes, biylik basyndaghylardyng ong jambasyna qaray keldi. Memleket mýlkin, el qazynasy men jer baylyqtaryn talan-tarajgha týsirip, qaltasyn toltyrghan qazirgi biyliktegiler bodandyq qaupi turaly bas qatyrmaydy da. Sebebi, olar әldeqashan bolashaghyn shetelde jasap qoyghan. Olardyng Qazaqstangha kýni qarap túrghan da joq. Sorlaytyn halyq qana. Meninshe, bizding basshylar Qazaqstandy Reseyge qosyp beremiz degen mindetteme alghan siyaqty kórinedi. Áytpese, Kedendik, Euraziyalyq odaqtargha kiruge memleketimizding eshbir múqtajdyghy joq qoy? 1992 jyly týrikting preziydenti Túrghyt Ózaldyn: «Qazaqstan - ózin-ózi barlyq jaghynan tolyq qamtamasyz ete alatyn memleket. Eshkimge kiriptar bolatyn mәjbýrligi joq el»,- degenin ózim de estip edim. Alayda osy bir sózderding parqyn týsinip, soghan qaray qyzmet etuge sheneunikterimiz qúlshynys tanytpady. Euraziyalyq ekonomikalyq kenistik degenimiz - internasionaldyqtyn, bodandyqtyng sinoniymi. Sondyqtan múnday odaqtargha qosyludyn, elimizding jútyluynyng aldyn aluymyz kerek. Ol ýshin әriyne, eng birinshi halyqtyng sanasyn oyatyp, kózin ashu kerek. Belgili bir amal-tәsilderding tetigin qosyp, belsene iske kirisuge tiyispiz. Halyqqa bizderding ýnimizdi jetkizetin aqparat qúraldary kóbirek bolsa, osynau jalpyhalyqtyq referendum bastamasynyng da jemisin kóruge bolady.

Qúrmanghazy RAHMETOV, jeltoqsanshy:

- Otarsyzdandyru turaly  zandy qolgha alu kerek, kóteru kerek osy mәseleni. Osy zannyng ishinde әrtýrli odaqtarmen odaqtastar jayynda tolyqtay aitylyp, jazylugha tiyis. Orystarmen ghana emes, Qytay, AQSh t.b. sol siyaqty memlekettermen odaq qúru turaly búl zanda naqty kórsetilui kerek. Osy mәsele sheshilgende ghana kóterip otyrghan súraqtarymyzgha  jauap taba alamyz. Dәl osynday súraqty S.Mәmbetalinning úsynysymen úshtastyrsa, halyq jaghynan tolyqtay qoldau taba alamyz. Halqymyzdyng taptalyp jatqan ruhyn kóteru ýshin de, bizge jenis kerek!

Talghat AYTBAYÚLY, jazushy:

- Últtyq mýdde, halyqqa qatysty mәselening bәrinde, «qayran, Alashtyng arystary-ay!» deysin, eriksiz solardy izdeysin. Osydan toqsan jylday búryn «Enbekshi qazaq» gazetinde jariyalanghan Ahmet Baytúrsynovtyng «Qalam qayratkerlerining jayynan» deytin maqalasyndaghy myna joldargha qaranyzshy: «Ózgeris kimge jaghymdy, kimge jaghymsyz bolyp shyqqany kózi bar adam adamdar  kórerlik, isi bar adamdar bilerlik boldy. Ózgeristing negizi... kýn kóruge eptiler, dýnie jiigha qúmar adamdargha jaghymdy bolghanymen, momyndargha... aqkónil, anqaulargha jaghymsyz bolghany sheksiz»,-dep Ahang jaryqtyq dәl býgin ortamyzda otyrghanday kýnirene ýn qatady...

Alashtyng arystary neni kóksep, neni maqsat tútsa, soghan qol jetkizetin jaghday ózi-aq kelip edi. Ókinishtisi, tәuelsizdikting qadirin bilmeytin kommunistik jýiening internasional әnin shyrqaghysh qazaqstandyq kósemderi býgingidey ayanyshty kýige jetkizdi. Týbi osylay bolatynyn qazaq mýddesin kózdeytin sayasatkerler de, ghalym qayratkerler de anyq sezdi, qarap qalmay óz sózderin aitty. Solardyng biri «Kazahskaya pravda» gazetining bas redaktory, professor Aldan Ayymbetov aghamyz «Jas Alash» gazetining 1997 jylghy 8 qarashadaghy sanynda «Qúldyq psihologiyadan qashan qútylamyz?» degen saualnamagha bergen jauabynda: «... Qazaq óz jerine, óz eline qoja bolyp otyr ma? Maghan qazirgi jaghdayymyz búrynghydan da qorqynyshty. Búryn bireuge baghynyshty edik, býgin әlemge baghynyshty bolyp otyrmyz ghoy. Óitkeni, jerdi, óndiristi solardyng qolyna tegin berdik. Jarylqaghany qane, keyingi úrpaq ony qaytara ala ma? Gәp sonda. Múnyng ózi әlemdik sayasy imperiyagha tәueldilik degen sóz. Býtindey bir halyq, bir últ tәueldi bolyp otyr...» deydi.

Osy tәueldilikke әkelgen kim? Ol - preziydenttik biylik, osy biylik qúrghan jýie. «Han jaqsy bolsa, ózi talapaygha týsedi; han jaman bolsa, halqy talapaygha týsedi». Býginde tútastay halyq talapayly taghdyr keshude. Júmyssyz, ýi-kýisiz, jastardyng bolashaghy búlynghyr... Tilimizding týri mynau, biylik te, onyng soyylyn soghatyndar da basqa bir memleketting memlekettik tilinde sóileydi.  Endi osydan qútqaratyn jol bar ma? Bar! Ol, týsine bilsek, osy jalpyhalyqtyq referendumnan bastau aluy tiyis. Yntaly top algha qoyghan ýsh mәsele de asa manyzdy mindetterding auyr jýgin kýn tәrtibine qoyyp otyr. Eger osyny jýzege asyrugha júrtshylyqty júmyldyryp, qalyng elding qozghaushysy bolsa alsaq, onda biz halyq pen Qazaq eli aldyndaghy perzenttik paryzymyzdy qylausyz ótey alamyz.

Qazaqstannyng Euraziyalyq odaqqa qatyspauy - irgemizdegi imperiyalyq maqsat-mýddesin basty mәsele etip qoyghan otarshyl eldi bizben sanasugha mәjbýr etedi;

Toqsanynshy jyldary halyqtyng erkinen tys jekeshelendirilgen strategiyalyq manyzy zor kәsiporyndardy memleketke qaytaru - halyqtyng baylyghyn ózine qaytaru, sóitip elding әleumettik-ekonomikalyq jaghdayyn jaqsartugha qadam basu dep bilemin;

Barlyq dengeydegi әkimderdi saylau jýiesin jýzege asyru - biylikti qarapayym halyqtyng mýddesimen sanasugha mәjbýrleytin sheshushi tetik bolary kýmәnsiz. Áytpese, biylik halyqtan bólindi, әkimdikter - az ghana toptyng jaghdayyn jasaytyn, solardyng sózin sóilep, jónin jóndeytin ynghayly qyzmet ornyna ainaldy. Momyn el beyshara kýige týsti. Sondyqtan, oilanayyq, referendum algha qoyghan mәselelerdi sheshuge kýsh júmyldyrayyq. Búl býgingi siz ýshin emes, sizding kindiginizden taraytyn úrpaqtardyng ómiri ýshin kerek. Aqiqaty - osy!

Oraz JANDOSOV, ekonomist:

- Últ bolyp, sayasy jýiesi tolyqtay demokratiyalyq baghytqa bettemegen, memleketining irgesi bekimegen bizding elge memleketaralyq әldebir odaqtargha kiru tiyimsiz jәne qisynsyz.

Gýljan ERGhALIYEVA, tәuelsiz jurnalist:

- Integrasiyagha qatysty iydeyany preziydent N.Nazarbaev keshe ne býgin emes, 1994 jyly kóterdi. 1994 jyldary bergen súhbatynda integrasiyalyq iydeyalar turaly  sóz qozghap, KSRO-nyng tarauyn tarihtaghy ýlken qatelik jәne kýnderding kýninde bayaghy odaqtas elderding bir odaqqa ainalatynyn aityp sendirgeni bar. Al integrasiyalyq iydeyanyng ekinshi jaqtaushysy - V.Putin Kedendik odaq ayasyna Qazaqstan jәne Belarusi memleketterin beker toptastyrmady. Qazirgi bizding bolashaghy búlynghyr, ketetin kýni jaqyndaghan biylikke Resey tarapynan úsynylghan odaqtargha kiru tiyimdi-aq. Al búl qosyludyng aqyry jaqsylyqqa soqpasy anyq. Sondyqtan  el bolashaghy ýshin býgin kýresip, halyq bolyp mәselelerdi referendumda kóteruimiz kerek. Áriyne, búl bastamanyng iske asuyna biylikting jaghday jasamasyn bәrimiz bilemiz. Jogharydaghylar referendum mәselesin qoldaghan synay tanytyp, ótkizuge mýmkindik berui de yqtimal. Biraq halyqtyng dauys sanyn osyghan deyingi saylaulardaghy sekildi ózderi sanap, kerekti sandardy shimaylay saluy әbden mýmkin. Sol sebepti, osynday «túzaqqa» týsip qalmas ýshin, jalpyhalyqtyq referendum ótkizuding basqa da joldaryn qarastyrghanymyz jón shyghar. Referendum - parlamentti saylau emes,ol  «iyә» nemese «joq» deudi talap etetin, halyqtyng jeke tandau jasauyna mýmkindik beretin birden-bir tiyimdi jol. Sondyqtan referendum ótkizu barysyn  qazaqstandyq biylik emes, halyqaralyq úiymdardyng ókilderi baqylauyna alghany dúrys bolar edi. Saylau kezinde dauystardyng qalay úrlanatynyn talay kórdik. Sondyqtan búl referendumdy talapqa say ótkizu ýshin syrttan baqylaushynyng bolghany dúrys. Osy mәseleni biylikke jetkizip, referendum jónindegi zannamagha ózgeris engizu úsynysyn kóteru kerek shyghar. Qalay bolghanda da, qoghamda ózgeris boluy ýshin osynday halyqtyq talap kerek!

Mihail SIZOV, «Algha» tirkelmegen partiyasynyng ókili:

- Qazaqstan bәsekege qabiletti myqty memleket bolmayynsha, әldebir odaqtargha qosylyp, integrasiyalardyng jeteginde ketpegeni dúrys.  Kez kelgen integrasiyalyq mәseleler dostyq qarym-qatynasta nemese beybitshilik ayasynda sheshilui kerek. Al tútas memleketting ekonomikasyna, sayasatyna ýstemdik etu arqyly әldebir integrasiyany jasau mýmkin emes. Al tәuelsizdikke qauip tóndiretin múnday bastamalardyng nәtiyjesi jaqsy bolmaydy. Qoghamda sayasy sauaty men ekonomikalyq bilimi tayaz azamattar jәne biylikting sayasatyna nemqúraydylar kóbeygeni jogharydaghylargha óte tiyimdi. Osy әlsiz túsy arqyly qoghamdy ózderining aitqanyna kóndirip, aidauyna jýrgize alatynyn biyliktegiler jaqsy biledi. Halyqtyng pikirine qúlaq salyp, olargha óz oiyn jetkizetin ashyq alang úsyna bilsek, tandauymen sanassaq qana dittegen maqsatymyzgha jete alamyz dep oilaymyn. Ol ýshin minberlerden tek qana halyq ókilderi pikir aityp, úsynys bildiretin jaghday jasauymyz kerek.

Sofy SMATAEV, jazushy:

-  Tórdegiler men jerdegilerding (biylik pen halyqty aityp otyr) arasy alshaqtaghany sonshalyq, tórdegiler osydan jiyrma jyl búryn moynymyzdan sheship tastaghan túzaqty qayta kiiimizge mәjbýrlep otyr. Euraziyalyq odaq eng aldymen Reseyge paydaly. Sonday-aq bizding tórdegilerge paydaly. Sebebi osyghan deyin halyqtyng nesibesinen qaltasyna basqan baylyghyn saqtap qalu ýshin Putinning artyna jasyrynbaqshy. Halyq bolyp qalyptaspaghan qazaqstandyqtargha Euraziyalyq odaqtan ziyan bolmasa, payda joq. Sondyqtan eng birinshi Kedendik odaqtan shyghudy talap etip, jalpyhalyqtyq referendum ótkizuimiz kerek. Jәne referendumnyng әdil ótuin sheteldik úiymdar baqylaghany jón. Referendum  halyqty tyghyryqtan shygharatyn birden bir jol.

Temirhan MEDETBEK, aqyn:

- Óz basym Qazaqstannyng Euraziyalyq odaqqa qatyspauy turaly; 1990 jyldary zansyz jekeshelendirilgen strategiyalyq kәsiporyndardy memleketke qaytaru turaly; barlyq dengeydegi әkimderdi saylau jýiesin engizu turaly; jalpyhalyqtyq referendum ótkizu kerek degen yntaly toptyng mәlimdemesine qol qoydym. Referendum óte qalghan jaghdayda, ol referendumnyng sol bayaghy әkimshilik, kýsh kórsetu, aldau men arbau, bulleteniderdi ótirik toltyru siyaqty súrqiyalyq resurstaryn barynsha paydalanatynyn aldyn ala bile túra, referendum ótkizu kerek!

Eger biz Euraziyalyq odaqqa kiretin bolsaq, biz Reseyge qaytadan tek sayasi, ekonomikalyq bodandyqqa ghana emes, ruhany da bodandyqqa týsetinimiz haq. Yaghni, búl joldy bizding últ retinde joyylyp ketuimizge birden-bir alyp baratyn jol dep biluimiz kerek.

Ózderiniz jaqsy bilesizder, Kenes odaghy kezinde Qazaqstan halyqtar dostyghynyng zerthanasy ataldy. Ol zerthanada qazaq halqyna qarsy súmdyq zymiyan tәjiriybeler jasaldy. Jýzdegen qazaq mektepteri jabyldy. Internasionalizmning tili orys tili dep tanyldy. Orys tilin bilmese dúrys ómir sýre almaytyn halge jetti. Soltýstik oblystardaghy tyng iygerudi jeleu etip, mýlde basyp aldy. Qazaq halqy adam aitqysyz ruhany kýireu men kýizeliske úshyrady. Qazaq halqynyng tarihy oqytylmady. Onyng últtyq qúndylyqtary eleusiz, eskerusiz qaldy. «Qaraqypshaq Qobylandy», «Alpamys» siyaqty batyrlar jyrlary ruhany ainalystan mýlde alynyp tastaldy. Múnday súmpayy kelensizdikterdi sanay bersen, shashyng jetpeydi. Aqyrynda, әlgi halyqtar dostyghynyng zerthanasy ózining «jemisin» berdi. Qanshama úrpaq últtyq sanadan, tarihy tamyrynan aiyryldy. Qazir ol úrpaqtardan órgen úrpaqtar ata-babalarynyn, yaghny ózining últynyng tamyryna balta shabatyn ýlken kýshke, yaghny ruhany yanycharlargha ainalyp barady. Olar óz últyn mansúqtaytyn kosmopolittik jat ruhty úran etip kóteruge kiristi. Búl - últymyzgha jaqyndap kele jatqan tragediya.

Ol kýshtermen biz tәuelsizdik alghan boyda kýresuimiz kerek edi. Yaghni, olardyng betterin beri qaytarugha kýsh saluymyz kerek edi. Biraq biz olay etpedik. Ótkennen sabaq aludyng ornyna, Qazaqstanda halyqtar dostyghynyng súmpayy zerthanasyn qayta ashtyq. Sóitip, ketken Kenes odaghynyng iydeologiyasyn qayta ornyqtyrdyq. «Qazaqstandyq últ» degen súmdyqty tauyp aldyq. Endi, mine, «ýsh tildik» degen pәleni iske qostyq. Búlardyng bәri de qazaq halqynyng qabyrghasyn kýtirletip syndyryp, omyrtqasyn omyryp, opyryp jiberu ýshin jasalynyp jatqan әreketter.

Qoryta aitarym, eger biz Euraziyalyq odaqqa kiretin bolsaq, onda qazaq halqy әlgi súmpayy zerthananyng tәjiriybe jasaytyn taghy da ýy qoyanyna ainalady. Onyng sony halyq retinde de, últ retinde de qúru, mýlde joyylu. Esindi ji, ensendi kóter, aghayyn! Ol ýshin sen de referendum ótkizudi talap et!

Iran‑GhAYYP, aqyn:

-  Tәuelsizdikti saqtap qalamyz dep jýrgen bizder yntymaqta bolyp, bólinuge jol bermeuimiz kerek. Sebebi, biz bólinsek, bizge sengen halyqtyng kýii ne bolmaq? Eng ókinishtisi, Reseyde de, Qazaqstanda da biylik basynda mektepte dúrys bilim almaghan adamdar otyr. Olar qoghamtanu zandylyqtaryn oqyghan bolsa, osyghan deyingi qanshama imperiyalardyng bolghanyn jәne olardyng qalay kýiregenin biler edi. Imperiyalardyng kýni әldeqashan ótken. Solay bolsa da imperiyalyq iydeyanyng jetegine erip, elin, júrtyn bodandyqqa sýireushiler kóp. Halyqtyng osy kýige týsuine jogharydaghylar tikeley jauapty. Alayda halyqtyng tútastyghyn, elimizding tәuelsizdigin saqtap qalugha bizder atsalysuymyz kerek. Qoghamnyng naqty derti turaly kóp aityluda. Qoghamgha búl dertten keler qauip te belgili. Biraq sol dertting emin dóp basyp taba almay otyrmyz. Sondyqtan eng aldymen qoghamdy dertinen aiyqtyrugha kýsh saluymyz kerek. Euraziyalyq odaqqa qosylu degen - eki jaqqa da paydasy joq, qoyan men aydyng ýilenui siyaqty nәrse. Al búghan jol bermeu ýshin biylik basyna Dosym, Aydos, Múhtar siyaqty azamattarymyz baruy kerek. Ol ýshin tikeley biylikpen kýresuge tiyispiz. Osy jolda basymyzdy qúrbandyqqa tigu de artyq emes. Biylikting týrmesine týskenshe,mәngilik tynysh týrmege, yaghny kórge týskenimiz әldeqayda útymdy.

Qasym AMANJOL, jurnalist:

- Mening oiymsha, referendum kerek pe, joq pa degen basty mәsele anyqtalghan. Men M.Tayjannyng «Kedendik odaqtan shyghu» iydeyasyn qoldaymyn. Yaghni, Euraziyalyq odaq mәselesinen góri, osyghan deyingi ekonomikalyq, ruhani, psihololgiyalyq túrghyda útylghan tústardy anyqtau kerek. Kedendik odaq qúrylghannan keyin Halyq arasynda oyana bastaghan narazy kýshterdi kórip otyrmyz. Sondyqtan aldymen Kedendik odaqtan shyghu mәselesin qoydy dúrys dep esepteymin. Osy arada taghy kelesi mәselege toqtalghym keledi. Referendum ótkizuding joly, mehanizmi, merzimi qanday bolady? Nazarbaev rejiymi osyghan deyin әli birde-bir ret әdil saylau ótkizip kórgen joq. Qazaqstannyng ortalyq saylau komissiyasynda qanday mehanizm júmys isteytinin bilemiz. Onyng jýiesi óz ornyn tauyp, óz jolyna týsip alghan. Kez kelgen uaqytta saylaudy nemese referendumdy óz ynghayyna búryp, ózine ynghayly dauysty jasap bere alady. Sondyqtan meninshe, aldymen ortalyq saylau komissiyasynyng qúramyna demokratiyalyq kýshterden ókil engizu mәselesin qolgha alghan jón.

Referendum ótkizudi әr qazaq qoldaydy.

Referendum barysynda bizge kedergi bolatyn basty mәseleler ne? Eng aldymen, әriyne, әkimshilik resurs. Demokratiyalyq kýshterding qolynda jetkilikti aqparat qúraldary joq. Azdaghan internet resurstary, gazetter ghana bar. Biraq jetkiliksiz.

Kelesi súraq «kimdermen júmys jasau kerek?» degenge kelip toqtaydy. Aldymen últshyldardyn, qazaqtardyng arasynda kóp jýru kerek. Tәuelsizdik ýshin kýresken kim? 86 jyly kimder kýresti? Últshyldar. Qazir de qazaqtyng egemendigi, azattyghy ýshin kýrese alatyn qazaq qauymy bar. Biraq olar qayda? Olar ýsh jerde: bireui - auylda kýn keship jýrgender; ekinshisi - Almaty, Astana siyaqty ýlken qalalardyng manayyndaghy pәter jaldap túryp jatqan, «Duman», «Shanyraq» siyaqty jerlerde túryp jatqan halyq; songhysy studentter. Osy mәseleler tónireginde qatty oilanu kerek.

Bolat DÝISENBI, ekonomist:

- Referendum - búl óte manyzdy taqyryp. Zang boyynsha referendum ótkizuge rúqsat beretin tek qana preziydent. Sondyqtan búl qiyn kýres bolghaly túr.

Ár audanda qatang júmys istemesek, júmys ónbeydi. Qalay ótkizemiz? Mitingilerden eshtene shyqpaydy. Qazaqstan memleketting bolashaghyn qorghaytyn - qazaqtar. Qalalarda emes, audandarda kóbirek júmys isteu kerek. Sonday-aq, Reseyding últshyldarymen birigip júmys istegen dúrys dep sanaymyn. Yaghni, Qazaqstandaghy shovinistik pighyldaghy emes, Reseyding ózindegi últshyldarmen. Solarmen qarym-qatynasty jaqsartqanymyz jón. Olardyng da arasynda Euraziyalyq odaqty qoldamaghany ýshin qughyn kórip jatqandary bar. Demek, oghan halyq kinәli emes, bizding sayasatkerler men reseylik sayasatkerler kinәli búghan.

Alpamys BEKTÚRGhANOV, jazushy:

- Qazir «biz elimizde ekinshi sortty últ bolyp qalamyz ba?» degen súraq tuyndap jatyr. Shyn mәninde, biz qazir ýshinshi sortty elmiz. Óz elimizde. Óz jerimizde. Býgingi aitylghandardyng bәri elge jetu kerek. Almaty men Astanada otyryp alyp, sóz sapyrghannan týk shyqpaydy. Sayasy partiyalargha halyqtyng senimi az. 20 jyldan beri bir saryndy dýniyeler. Eldi úmytyp kettik. Tómendegi halyq kóp nәrse bermeydi.

Qazirgi kezde ózimiz izdep jýrip oqityn gazetter jasyryn satylady. Kórsetilmeydi. Biylik satqyzbaydy. Al últtyq mәseleni aitatyn jigitter, taldaytyn jigitter bar. Biraq elge jetkizetinder az. Halyqqa jetkizu ýshin jergilikti jerde myqty úiym boluy kerek. Sonda halyq qoldaydy. Biz Kedendik odaqtan shyghuymyz kerek.

Bauyrjan QARABEK, aqyn:

- Resey - óte nashar el. Vladivostoktaghy sammitte әlemdik ekonomikasy damyghan elderding aldynda ózderining sharasyzdyghyn kórsetti. Putin býkil әlem aldynda masqara boldy. Dәrmensizdigin kórsetip, birde-bir súraqqa jauap bere almady. Ekonomikasy nashar. Ony qoryqpay aituymyz kerek.

Bizding halyq óte enjar. Endigi kezekte әr azamat óz taghdyryna ózi jauap beretinin sezinui kerek. Elding taghdyrymen, ózining taghdyrymen betpe-bet keledi. Sondyqtan qoryqpay referendumgha baruymyz kerek.

Mariana GURINA, «Úlaghatty janúya» qoghamdyq qorynyng jetekshisi:

- Referendum әr adamgha óz pikirin bildiruge mýmkindik beredi. Biz ózimizding dausymyzdyng manyzdy ekenin sezinuimiz kerek. Men búl eldi, halyqty jaqsy kóremin. Ózimdi qazaqpyn dep sanaymyn. Búl referendum barlyq adamgha óz oiyn, kózqarasyn bildiruge kómektesedi. Sonday-aq, biylik pen qoghamnyng arasynda ýlken kópir bolary anyq. «Biz Kedendik odaqqa kirdik» dep jariyalady. «Biz» degen ol «men» degendi de bildiredi. Yaghni, «men Kedendik odaqqa kirdim» degen sóz. Biraq shyn mәninde men óz basym eshqanday odaqqa kirmedim. Búl jóninde biylikti aiyptaugha qúqyghym bar.

Núrlan ÁMIREQÚLOV, sayasattanushy:

- 90-jyldary jekemenshikke ótkizu kezinde ekonomikalyq kapitulyasiya bolsa, qazir tәuelsizdikting 20 jylynda sayasy kapitulyasiyagha kóshtik. Yaghni, tәuelsizdikti basqanyng qolyna ótkize bastadyq. Erikti týrde otarlyqqa kirip baramyz. Búl arada M.Tayjanmen kelisemin. Kedendik odaqtan shyghu qajet. Jәne tek qazaqtardy ghana emes, barlyq eldi, barsha júrtty júmyldyru kerek.

Mәselen, Resey Qytaymen birikti delik. Reseyge 10 payyzdyq ýles beriledi. Resey ondaygha kóne me, osyndaygha bara ma? Áriyne joq. Demek,búl sayasy mәni bar ýlken joba. Oghan qazaqtar barmauy kerek.

Nikolay KUZMIYN, sayasattanushy:

- Men Euraziyalyq odaqtan eshqanday qorqynysh pen ýrey kórip túrghan joqpyn. Kimmen tauar ainalymy jaqsy - sonymen birigetin bolsaq, onda bizge Qytaymen biriguge tura keler edi. Reseymen tauar ainalymy jaqsarghan joq. Belarusipen de tauar ainalymy әli onalmady. Kerisinshe, Qytaymen tauar ainalymy artyp barady. Degenmen, bәri - Qazaqstan preziydentining tandauy. Referendum taqyryptaryna keler bolsaq, múnda syn kóp. Biylik basqany aitady, oppozisiya  mýlde ózge dýniyeni aitady. Alayda qazir kimning qolynda biylik bar bolsa, soniki ghana dúrys.

 

Ermek NARYMBAEV, sayasatker:

- «Feysbuk» әleumettik jelisinde birneshe súraq boyynsha saualnama jýrgizildi. Sonda 48 mәseleni halyqtyng ózi kóterdi. Qazirgi biz kóterip otyrghan Euraziyalyq odaq mәselesi  manyzdylyghy jóninen 5-orynda. Ákimderdi saylau mәselesi - tórtinshi, miting erkindigi -  ýshinshi, memlekettendiru ekinshi oryngha túraqtady. Sot organdaryndaghy jemqorlyq mәselesi birinshi oryngha shyqty. Osynday mәselelerdi de qogham nazaryna úsynghan jón dep sanaymyn.

Osy referendumnyng ózi oppozisiyany biriktiretin mehanizm. Birigu kerek. Jәne bizge jenis qajet.

 

Rysbek Sәrsenbayúly, «Jas Alash» gazetining bas redaktory:

- Bizde memleket ýshin jauapty adam bireu-aq.  Ol - preziydent N.Nazarbaev.  Qalghany ýkimettin, parlamentting basshysy atanghanymen, sol bir kisining aitqanyna kónip, aidaghanyna jýretinder. Eng ókinishtisi, qazaq qoghamy ózining memlekettik jýiesin osylay qalyptastyrdy.  Múnyng әrqily zardabyn tartyp kele jatqanymyz azday, endi  tәuelsiz elding derbestigine qater tóndi. Terezesi teng emes odaq barymyzdan aiyrady: qazba baylyqtan da,  eldi derbes basqarudan da, azamattyq erkindikten de, últtyq bolmystan da. Azattyqty ansaghan babalar ruhyna, qan tógip, jan berisken erlikterine jasalatyn qiyanat búl. Jetpis jyldan astam uaqytta edәuir bóligi últtyq qúndylyqtardan ajyrap, mәngýrttenip ýlgergen qazaqtyng sorynyng zory endi kele jatyr. Al múny sol bir kisi bilmey me?

Kýlli biylikti bir kisining qolyna berip qong ýlken qater ekenin, onyng týbinde memleketti jargha taqaytynyn Altynbek Sәrsenbayúly kezinde eskertken edi. Avanturistik iydeya kóniline nyq ornyqqan basshynyng basynda bomba jatady.  «Álemning ezilgen taptaryn» kommunizm iydeyasymen tónkeriske - qantógiske bastaghan Lenindi eske týsiriniz. Kommunizmge tezirek jetkizu ýshin orys tilinen basqany úmyttyryp, barsha últtardan bir ghana «kenes halqyn» jasaugha qúlshynghan Stalin men Hrushevti de úmytpayyq. Búlardyng iydeyasy bombadan kem be edi? Qauiptiligi jaghynan. Jarylys kezindegi - iydeyany iske asyru barysyndaghy soyqandy saldary - milliondaghan adamnyng óshken ómiri.  «Euraziyalyq Odaq iydeyasyn birinshi bolyp men kóterdim» dep sol ýshin talasqan pende - preziydent basynda «bomba» jatqanday kórinedi maghan.

Al endi sol iydeya  bir kisige ne ýshin kerek boldy? Shynymen-aq Qazaqstannyng ekonomikasyn órge sýirep, adamdardyng әleumettik jaghdayyn jaqsartu ýshin be? Olay bola qoymasyn Qazaq SSR-i Ministrler kenesin basqarghan shaghynda qarajat bóldiru ýshin Kremlidegilerding kónilin tabudyng tәsilderin qalay mengergenin jyr ghyp aitqan bir kisi bilse kerek edi.  Odaqqa kirgish bolsaq, Euroodaqtyng ózine nege úmtylmaymyz? Batystyng demokratiya talaptaryna tatymaytynymyz kedergi me? Ol jer avtoritarlyq biylik kósemderine - Putinge, Lukashenkogha, Nazarbaevqa tipti jaysyz. N.Nazarbaevqa Reseyden ajyramau, sonyng degenimen jýru, qoltyghyna kirip pana tabu manyzdy shyghar. Ózining sheksiz biyligin saqtauy ýshin.  Resey - Belarusi odaghyna birde kónip, birde mónkigen Lukashenkony op-onay juasytqan orystardyng aqparattyq soghysy emes pe edi? Preziydenttik saylau qarsanynda «Batiko - 1», «Batiko-2» filimderin NTV kanaly arqyly jarty әlemge kórsetken son-aq, onyng saudasy bite bastaghan. Sony «Batiko-3»-pen - ýshinshi soqqymen tynbasyn sezgen hokkeyshi Lukashenko taqyr múzgha jalp ete qalghan. Múndaydan sabaq almaytynday qazaq preziydenti keshe emes qoy, tipti. «Elbasy - Qazaqgeyt», «Elbasy - Rahatgeyt» siyaqty serialdargha qashanda syltau tabyla keter...

Gorbachevtyng Nazarbaevty  KSRO-nyng nemese konfederasiyanyng premier ministri qyzmetinen dәmelendirip qoyghanyn júrtshylyq úmytpasa kerek. Qazaqstannyng respublikalar arasynda tәuelsizdigin eng sonynan jariyalauynyng sebebin sodan izdeytinder qatelese qoymaghan sekildi. Oryndalmay qalghan armangha - bir elding auqymynan shyghyp (Qazaqstan taqiyasyna tarlyq etken son), eki-ýsh memleketting ortaq biyligining úshar basyna jetsem deytin qúrghyr әuestikting yntyzarlyghy ony osy jolgha iytermelegen be? Kim bilsin?!

Qalay desek te, Kedendik Odaqqa kirgizu arqyly qaytadan bodandyqqa bastaghan preziydentting ýlken qatelik jibergenin ashyq aitamyz. Shydamsyzdanyp shamdansa da, tyndaghysy kelmey tәkapparlansa da. Óitkeni, barsha halyqtyn, memleketting taghdyryna, elding tәuelsizdigine qatysty mәseleni jeke dara sheshuine onyng qúqy joq! On ret әdiletsiz saylau ótkizip, 100 payyz dauys alsa da!

Nazarbek QANAFIYN, shoqantanushy:

- Býginde jalpyhalyqtyq respublikalyq referendumnyng ótkiziluin jergilikti túrghyndardyng barynsha qoldaytyny - keleshekke ýmit arttyrady. Qalyng el qara týnekti ysyryp tastap, ózin qúldyqqa iytermelegen  biylikke qarsy batyl ýn kóterip, ózderining zandy qúqyqtaryn talap  etu ýshin referendum arqyly jer betinen qúryp ketpeu әreketine kirispek. Ýnin tyndamaytyn taskerenderge halyq qaharynyng joyqyn kýshin beybit jaghdayda zang arqyly dәleldemek. Songhy kezderi biylik oilap tapqan ýshtúghyrly til, Euraziyalyq  odaq, kedendik odaq, sottyng sheshiminsiz halyqqa qarsy qaru-jaraq qoldanu, shetel kompaniyalaryna keng jol ashu siyaqty últtyq mýddege qarsy  baghyttalghan qúpiya jospar, baghdarlamalardyng eldi ashyndyruy referendumnyng ótuin talap etti. Eger biylik ziyaly qauym, halyq, qogham úsynghan, ony oppozisiyalyq partiyalar, ýkimettik emes úiymdar, tútas el qoldaghan referendumdy ótkizuden ýreylenip, oghan kedergi jasaytyn bolsa, onda múnyng arty asa qauipti tónkeriske ainalady. Ashu-yza kernegen halyq endi dara biylikting qorlyq-zorlyghyna shydamaydy. Eriksiz qantógiske, ólispey berispeske bel buady. Arty joyqyn alapatqa ainaluy  yqtimal. Qazaqtyng songhy serpilisi jenispen ayaqtalady.

Altynbek Sәrsenbayúly 2005 jyly kóregendikpen «tónkeris degen - eldi  basqaryp otyrghan últtyq elitanyng tozghanyn kórsetedi» degen edi. Ol tónkeriske jetkizbeuding jolyn úsyndy. Halyq sol ómirsheng iydeyany qoldap, osy iydeyany is jýzine asyrudyng joly jalpyhalyqtyq referendum ekenin týsindi. Beybit jaghdayda ótetin tútas halyq qoldaghan referendum tәuelsizdigimizdi de, memlekettigimizdi de, azamattyq qúqyghymyzdy da saqtap qalatyn birden-bir tetik, úly kýsh bolmaq. Referendum - tәuelsizdigi shayqalghan elding ruhyn oyatyp, kókiregine senim úyalatatyn, tarihy atamekenining zandy iyegeri boluyna negiz qalaytyn parasatty jol. Búghan әrbir adam óte jauapkershilikpen qatysuy kerek.

Viktor Yambaev, Almaty kәsipkerler qauymdastyghynyng preziydenti:

- Jastar Qazaqstan bodanda, otarda bolghan dep jatyr. Qazaqstan úly memleketting bir bóligi bolghan. Sol úly memleketpen birge talay zúlmattardy basynan ótkerdi. Reseyding imperiyalyq ambisiyasy turaly sóz aityluda. Qaydaghy «imperiyalyq ambisiya»? Eshqanday ambisiya joq. Óitkeni qayda bara jatqanyn Reseyding ózi de bilmeydi. Onyng ýstine qazir dýniyejýzi boyynsha barlyq baqylau tetikteri isten shyqqan.

Integrasiyalyq prosesterding ne ýshin qúrylyp jatqany әli eshkimge biline qoyghan joq. Bizdegi eng ýlken integrasiya - transúlttyq korporasiyalar  men offshorly aimaqtar arasynda jýrip jatyr. Resey ózi qayda bararyn bilmey otyr. Mәselen, Ózbekstan AQSh-qa jaltaqtap jýr. Kýnderding kýninde olar da Reseyge qayta ainalyp keledi. Al qazirgi integrasiyalardyng basty problemasy - elitanyng auyspaghanynda. Sondyqtan integrasiya turaly sóz bolghanda tek qana ekonomikalyq integrasiyany aituymyz kerek. Qazaqstan - 80 payyzgha, Resey - 60 payyzgha importqa tәueldi el. Bizding problema - osy. Qazir parasyz shege qagha almaytyn jaghdaygha jettik. Yaghni, kenestik eski uaqytta qalyp qoydyq. Sondyqtan qazaq tilinin, orys tilining mәrtebesi turaly, imperiyalyq ambisiya turaly emes, ekonomikalyq problemany aitu kerek. Qaydaghy ambisiya?

Qay jerde múnay bar bolsa, sol jerde ómir bar. Jәne sol jerde qan tógiledi. Búl - zandylyq. Integrasiya mәselesinde eng basty «Kim ýshin?» degen saualgha jauap taba almadyq. Kedendik odaq adamdar ýshin be, әlde adamdar Kedendik odaq ýshin be? Bizge aldymen óz ishimizden integrasiya qajet. Al qazirgi memleketaralyq integrasiyadan әzirge jaqsy nәrse bola qoymady. Jәne aldaghy kýnderi jaman dýnie bola qoymasy anyq. Sol ýshin referendum kerek emes. Biz oghan dayyn da emespiz.

Tólegen JÝKEEV, memleket jәne qogham qayratkeri:

-  Kedendik odaqtan shyghu mәselesi onay nәrse emes. Parlament qol qoyyp maqúldaghan Kedendik odaqqa birigu jónindegi halyqaralyq kelisimshartty attap ketu - mәseleni tyghyryqqa tirep, qiyn jaghdaygha tap qyluy mýmkin. Kedendik odaqqa baylanysty sheshim qabyldanghansha, búl turaly syn aityp, qarsy pikir bildirgender týsinikti mәlimdemeler jasamady. Sol kezde eshkim eshkimdi referendumgha shaqyrmady, odaqqa kirmeu turaly tegeurindi qarsylyq tanytpady. Endi odaqtan shyghu mәselesin tótesinen qoi bir jaghynan patriottyq túrghydan dúrys kórinui mýmkin. Al bir jaghynan týsiniksizdeu kórinetinin úmytpayyq. Óitkeni keshe qarsylyq bildirmegen mәselege býgin referendumgha shaqyryp, qarsylyq tanytu qalay bolady? Áli kelisimge kelip, sheshimi qabyldanbaghan Euraziyalyq odaqqa jәne qújat boyynsha qabyldanyp ketken Kedendik odaqqa qarsylyq tanytu mәselesi jóninde әli de oilanghan dúrys shyghar?

Múhtar TAYJAN:

- Birynghay ekonomikalyq kenistik - búl 170 ókilettilikti joghary últtyq organgha ústatu degen sóz. Sondyqtan Kedendik odaq pen Birynghay ekonomikalyq kenistikten shyqsaq, Euraziyalyq odaqqa kirmeu mәselesi ózdiginen sheshiledi. Eger búdan jenilis tapsaq ta, útylmaymyz. Osy eki birlestikting qúramynda qalghanymyzben, Euraziyalyq odaqqa qarsy kýresti ary qaray jalghastyramyz. Halyqaralyq úiymdardan shyghugha toqtalsaq, 1963 jylghy Vena konvensiyasyna sýienuge bolady. Ol boyynsha memleket kez kelgen halyqaralyq úiymnan shyghugha qúqyly. Tek búl sheshimi jayly jarty jyldan búryn nemese kelisimshartqa sәikes habarlauy kerek. ondyqtan referendum arqyly  qoyatyn bizding talap oryndy әri zandy.

Dóngelek ýsteldegi talqylauda arnayy mәlimdeme qabyldandy. Ony V.Yambaev sekildi biren-saran adam qoldamady. Alqaly jiyndy jýrgizgen B.Ábilev pen R.Sәrsenbayúly manyzdy mәseleni talqylaugha belsene qatysqan kópshilikke alghys aityp, kezektegi taqyryptardy júrtshylyq esine saldy.

«Abai.kz»