Senbi, 23 Qarasha 2024
Janalyqtar 2895 0 pikir 5 Qazan, 2012 saghat 06:38

Serik Erghali. Toghyz at

(Anyz-әngime)

Búl anyzdyng jelisine jalpytýrkilik tarihy tanymdar men  «Toghyzqúmalaq» oiyny arqau etildi.

Este joq eski zamanda Aqorda men Kókorda atalghan tuystas eki memleket bolypty. Eki elding halqy tili jaghynan da, dәstýri men ómir salty jaghynan da óte jaqyn eken. Biraq eki handyq arasynda dau ylghy da tuyp, arazdastyq jii oryn alypty.

Eki halyqtyng da ruhany atasy sanalghan egizding synarynday Aqby men Kókby esimdi abyzdary bar edi. Olargha eki elding halqy әbden shegine jetken jaghdayda, handaryn da tyndamay, biylik aittyryp, tórelik ornatugha jýginedi eken.

Bir kýni Aqorda-Kókorda arasynda kezekti ret jaghday ushyghyp, bauyrlas halyqtardyng soghysy taghy tútanatynday aqual ornapty.Tipti, búl joly eki ordanyng biri qúlap, birin-biri alapat qyrghyngha úshyratu qateri tónip, sayasy jiyndardyng arty әskery dayyndyqqa úlasypty.

Aldyn ala búl jaghdaydy kóregendikpen bilip otyrghan Aqby men Kókby qos abyz ózara kýnde kelisip, beybit kýndi ornatugha bas qatyrumen bolypty. Biraq әbden qartayghan, búrynghyday quaty men qayrattary joq, halyqtary tyndaudan qala bastaghan qos qariya ózderining eki elge biylik aityp, arazdyqqa aralasu mýmkindigining azayghanyna nalyp, ekeui  qol ústasyp, dala kezip ketedi.

(Anyz-әngime)

Búl anyzdyng jelisine jalpytýrkilik tarihy tanymdar men  «Toghyzqúmalaq» oiyny arqau etildi.

Este joq eski zamanda Aqorda men Kókorda atalghan tuystas eki memleket bolypty. Eki elding halqy tili jaghynan da, dәstýri men ómir salty jaghynan da óte jaqyn eken. Biraq eki handyq arasynda dau ylghy da tuyp, arazdastyq jii oryn alypty.

Eki halyqtyng da ruhany atasy sanalghan egizding synarynday Aqby men Kókby esimdi abyzdary bar edi. Olargha eki elding halqy әbden shegine jetken jaghdayda, handaryn da tyndamay, biylik aittyryp, tórelik ornatugha jýginedi eken.

Bir kýni Aqorda-Kókorda arasynda kezekti ret jaghday ushyghyp, bauyrlas halyqtardyng soghysy taghy tútanatynday aqual ornapty.Tipti, búl joly eki ordanyng biri qúlap, birin-biri alapat qyrghyngha úshyratu qateri tónip, sayasy jiyndardyng arty әskery dayyndyqqa úlasypty.

Aldyn ala búl jaghdaydy kóregendikpen bilip otyrghan Aqby men Kókby qos abyz ózara kýnde kelisip, beybit kýndi ornatugha bas qatyrumen bolypty. Biraq әbden qartayghan, búrynghyday quaty men qayrattary joq, halyqtary tyndaudan qala bastaghan qos qariya ózderining eki elge biylik aityp, arazdyqqa aralasu mýmkindigining azayghanyna nalyp, ekeui  qol ústasyp, dala kezip ketedi.

Eki elding halqy qos abyzdyng búl әreketterine tang qalghanymen, asa qaterli uaqyttyng tayaghanyn bilip, tau-tas kezgen qos aqsaqaldy izdeuge mәjbýr bolypty. Biraq eki qariya da elderine qaytudan bas tartyp: «Qúty men bereketi qashqan eki elding bir birin qyrghanyn kóru bizge tansyq emes, barmaymyz, biring ólip, biring qalyndar! Bizding óler shaghymyz keldi, senderge bizding aqylymyzdyng da, tóreligimizding de keregi joq! Mazamalandar! Jaratqangha alansyz qaytugha kedergi jasamandar!» - desipti qos abyz enirep otyryp.

Eki jaqtyng biyleri men qolbasshylary ne isterin bilmey kýmiljip, jer shúqyp otyryp qalypty. Bir jaghynan handaryna bos baru da abyroysyz is edi. Sol kezde eki qariyanyng shóbereleri sóz súrapty. Olar ózara qúrdas boyjetken men erjetken eken. «Qaytpasanyzdar, biz de osy arada qalamyz. Bir birin qyrghan el men qyrghyzatyn el basshylarynyng qanisher qylyghyna kuә bolghymyz kelmeydi. Úly babalarymyzdyng songhy kýnderin ayalap, sauaptaryn alghanymyz biz ýshin baqyttyng basy!» depti qyzbalana aqordalyq bozbala. Kókby abyz shóberesine qarap, sóile degendey ym qaghypty, sonda qyzbala eki jaqtyng tórelerine qarap: «Eng bolmasa abyzdargha songhy tórelik aitqyzayyq» depti.

Jaulasqan eki taraptyng tóreleri handaryna kisi shaptyryp, solardyng kelisimin súrapty. Abyzdardyng búl qylyghy әskerge de, halyqqa da ýlken yqpal ekenin úqqan eki elding handary da abyzdargha songhy biylik aitqyzugha amalsyz kelisedi.

Sonda qos qariya eki jaqtan 9 kýn múrsat súrapty. Ol zamanda búl elder tәnir dep Kókke tabynghan, onyng úly dep Kýndi, qyzy dep Aydy pir tútqan eken. Ásirese, 9 sany eki elge de asa qadyrly әri tabynu belgisi bolypty: «toq is» atalghan búl san tәnirding tolyqqandy әri kemel qúbylysynyng nyshany tanylyp, әr aidyng 9-gha qatysty kýnderi qasiyetti sanalyp, syilyq pen jýldege deyin toghyz sanymen ólshenip, tughan nәrestening shildeqanasy men ólgen qariyanyng janazasy da 9 sanymen bezbendelgen ghúryptardan túrypty.Toghyzdyq tanym qos halyqtyng da dәstýrine singen, qasterli sangha ainalsa kerek.Ejelgi sol ghúrypty dәriptegen Aqbi  men Kókbiyding 9 kýn múrsat aluynda sol mәn bar edi jәne oghan elderining qarsy túra almaytynyn da qariyalar eskerse kerek.

Sóitip, jandaryna ózderining shóberelerin as-su qamdaugha qaldyryp, bir kýrkeni tiktirip, toqsangha kelgen qos abyz toghyz kýn boyy tolghanypty. Sheshimge kelgenin qyr basyna tigilgen kýrkening týndiginen budaqtaytyn týtinmen belgi beretinin aitypty.

Biraq qariyalar eki elding sayasatyna tolghanyp bas qatyrmapty, eki eldi mәngige biriktiru arqyly ghana bitpes daudy joyu mýmkin ekenin eskeripti. Qos abyz bar bilimi men bilikterin ortagha salyp, egiz eldi soghan jetkizetin oiyn erejesin oilastyrghan desedi.

9 kýn bitkesin, týtin týtetip belgi beredi. Eki jaqtyng iygi jaqsylary jinalyp, qos abyzgha qúlaq týripti.Qariyalar eki tarapqa oiyn erejesi úsynylatynyn,sol erejemen eki jaqtan esepke jýirik eki adam shyghyp, eki elding atynan oinaytynyn aityp, «sol oiynnyng sharty boyynsha qay el útsa, jenis - sonyky bolady» dep kesipti!  «Biraq eki eldi biriktirip basqaratyn hannyng qay jaqtan saylanatynyn osy oiynnyng nәtiyjesi sheship beretin bolady. Ágәrәki, oiyn teng oinalsa - handar bir merzimdi ekige bólip, basqarsyn» - deydi. Osyghan kelisse, ghana oiynnyng erejesin jariya etetinin aitypty qos danyshpan.

Abyzdardyng búl ýkimi handardyng ashu-yzasyn tughyzghanymen, halyqtyng kókeyinen shyghyp, eki taraptyng búqarasy bosqa qyryludan bas tartyp, oiyn sayysyna den qoyypty. Jastar jaghy qyzyq ýshin oiyn erejesin biluge yntyghypty. Biraq eki jaqtan da adam shygharu mәselesi túiyqqa tireledi: esepke jýirik talay adam bas tartyp, handarynyng qaharynan qorqyp shyqpay qoyypty. Sonda әli de ózderining eki elding azamaty ekenin moyyndatqan Aqby men Kókby elderining beybitshiligi ýshin ghúmyrlarynyng songhy kýnderin eki taraptyng oiynshysy bolugha arnap, bir birine qarsy oinaugha kelisipti.

Aqsaqaldar júrtqa oiyn erejesin jariyalap, qamdanghanda, Úly dala alyp oiyn taqtasyna ainalyp shygha kelipti: keng jazyqqa Aqorda handyghyna qaraghan 9 taypagha - 9 otau, oghan qarsy jaqqa tizbektey Kókorda elining 9 kók otauy tigiledi; eki taraptyng ortasyn ala aqordalyq alyp aq shatyr jәne kókordalyq kók shatyr ornatylypty, búlar eki jaqtyng ordasyn bildiretin nyshan bolypty. Árbir otaugha 9 attan, bir elding tarabyna barlyghy - 81 at baylanypty.

Qomdalghan aq nardyng ýstinde otyrghan Aqby men kók nargha jayghasqan Kókby abyz jerebemen úly oiyndy bastap ketipti. Soldan ongha baghyttalghan oiyn erejesi boyynsha jýris bastalghan otauda bir ghana at qaldyrylyp, qalghanyn ongha qaray ornalasqan otaulargha bir birden ýlestirip otyrypty. Jýris kezinde at ýlestiru eki elding otaularyna tiyesili bolypty, biraq songhy at baylanghan qarsy jaqtyng otauyndaghy jylqy sany júp bolsa, sol otaudaghy barlyq attar oinaushy jaqtyng shatyryna qamalypty da, sol ordanyng qazynasyna jatqyzylypty.

Qos abyzdyng oilap tapqan erejesi barynsha әdil әri aiqyn bolghandyqtan, eshkimning kýmәni bolarlyq oiyn erejesi búzylmapty. Oiyn barysynda qarsy taraptan әr ordagha bir otaudan tiyetindey «Týzdik» erejesi engizilipti. Ol boyynsha әrbir tarap ózderining 9 otauyna qosa, qarsy jaqtaghy otaulardyng birindegi baylauly 2 atqa ózining jylqysy qosylyp ýsheu bolghanda, sol tarapqa onynshy otaugha  ie bolu mýmkindigi qaralypty.  Búl «týzdik otau» arqyly ótken әrbir jýris sayyn bir jylqyny osy otau jaqtyng ordasyna baylau mindetteledi.

Jýristi Aqby bastap, Kókby qostaghan oiyndy auyzdan auyzgha jetken mәlimet boyynsha qos qariya toghyz kýn oinapty. Basynda  úta bastaghan Aqbiydi Týzdik alghan Kókby quyp jetip, mol jylqygha ie bolghanyn kórip, Kókorda hany shattana bastaghanda, kókordalyqtar otauyndaghy at týgesilip, oiyndy bitiruge tura keledi. Ereje boyynsha Kókordanyn  9 otauyndaghy jylqy tausylyp, «atsyraydy» da, aqordalyqtar óz otaularyndaghy attaryn jinap ereje boyynsha aq shatyrgha aidap kirgizedi. Endi Aqorda hany ózining jengenine kýmәni qalmapty. Alayda, sanaqshylar múqiyat 9 ret sanap shyqsa da, eki jaqtyng shatyrynda jinalghan attardyng sany teng bolyp shyghypty: eki jaqta da 81 -den, barlyghy 162 at!

Handar oiyn erejesine amalsyz baghynady - jarty jyl Aqorda hany, kelesi jarty jyldy Kókorda hany biyleuge halyqtyq sheshim shyghady. 9 kýn boyy júrtshylyghy ýshin baryn salyp, әbden qajyghan Aqby men Kókby abyzdar 10-kýni uәdeleskendey tósek tartyp jatyp, bir uaqytta qaytys bolypty. Eki qariyany eki el birigip janaza tútyp, bir tóbege jerlepti desedi. Sol tóbe әli kýnge Qosabyz atalady. Al, qariyalar qaytys bolghannan keyingi bir jyl ótken son, olardyng qos shóberesi ýilenipti. Kóp úzamay, biri - han, ekinshisi - hansha bolghan jas júbaylar Toghyzat atalghan qaghanatty basqaryp, kemeline keltire nyghaytqan kórinedi. Keyin sol oqighanyng negizinde «Toghyzat» oiyny dýniyege kelip, jas-kәrining sýiikti ermegine ainalypty. Ony býginde qalpyna keltirgen qazaq júrty «Toghyzqúmalaq» atap oinap jýr.

«Abai.kz»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1465
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3238
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5377