«ÚLT TIMES»: - Ámirjan agha, biyliktegi songhy-auys týiisterdi erinbegenning bәri әngime qyldy. Bireuler «búl - klanaralyq soghystyng nәtiyjesi» dese, endi bireuler, әsirese deputattar «kerek kezinde, dәl uaqytynda bolghan ózgeris» dep jatyr. Sizding payymynyz qanday?

Ámirjan QOSANOV: - «Auys-týiis» degen óz anyqtamanyz - osy kadrlyq ózgeristerge berilgen jaqsy bagha. Biz ózi týbegeyli ózgeristeri joq, bәri «jýrdim-bardym», «olay-pylay», bәri «auys-týiis» qogham bop qaldyq qoy (kýledi). Konstitusiya boyynsha biylik iyerarhiyasynda asa manyzdy oryn alatyn Ýkimet basshysy auysqanymen ne ózgerdi nemese ne ózgeredi el ómirinde? Eshtene! Sondyqtan tayau uaqytta әleumettik-ekonomikalyq salada belgili bir ózgeris bolady degenge senbeymin. Aqordanyng auany ózgermey, Alashtyng ahualy ózgere qoya ma?

Óz basym osynau oryn auystyrulardy biylikting óz ishinde ótip jatqan toparalyq tartystyng belgili bir kezeninde qol jetkizgen uaqytsha kompromiysi, ymyrasy dep bilemin. Onyng ýstine bir nәrseni jiti týsinuimiz kerek. Otstavkagha ketse de, búrynghy Ýkimet basshysy sayasy jaghynan kýsheydi. Keshege deyin ol tek qana taza ekonomikalyq-әleumettik sharualarmen ghana ainalyssa, endi búl mindetterge qosa ol sayasy mәselelermen de shúghyldanady. Shúghyldanyp qana qoymay, eng basty sheshimderdi qabyldaugha tikeley atsalysady. Gәp osynda!

«ÚLT TIMES»: - Ámirjan agha, biyliktegi songhy-auys týiisterdi erinbegenning bәri әngime qyldy. Bireuler «búl - klanaralyq soghystyng nәtiyjesi» dese, endi bireuler, әsirese deputattar «kerek kezinde, dәl uaqytynda bolghan ózgeris» dep jatyr. Sizding payymynyz qanday?

Ámirjan QOSANOV: - «Auys-týiis» degen óz anyqtamanyz - osy kadrlyq ózgeristerge berilgen jaqsy bagha. Biz ózi týbegeyli ózgeristeri joq, bәri «jýrdim-bardym», «olay-pylay», bәri «auys-týiis» qogham bop qaldyq qoy (kýledi). Konstitusiya boyynsha biylik iyerarhiyasynda asa manyzdy oryn alatyn Ýkimet basshysy auysqanymen ne ózgerdi nemese ne ózgeredi el ómirinde? Eshtene! Sondyqtan tayau uaqytta әleumettik-ekonomikalyq salada belgili bir ózgeris bolady degenge senbeymin. Aqordanyng auany ózgermey, Alashtyng ahualy ózgere qoya ma?

Óz basym osynau oryn auystyrulardy biylikting óz ishinde ótip jatqan toparalyq tartystyng belgili bir kezeninde qol jetkizgen uaqytsha kompromiysi, ymyrasy dep bilemin. Onyng ýstine bir nәrseni jiti týsinuimiz kerek. Otstavkagha ketse de, búrynghy Ýkimet basshysy sayasy jaghynan kýsheydi. Keshege deyin ol tek qana taza ekonomikalyq-әleumettik sharualarmen ghana ainalyssa, endi búl mindetterge qosa ol sayasy mәselelermen de shúghyldanady. Shúghyldanyp qana qoymay, eng basty sheshimderdi qabyldaugha tikeley atsalysady. Gәp osynda!

«ÚLT TIMES»: Elita ishindegi lauazym auystyru ýderisinen qarapayym halyq eshtene kýtpeydi. Búl jasyryn emes. Osy taghayyndaulargha lauazymdy túlghalardyng jayly oryndaryn auystyruy ghana dep qarasaq ta, tәuelsiz Qazaqstannyng tarihynda segizinshi Ýkimet jasaqtaldy. Búl Ýkimetting negizgi atqaratyn júmysy ne boluy kerek dep oilaysyz?

Ár kezende әr Ýkimet qúramynyng óz mindeti bolatyny ras. Meninshe, qazirgi Ýkimet aldynda birneshe basty mindet túr.

Birinshiden, әlemning azuly ekonomikalary «qarjy daghdarysynan qinaldyq» dep ashyq aityp, onyng kezekti tolqynynyng aldynda tiyisti qam-qareket jasap jatqanynda, bizding biylik týk bolmaghanday, auzyn ashyp otyrghandyghy - qylmyspen para-par! Óz basym Ýkimetting búrynyraqta aitqan «A» jәne «B» josparlaryn әli de kórgen joqpyn. Kórgen adamdy da kórmeppin! Sondyqtan da Preziydentting kózinshe bórikti aspangha laqtyra beruding keregi joq endi. Bóriksiz bas ayazda tonyp qaluy mýmkin!

Sol sebepti, osy uaqytqa deyin qabyldanghan barlyq memlekettik baghdarlamalardy qayta qarap, «daghdarystyq testten» ótkizu kerek. Tiyimsiz әri kózboyaushylyq sipattaghylaryn toqtatyp, budjet aqshasyn ýnemdeu qajet. Ol ýnem, eng aldymen, әleumettik shyghyndardy ertengi kýni qysqartpau ýshin kerek!

Ekinshiden, ekonomikamyzdyng múnay baghasyna tәueldiliginen qútqaru yaghny ony diyversifikasiyalau turaly kóp aitylady. Biraq eshnәrse istelip jatqan joq! Onyng bir basty sebebi - sol jer asty baylyghyn tezirek satyp, payda tapqysy keletin oligarhtardyng lobbiyi. Jana Ýkimet ol lobbiyge tiyisti toytarys berip, erteng múnay baghasy tómendep ne ol ózi tausylghan kezde ekonomika túralap qalmaytynday jaghday týzep aluy tiyis.

Ýshinshi manyzdy mәsele - jana júmys oryndaryn ashu. Ázirshe ol sharua tek qana orasan zor qarjy júmsalyp, biren-saran jana júmys ornyn ashumen ne uaqytsha júmys tauyp berumen shektelip jatyr. Mәselen, nege shaghyn jәne orta biznesti birer jalgha salyq tóleuden bosatpasqa? Ásirese, auylda jýrgen, óz isin bastaghysy keletin jastargha búl ýlken kómek bolar edi. Budjet azayyp qalmau ýshin tabighy baylyqty satumen ainalysyp jýrgen oligarhtardyng salyghyn arttyrugha bolady. Mәselen, kórshi Reseydegi sekildi múnay satudyng baj salyghyn kóteru arqyly. Budjetke qanshama qosymsha qarjy týser edi!

Basqa da sharua jetip jatyr. Biraq eng bolmaghanda osy mindetterdi shyndap qolgha alyp, naqty nәtiyje kórsetse, oppozisiyada jýrsem de osy Ýkimetti bir maqtap qoyar edim (kýledi)

PARTIYaLYQ JÝIENI DAMYTPAY OTYRGhAN BIRNEShE FAKTOR BAR

«ÚLT TIMES»: -  Al elimizdegi qoghamdyq jaghdaygha qanday bagha berer ediniz?

Ámirjan QOSANOV: - Búl ózi óte auqymdy súraq eken. Qysqasha jauap bersem qalay, әitpese súqbatymyz sozylyp keter?

«ÚLT TIMES»: -  Kóriniz...

Ámirjan QOSANOV: - Meninshe, qoghamdyq jaghdaygha bagha bergende bizde eki týrli asyra silteushilik bar. Biylik: «Bizde bәri tamasha! Biz adamzattyng aldynda kelemiz!» deydi. «Joq! Bәri jaman! 20 jyldyng ishinde týk te bitirilgen joq!» dep, auyzdy qu shóppen sýrtushiler de bar.

«ÚLT TIMES»: -  Sonda Siz qay jaghyndasyz?

Ámirjan QOSANOV: - Biylik bergen baghamen, sózsiz, kelispeymin. Biraq ekinshi pikir de tym birjaqty kórinedi maghan. Meninshe, baghany bylay beruge bolar edi: «Belgili bir qol jetken tabystar bar, biraq biylik jýiesi halyq baqylauynda bolghanda, ol jetistikter on ese kóp bolar edi. Beynelep aitsam, qazir auyldaghy aghayyn qara su iship, qara nan jep jatsa, oppozisiyanyng aityp jýrgen biraz talaptary oryndalghanda, halyq sol nannyng ýstine sary may jaghyp kýn kórer edi!». Syn týzelmey, min týzelmeydi, sondyqtan da men qoghamdaghy ahualgha «dos jylatyp aitady» prinsiypimen syny kózqaraspen qarau jaghyndamyn.

Ekonomikamyzdyng siqyn jana aittym. Keshe Grekiyada zeynetkerler narazylyq tanytyp, kóshege shyqty. Sonda bireui «Evroniustan»: «Mening zeynetaqym 700 evro ghana. Men oghan qalay kýn kóremin?!»,-dep әlemge múnyn shaghyp jatyr. Osyny auyldaghy bizding 100 evro zeynetaqysyna ózin ghana emes, balasy men nemerelerin asyrap otyrghan qariyalar estise ghoy «Habardan»! Búl degenim - әleumettik sayasatty da zamanauy talaptar túrghysynan qayta qarap, janartatyn uaqyt keldi.

Sayasy ómirimizge qatysty mening syny kózqarasymdy bilesiz ghoy. Eng bastysy - әrbir sheneunik ózin bireuden joghary túrghan bastyq retinde emes, Siz ben biz uaqytsha, jalaqy tólep, jaldap alghan júmysker retinde sezinetindey qoghamdyq-sayasy ahual ornatpay, jaghday ózgermeydi.

Bir qapalatynym - sayasy kózqarasy ýshin bireulerdi óltirip, qudalap jatqanda, qogham әzirshe bir adamday narazylyq tanyta almay jatyr.

Bir quanatynym - ne degenmen qogham oyanyp keledi. Ásirese, maghan jastarymyzdyng qoghamdyq ómirdegi belsendiligi erekshe únaydy. Bilesiz be, bolashaghy joq nәrsege jastar eshqashan aralaspaydy ghoy. Yaghni, bizding aityp jýrgen sózderimiz ben uәjderimizding keleshegi bar...

«ÚLT TIMES»: -  Qogham jaghday turaly súraqty qoyyp otyrghan sebebim, bizdegi azamattyq qogham turaly әrtýrli pikir qalyptasqan. Azamattardyng sayasy mәdeniyetining dengeyi qanday? Tipti bizde partiyalyq jýiening syn kótermeytini turaly jii aitylady. Sayasy partiyalardan góri qoghamdyq úiymdarmen sanasatyndar kóp. Siz ne deysiz?

Ámirjan QOSANOV: - Sayasy partiya da formalidi týrde «azamattyq qogham» degen týsinikke kiredi ghoy... Dese de partiyalyq jýieni damytpay otyrghan birneshe faktor bar.

Birinshisi - biylik partiyasy «Núr Otannyn» kópjyldyq monopoliyasy. Kerek deseniz, gegemoniyasy! Biraq ol partiyanyng «myqtylyghy» bir-aq nәrsede: onyng basshysy - biylik basyndaghy Preziydent. Men talaydan aityp kelemin: Qazaqstanda shynayy partiyaaralyq bәseke bolu ýshin preziydent «Núr Otan» basshylyghynan ketu kerek. Elbasy dep atalatyn adam elding bir bóligi - partiyanyng basshysy bola almaydy.

Ekinshi faktor - sayasy partiyalardyng memlekettik dengeyde sheshim qabyldau prosesine aralasa almauy. Qolynda tiyisti tútqasy joq kez kelgen úiymdy kim syilaydy? Tipti keshe ghana «kóppartiyalyq» Parlament qúramyz dep, qoldarynan jetektep eki partiyany kirgizdi ghoy Mәjiliske. Ol partiyalar saylau aldynda biraz jaqsy oy aitty. Halyqqa jaqqysy kelgen shyghar. Al qazir ýnderi shyqpay qaldy. Odan keyin ol partiyalardyng ne bedeli bolmaq el aldynda?!

QAZAQSTAN OPPOZISIYaSYNYNG ENG BASTY AURUY - AMBISIYa

«ÚLT TIMES»: - Joq, men oppozisiyalyq partiyalar turaly da aityp otyrmyn. Jana siz aitqan senimsizdik oppozisiyagha da bildirilip keledi. Ras qoy? Búl senimsizdik qaydan tuyndady? Oppozisiyanyng qatelikterin tizbelep aityp bere alasyz ba? Bәlkim orystyng matreshkalary siyaqty әrkez bir partiyanyng ishinen ekinshi bir sayasy kýshting payda bolyp otyruynan shyghar... Siz qalay oilaysyz?

Ámirjan QOSANOV: - «Oppozisiya - minsiz, ol el ishinde jýz payyz qoldaugha iye» dep men de aita almaymyn. Oppozisiya da - jandy, kóptegen úiymdar men jeke túlghalardan qúralghan organizm.

«Bizderdi anaday bar, mynaday bar» degen sóz bar ghoy atam qazaqta. Biz de solay.

Oppozisiyagha degen senim bar! Óitkeni, әrtýrli әdispen, әrtýrli úrandar men qimyl-әrekettermen biz, oppozisiya ókilderi, halyqtyng kókeyindegi oilardy aityp kelemiz. Ol - bay da berekeli túrmys, qoghamdaghy Ádilettik pen Azattyq, biylik boyyndaghy kelensiz qasiyetterden arylu turaly oilar. Túlghalar retinde bizge kózqaras әrtýrli boluy mýmin. Biraq, biz kóterip jýrgen iydeyalardy qalyng el qoldaytynyna men nyq senimdimin. Óitkeni, men de auyldan shyqqan qazaqtyng bir balasymyn, sondyqtan ondaghy ahualdyng qanday ekenin bir adamday bilemin. Sonyng ishinde elding jemqorlyqtan, әdiletsizdikten zapy bolghanyn da bilemin.

Bizge senim bar ekenin biylik te sezedi. Áytpese, halyqaralyq standarttar boyynsha engizbey me oppozisiya ókilderin barlyq saylau komissiyalaryna?! Kóreyik sonda biylik partiyalarynyng qansha payyz alatynyn.

Sonymen birge, әdilin aitsaq, siz aitqan senimsizdik te joq emes. Onyng sebepteri - ózimizde jәne... biylikte.

Ózimizde deytinim mynau. Keyde halyqpen kýndelikti tyghyz júmys jýrgizuding ornyna kópsózdilik pen úranshyldyqqa salynyp ketemiz. Sheshushi sәtterde birigip, bir jerden kýsh-quat kórsetuding ornyna, jeke bir adamnyng ambisiyasynyng sonynda ketip qalamyz. Qazaqstan oppozisiyasynyng eng basty auruy da osy - ambisiya. Oppozisiyada jýrgenime 14 jyl bolypty. Birigu turaly aityp kele jatyrmyn sodan beri. Biraq, sol ambisiya degen bәleden qútyla almay-aq qoydyq. Men osy turaly oppozisiyada kezinde bolghan, qazir de jýrgen azamattargha aityp sharshadym tipti.

«ÚLT TIMES»: - Ózinizde sol ambisiya joq pa sonda?

Ámirjan QOSANOV: - Ambisiyasy joq adam sayasatqa kelmeydi! Biraq әr nәrsening óz orny bar. Sizge bir nәrse aitayyn, osy jyldar ishinde demokratiyalyq kýshter birigui jolynda men ózimning jeke ambisiyamdy bylay qaray ysyryp qoyyp jýrmin! Nege әrqaysymyz dәl qazir tek preziydent, ne kem degende partiya basshysy boluymyz kerek?! Sayasy kýsh tanytyp, elge qyzmet kórsetuding basqa da joldary bar ghoy. Biraq, bayaghy jartas, bir jartas... Osy pendeshiligimizdi kórip, әriyne, elding birazy bizge asa sene qoymaydy.

Taghy bir sebep biylikte degenim osy jyldar ishinde biylik, BAQ-taghy monpoliyasyn paydalanyp, ya bizdi últtyq telearnalargha shygharmaydy, ya әkemizdi tanytyp, birjaqty, bizding qatysuymsyz qaralaydy! «Anqau elge aramza molda» prinsiypi júmys istep jatyr ghoy oyana qoymaghan qazaq auylynda!

«ÚLT TIMES»: - Keyingi kezde elimizdi dýrliktirgen týrli oqighalarda biylik aqparattyq sayasatta jenildi. Olay deytinim, bayqap qarasaq Janaaózendegi, Shetpedegi, «Arqankergendegi», keshegi Ile-Alatau parkindegi qantógister men oblystardaghy terrorlyq aktilerge qatysty aitylghan resmy organdardyng aqparatyna halyq sengen joq. Búghan belgili bir dәrejede oppozisiyanyng da yqpaly bar shyghar. Aytynyzshy, aqparatqa iyelik etken biylikke de qol jetkizedi degen tәmsil bar emes pe? Osy aqparattyq teke-tiresterden qanday da bir ózgeris kýtuge bola ma?

Ámirjan QOSANOV: - Aldymen mәseleni anyqtap alayyq. Siz aityp otyrghan aqparatttyq teke-tires әzirshe joq. Ol ýshin eki jaqty pikir terezesi teng dәrejede, bir uaqytta, bir formatta, bir BAQ-ta berilui tiyis. Sonda oqyrman ne kórermen bolghan oqighalar jayynda ózining pikirin qalyptastyrady. Bizde ókinishke oray, aqparat sayasaty birjaqty jýrip jatyr. Yaghni, býkil el aumaghyna kýndelikti jetetin últtyq telearnalar men dәstýrli, respublikalyq gazetter arqyly. Ol jaqta pikir aluandyghy joq, bәri bir saryndy, túrpayy. Sondyqtan da kókiregi oyau, kózi ashyq azamattar ol aqparatqa senbeydi!

Ras, tәuelsiz BAQ jýiesi de bar. Olardy keyde «oppozisiyalyq» dep atap jýr. Men olay ataugha kelise qoymaymyn. Óitkeni o bastan bir sayasy kýshke, partiyagha nemese bir adamgha qyzmet jasaytyn BAQ jýiesin óz qarsylyghymdy aitqanmyn. Qazir de sol oidamyn.

Sol tәuelsiz BAQ jýiesi biylik tuyndatqan orasan qiyndyqtargha qaramastan ýlken júmys atqaryp keledi. Olardyng tirajy men auditoriyasy barshylyq. Biraq biylikting soyylyn soghyp jýrgen últtyq telearnalardyng mýmkinshiligimen әzirshe salystyru qiyn. Biylik te sony paydalanuda.

«ÚLT TIMES»: - Ne isteu kerek sonda?

Ámirjan QOSANOV: - Onyng joly kóp. Mәselen, qoghamdyq telearna qúru kerek! Eger de sol arnada el ishinde oryn alyp otyrghan erekshe jaghadaylar men oqighalar turaly ashyq ta jan-jaqty pikirler eskerilip talqylau ótse, nesi aiyp? Biylik te óz uәjin aityp, eldi ózine qaratsyn, qolynan kelse.

«ÚLT TIMES»: - Nege «qolynan kelse» deysiz?

Ámirjan QOSANOV: - Bilesiz be, osy jyldar ishinde bizding biylik sayasy bәseke, óz sózine eldi shynymen ilandyru degen dәstýrden mýldem qol ýzgen! Jinalys ótkizse, әkimder jabyq auyz әri jayly auditoriyany jinap beredi. Teledidarda ashyq pikirtalastargha da «artyq sóileytin» sheshender shaqyrylmaydy. Shynayy kókeykesti mәni bar, ushyghyp túrghan ne eldi dәl býgin mazalap otyrghan taqyryptar qozghalmaydy. Sayasy kózboyaushylyq, ózin ózi aldau. Mýmkin, ózderin emes, preziydentti aldap jýrgen bolar osy tirligimen: «Pәlenshe gazette týgenshe maqala jazyldy!» dep. Biraq sol resmi, siresip qalghan gazetterdi kim oqyp jatyr deysing býge-shýgesine deyin?!

Men Sizge bir sayasy zandylyqty aityp bereyin: kez kelgen monopoliyaly partiyanyng sýiikti janry... - monolog! Yaghni, birjaqty, óz gazetinde qúlashtay súqbat berip oppozisiyany synap-mineu. Monolog monopoliya qúrghan jerde dialog qaydan bolsyn, bauyrym?!

Biylik iydeologtary osy «komfortqa» ýirenip qalghan. Sondyqtan da dәl qazir onyng ishinen halyq aldyna taysalmay shyghyp, ashyq pikirtalasta óz oiyn nanymdy jetkizetin tútas bir komanda ne shoghyr bar degenge men senbeymin. Bolsa shyqsyn, mәselen, oppozisiya ókilderimen «Habardyn» tikeley efiyrine. Kóreyik...

Biylik basyndaghylardyng osynday kәsiby tómendigi el bolashaghy ýshin asa qauipti. Alda postnazarbaevtyq degen kezeng kýtip túr. Kim múrager bolady degen saual әli de eldi mazalauda. Sol sheshushi kezde el aldyna shyghyp, mәseleni taldap, qabyldanghan asa manyzdy sheshimderdi qalyng kópshilikke kimder, qalay jetkizbek? Ol kezde monopoliya bola qoymas, qazirding ózinde biylikting óz ishinde «sen túr, men atayyn» deytin, bes qaruy say azuly da aduyndy yqpaldy toptar qalyptasyp qaldy ghoy.

«ÚLT TIMES»: - Al sol múrager kim bolady dep oilaysyz óziniz?

Ámirjan QOSANOV: - Aldymen «biylikti bir múragerge berip qaldyru dúrys pa?» degen saualdy qoyayyq ózimizge. 1995 jyly qabyldanghan Kosntitusiyagha sәikes biylikting bar tútqasy bir adam, yaghny preziydentting qolynda shoghyrlanghan. Bir adam sonyng bәrin alyp kete ala ma? Jәne sol ókilettikterdi ol qalay paydalanady? Gәp sonda.

Jәne de sol múragerinizdi halyq, jәne de janaghy men aitqan toptar qalay qabyldaydy? Mine, kórdiniz be, el tynyshtyghyna әser etetin qanshama faktorlar bar.

«ÚLT TIMES»: -  Toqeterin aitsanyz...

Ámirjan QOSANOV: - Bir sózben aitsam, qazirgi preziydentting «múrageri» ózara biylik ókilettikterin órkeniyetti týrde bólisip alghan, bir-birine tәuelsiz biylik instituttary boluy kerek. Olar: preziydent, kóppartiyalyq Parlament, Ýkimet jәne tәuelsiz sot jýiesi!

Mine, postnazarbaevtyq kezeng kezinde el birligin, sayasy kýshterding ara salmaghyn saqtap qalatyn osy «újymdyq múrager» bolmaq. Meninshe, búl qazir barlyq kýshter qoldaytyn formula siyaqty.

Qazirde osy újymdyq múragerdi qalyptastyra bastau ýshin býgingi preziydentting bar mýmkinshiligi bar. Sol júmysty ol býginnen bastap qolgha aluy kerek! Erteng kesh bop qaluy mýmkin.

«ÚLT TIMES»: - Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Jarqyn TÝSIPBEKÚLY

«ÚLT TIMES» gazeti