ALTYNShY  TARAU: «JETILMEGEN  ELDIN  BALASY...»

(JÝSIPBEK AYMAUYTOV)

1.

Sonymen, «Dala qaraqshysy», «Ózi de - aq, sózi de - aq», «Baytúrsynov - sol bayaghy Baytúrsynov» atty ilgeridegi taraulardyng mazmúnyna jýginsek, «Alashorda» astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiymynyng qastandyq әreketteri ashylmady. Dinshe Ádilevting kórsetindisi boyynsha Mirjaqyp Dulatovpen qosa Jýsipbek Aymauytovtyng «ylankestikke, qastandyqqa» tikeley qatysy bar ekenin anyqtay almaghan tergeushiler, endi tergeu tәsilin kýrt ózgertti. Arandaudyng eng nәzik әri jýrek shoshytarlyq qastanshyqpaghyr tәsilin tapty. Olar tikeley Goloshekinning ózin "qarauylgha" aldy. Ásireleu emes, naq solay:

«Kishi oktyabridin» avtoryn - Goloshekindi qastandyqpen óltirudi oilastyrdy», «qyrda kóterilis úiymdastyrugha әrekettendi»,- degen aiyp ayaq astynan tabyla ketti.

ALTYNShY  TARAU: «JETILMEGEN  ELDIN  BALASY...»

(JÝSIPBEK AYMAUYTOV)

1.

Sonymen, «Dala qaraqshysy», «Ózi de - aq, sózi de - aq», «Baytúrsynov - sol bayaghy Baytúrsynov» atty ilgeridegi taraulardyng mazmúnyna jýginsek, «Alashorda» astyrtyn kontrrevolusiyalyq úiymynyng qastandyq әreketteri ashylmady. Dinshe Ádilevting kórsetindisi boyynsha Mirjaqyp Dulatovpen qosa Jýsipbek Aymauytovtyng «ylankestikke, qastandyqqa» tikeley qatysy bar ekenin anyqtay almaghan tergeushiler, endi tergeu tәsilin kýrt ózgertti. Arandaudyng eng nәzik әri jýrek shoshytarlyq qastanshyqpaghyr tәsilin tapty. Olar tikeley Goloshekinning ózin "qarauylgha" aldy. Ásireleu emes, naq solay:

«Kishi oktyabridin» avtoryn - Goloshekindi qastandyqpen óltirudi oilastyrdy», «qyrda kóterilis úiymdastyrugha әrekettendi»,- degen aiyp ayaq astynan tabyla ketti.

Búl iydeyanyng avtory kim? Eger de, Filip Isaevichting ózi maqúldamasa, tergeushilerding bir de bireui basyn bәigege tigip, tәuekelge bel baylauy mýmkin be? Qaydam. Al, Goloshekin búl laqap arqyly ózining bedelining ósetinin bildi. Birinshiden: búl kenes ókimetine jәne onyng kósemderine búltartpaytyn aighaghy bar ashyq jaulyq. «Ayypkerlerdin» kez-kelgen pikiri aighaqqa jarap jatyr. Ekinshiden: «sosializm damyghan sayyn, tap kýresi shiyelenise týsedi»,- degen Stalinning pikirin «dәleldeydi». Ýshinshiden: «Goloshekinge qastandyq jasaugha úmtyluy tegin emes. Demek últshyldardyng janyna tiyetin bir týiitkilding bolghany. Endeshe qalayda «Kishi oktyabridi» jýzege asyru qajet»,- dep sheshken. Áriyne, búl jay ghana boljam. Biraq shyndyqtyng da silemi joq emes. Óitkeni Goloshekin әrbir otyrysta: ózine qastandyqtyng jasalatynyn jii eske salyp, mәjilisterde de qaytalaudy únatatynyn basqasha qalay týsinuge bolady?

Eng shetin mәsele - Baytúrsynov bastatqan «kontrrevolusionerler» Goloshekinge qarsy qastandyq úiymdastyrdy ma, joq pa? «Úiymdastyrghan» eken. Ony da «aytyp qoyghan» - D. Ádilev bop shyqty. Búl jolghy salmaq, yaghni, qorghanu kezegi - Jýsipbek Aymauytovqa týsti. 1929 jyly 20 mamyr kýni tútqyngha alynghan Jýsipbek Aymauytovqa:

«1927-1928 jyldary Ádilevting bandysymen astyrtyn baylanys jasap qyrda qaruly kóterilis úiymdastyrmaq bolghan»,- degen aiyptyng taghyluy soghan dәlel.

Búl - tergeuding ýshinshi jelisi. Al, onyng qanday tarihy astary bar edi?

D.Ádilev (jalghasy): «Teatr diyrektory retinde kýsh-quatymdy ayamay júmys istedim. Biraq men otstavkagha súrandym da Tashkentke kettim. Ornyma Ály Bayseyitov taghayyndaldy. Sodan Qarataugha baryp qyrda biraz dem aldym da, Qyzylordagha kelgen song Aymauytov ekeumiz Mәskeudi kórip keluge kettik. Mәskeude Sverdlov alanyndaghy eki qabatty Kenes ýiinde túratyn Qojanovtyng pәterine týstim. Mәskeude on kýn túrdym. Qojanovtyng әielimen, úlymen, týrkistandyq bir qazaqpen ýlken teatrgha bardym. Búl men ýshin ýlken janalyq boldy. «Ruslan men Ludmila» operasyn kórdim. Kelesi kýni Qojanov meni shygharyp saldy. Moskvagha kele jatqanymyzda, jolda  poezda Smaghúl Sәduaqasovpen kezdeskemin. Ángime barysynda ol: Ólkelik Komiytetting mәjilisinde Goloshekinmen jәne basqa da buro mýshelerimen qatty úrysyp qaldym,- degen bolatyn. Men múny Qojanovqa aittym. Ol sodan keyin Asfandiyarovqa jәne Qazaqstannyng Moskvadaghy ókili Dosovqa habarlasty. Olar qonaq ýide biraz әngimelesti. Asfandiyarov tapanshanyng birneshe oghyn Qojanovqa berdi. Qaytarda Arys beketinen Shymkentke týiemen kelip, odan Áulieatagha soghyp, auylgha bardym.

1927 jyly ózimning jaqyn tuystarym Múqatay Beysenbaev pen Núrlan Kәribaevti ertip Qyzylordagha keldim. Qaladan shetkeri ornalasqan stansiyanyng týbindegi Alpysbaydyng ýiine ornalastym. Sol ýige Dulatov keldi. Ángime barysynda: SSRO men Angliyanyng arasyndaghy diplomatiyalyq qarym-qatynastyng ýzilgenin, soghys bola qalghan jaghdayda Kenes ókimetining qúlaytynyn sonda estidim. Bayseyitti týrmeden alyp shygha almadyq. Kollegiya mýshesi Qadyrbaevting kepildigimen ghana bosatty. Keyinnen onyng isin Aqmola uezinde - Petropavl qalasynda qaraytyny belgili boldy. Sodan keyin Bayseyit elge shyghyp ketti.

Búl 1927 jyldyng kýzi bolatyn. Bizding auyl Sarysudaghy jaylaudan Shu boyyna kóshken edi. Týrkistannan auylgha bir ózbek kelip: «Qojanov Mәskeuden keldi. Ol: Ádilevter kózge týsse mindetti týrde ústalady. Neghúrlym shet jýrgeni dúrys»,- dep sәlem aitypty. Sonymen 1928 jyldyng kóktemi de keldi. Auyl soltýstikke qaray jaylaugha kóshti. Qojanov Tashkentke keldi degendi estip: «Mýmkin meni Ózbekstanda qyzmetke alar nemese shetelge barugha joldama berer»,- degen ýmitpen tuysym Núrlan Kәribaevti ertip jolgha shyqtym. Aghabek Baydullaevting auylyna kelgennen song Ordabay Jaqypov degen milisiyadan onyng tútqyngha alynghanyn estidik. Biz Shymkentke suyt jýrip kettik.

Jýsipbek Aymauytov Shymkenttegi Kazpedtehnikumda sabaq beretin. Aqshamda onyng pәterin tauyp alyp, terezesinen dauystap shaqyrdym. Ol jazuyn qoya sap syrtqa shyqty. Ol meni dauysymnan tanypty. Tashkentke - Qojanovqa jolyghugha bara jatqanymdy aittym. Ol: «Sening ashyq jýruing óte qauipti. Baydullaevti bosatyp alamyn deseng - ózing bil. Biraq Tashkentke barma. Qojanov pen Dulatovqa aitatyn sәlemindi menen ait»,- dedi. Biz sonymen tarqastyq. Aghabek pen Otarbaydy ertip Súltanbekke bardyq. Ol: «Tanerteng Aghabek ambulatoriyagha barady. Sonda atty dayyndap qoyyndar da, ózdering ony qalanyng syrtynan kýtinder»,- dedi. Biz ýsh atpen Aghabekti kýtip túrdyq. Ol kelisimen Temirlangha qaray bet aldyq. Onda Aghabekting tuysynyng ýiine týstik. Miniske at berdi. Sóitip auylgha jettik».

Búl kórsetindi Jýsipbekting ózgelerden búryn atylyp ketuine tikeley sebepker boldy. Óitkeni múnda Goloshekinge «jasalghan qastandyq әreketi» ashyq aitylghan. Jәne D.Ádilevting bergen kórsetindisin J.Aymauytovtyng ózi moyyndaghan. Ol oqighanyng úzyn-yrghasy mynaday:

Jogharghy sottyng aiqyndamasynan: «Aymauytov, 1928 jyly kóktemde Shymkent qalasynda Ádilevpen kezdeskenin moyyndady. Ol (D.Ádilev) búghan (J.Aymauytovqa) ózining shet elge ketip qaludy oilastyryp jýrgenin aitady jәne Qojanov arqyly retin tauyp sheteldik pasport alyp beruin ótinedi. Sodan keyin ózining (Ádilev) Goloshekindi óltirudi oilap jýrgeni jóninde aita bastaydy, biraq Aymauytov oghan búlay istemeu turaly kenes beredi».

Jýsipbekke taghylghan aiyptyng bar-joghy osy. Onyng tipti «kontrrevolusiyalyq astyrtyn úiymgha» da, «qaruly kóteriliske» de qatysy joq. Qayta, Ádilevti betinen qayyrghany ýshin alghys aitu kerek edi. Ol kezde Jýsipbek - Shymkenttegi Pedagogika tehnikumynyng oqytushysy bolatyn.

Al, birinshi ret «Torghay isine» baylanysty jauapqa tartylarda SKAKA-da (qyzyl әsker kursynda) әdeby qyzmetker eken. J.Aymauytov búdan búryn da bir ret sotqa tartylyp, tergeuge týsken. 1922 jyly Torghaydaghy asharshylyqqa úshyraghan qazaqtargha Semey Guberniyasynan mal jiyp, ony sonda aidap barady_. Jol-jónekey ashtan qyrylyp jatqan el-júrttyng ýstinen týsip, ishinara mal ýlestiredi. Qolhat alady, biraq auyldyq kenesting móri joq degen aiyp taghylyp, «memlekettin, mýlkin talan-tarajgha salghany ýshin» sotqa tartyldy. Sotta ol «ayypkerden» aiyptaushygha ainalyp, ózin-ózi aqtap shyghady.

«Ashtargha kómek» komissiyasy VSIYK-ting janynan 1921 jyly 18-mausymda qúrylyp, 1922 jyldyng qyrkýiegine deyin júmys istedi. Onyng bólimderi barlyq respublikalarda ashyldy. Qazaqstandaghy komissiyanyng basty mindeti - europalyq ashtargha azyq-týlik jóneltu boldy. Bir jarym million adamnyng ómirin ýzgen asharshylyqqa nazar audarmastan Araldyng balyghy Povoljiege jóneltildi. Pavlodar uezinde ashtargha dep jinalghan et europalyqtargha jetpey, sasyp jatty. Al onymen japsarlas Torghay ónirining qazaqtary ashtan qyrylyp, el kezip, «bez terip» ketti.

Osyghan oray Qazaqstan men Týrkistan dengeyinde A.Baytúrsynovtyng úsynysymen «Ashtargha kómek» komiyteti qúryldy. Basynda beytaraptyq tanytqan Ólkelik Komiytet, el-júrttyng aldyndaghy bedelinen aiyrylyp bara jatqanyn kórip, eriksiz aralasady. Ol turaly S.Mendeshevting ózi:

«Alashordashylar ashtargha kómek kórsetude belsendilik tanytyp, derbes qimyldap edi, biz olardyng búl әreketine qarsy tosqauyl qoyyp, iske aralastyq»,- dep jazdy.

Ashtargha kómek kórsetip, azyq-týlik jiyp, ajaldan qútqarghan adamdargha «tosqauyl qoidyn» ózi qylmys emes pe?! IYә, tosqauyldy jaqsylap túryp, qoyyp, alash ardagerlerining barlyghyn kenes qoghamynan «tazartyp», qyzmetten qudy, Qazaqstanda túru erkinen aiyrdy, sotqa tartty. Sol «tosqauyldyng biri - Jýsipbek Aymauytovtyn, Ahmet-safa Yusupovtyng ýstinen jýrgizilgen tergeu. Sóitip, osynday jazalau әreketterin jýrgizu arqyly bolishevikter ózining bedelin kýshpen qalpyna keltirgen».

Tergeushiler «Alashordashylardyng qylmystyq isine» Jýsipbek Aymauytovtyng ýstinen jýrgizilgen búrynghy sot hattamalaryn da qosa tirkepti. Torghaydaghy asharshylyqqa úshyraghan elge Semey men Kerekuden mal jinap aparyp, tegin taratqany J.Aymauytovtyng ózine «qylmys bolyp taghylghan» búl oqigha jóninde Mirjaqyp Dulatov «Enbekshi qazaq» gazetine maqala jazdy. Múnyng ózi: «Sottyng isine qarsy qoghamdyq pikir tughyzyp, qysym kórsetip, ýkimge yqpal etu ýshin jasaldy»,- dep baghalanyp, memlekettik dengeydegi qaralaushy O.Isaevqa «Bayanhat» (dokladnaya zapiska) aryz jazugha týrtki boldy.

Tergeu barysy tórt jyldan astam uaqytqa sozyldy. Isting sozyluyna әr týrli jaghdaylar әser etken. Sonyng biri: Jýsipbek sol kezde Qazaqstannan tys jerde - Orynborda qyzmet istep jýrgendikten de, sot kelesine uaqytynda kele almaghandyghy edi. Osyghan oray onyng erekshe manyzdy qylmystyq ister jónindegi tergeushige joldaghan hatyn nazargha úsynudy jón kórdik.

«Qazaqstan Jogharghy sot mekemesining iri qylmystaryn tergeushige Jýsipbek Aymauytúlynan Ótinish

Sentyabriding 27-ne shaqyruynyzdy alyp, sol kýnge kele almaytyn sebebimdi aityp, ótinish jazamyn. Sebebim: әskerlik shkolde oqu oqytamyn, kýnine bos emespin. 2-den: komissiyanyng isin basqaramyn. Kýnde oqushylardy baqylap, jón kórsetip, mәjilis jasap otyrugha tura keledi. Mening ornymda qalalyq qazaq oqytushysy joq. Men ketsem, qyzmet, oqu toqtap qalady. Sondyqtan maghan jana jyl meyramyna sheyin púrsat beruinizdi súraymyn. Ekinshi shaqyru(dy) jibermeseniz eken, óitkeni (onda) dekabri aiynda keluge mindetti bolamyn.

Jýsipbek Aymauytúly. 18-sentyabri, 1927 jyl».

Jýsipbekting jana jylgha deyin «púrsat súraghan» tilegi oryndalmapty. 1927-jyly 3 qazan kýni Erekshe ister jónindegi tergeushi Seydalin J.Aymauytovtan jauap alypty.

Anketalyq derekter: J.Aymauytov sol jyly ol 37 jasta. Orynbordyng Sovet jәne Inspektor kóshelerining qiylysyndaghy №51 ýide túrady. Semeydegi Múghalimder seminariyasyn bitirgen. Áyeli, ýsh balasy bar. Orynbordaghy Kazatkom atyndaghy әskery mektepte oqytushy eken.

«Jan jegisi» atty tarauda búl sottyng jay-japsary, O.Isaevting bayanhaty, J.Aymauytovtyng sottaghy sózining M.Dulatov gazetke jariyalaghan núsqasy tolyq qamtylghandyqtan da, búl arada taratyp jatpaymyz. Tek soghan qosymsha «Torghay isi» turaly resmy maghlúmat retinde Qazaq Ólkelik Komiytetining bir mýshesining bayanhatyndaghy tómendegi derektermen shektelemiz. Onda:

«1922 jyly Qazaqstannyng negizgi bóligi, sonyng ishinde Torghay men Qostanay uezi qatty ashtyqqa úshyrady. Toqshylyqta otyrghan Semey guberniyasynan 8 myng iri qara jinaldy. 2 tabyngha bólingen maldy Torghaygha Semeydegi ashtargha kómek komiytetining atynan Aymauytov pen Toqtarbekov aidap әkeldi. Torghayda maldy múqtajdargha ýlestirip beretin arnayy komissiya qúryldy. Komissiyanyng qúramyna: uezdik atkomnyng tóraghasy Jýsipov, BK(b)P ukomynyng hatshysy Baymenov, uezdik bólimning mengerushisi Ábdighaparov, Semey guberniyalyq Ashtargha kómek kórsetu komiytetining ókili Aymauytov jәne uәkil Qúljanov kirdi. Mal taratylyp bolghannan keyin kedeylerding aryzy boyynsha mal bólisi jóninde tekseru jýrgizildi. Tekseru qorytyndysy boyynsha: komissiya mýsheleri men uәkil Aymauytov mal ýlestiru barysynda mal basyn iyemdenip, shyghyngha úshyratyp, talan-tarajgha salghany ýshin, maldy baylargha nemese múqtajdyghy joqtargha ýlestirip bergeni ýshin jauapqa tartyldy. Tergeu 4 jylgha sozyldy. Aldyn-ala tergeu kezinde jәne sot barysynda komissiya mýsheleri 5-9 qarany iyemdengeni, shyghyngha úshyratqany (temeki satyp alghan, jorgha maylaghan), 15-ten astam qarany olardyng Orynbor men Semeyde túrghanyna qaramastan tuystary men tanystaryna (Dulatovtyn, Qadyrbaevtin, Qúljanovtyn, Birimjanovtyn) taratqany rastaldy (múny ózderi de joqqa shygharmaydy), al 5 jany bar kedeylerge eki jasar bir tayynshadan ghana bergen. Komissiya belgilegen mal ýlestirushi uәkilderding kópshiligi auqatty adamdar (olardyng ishinde meshitting bir mollasy da bar), deni komissiya mýshelerining aghayyndary men qúdalary (mysaly, aiyptalyp otyrghan Sarybay Jýsipovting tuystary 100 qara alghan). Mal Jer jónindegi halyq komissariyatynyng telegrafpen bergen ókiminen tys ýlestirilgen, Jýsipov, Baymenov jәne Qúljanov soghan mәjbýr etken»,- dep («Alashorda qozghalysy», 3 tom, 1-kitap, 289-bet) kórsetilgen.

Búghan qanday uәj aitugha bolady? Shyndyqtyng barlyghy J.Aymauytovtyng sottaghy sózinde dәlelmen keltirilgen. Degenmen de tilmarsyp mynaday saualdar qoygha bolady: jaz aiynda eki jarym - ýsh myng shaqyrym jerge 8 myng mýiizdi iri qarany (!) oqyralatpay, shybyndatpay, iyt-qúsqa talatpay jetkizgeni ýshin baqtashylardyng enbekaqy alugha, ýsh uaqyt tamaqtanugha, nasybay-temeki atugha qúqy bar edi. Al múnsha siyrdy shashyratpay jetkizu ýshin jýrdek at qajet shyghar. Baqtashylargha arnap jolaqy tólemegeni anyq. Ekinshi bir uәj: qazaq jolyna kelsen, bar qazaq aghayyndy. Biraq Torghaydaghy aq pen qyzyl bop bólingen arghyn men qypshaqtyng ata dauynyng arasy asharshylyq túsynda tipti ashylyp ketti. Múny Jýsipbek Aymauytov tóbe shashy tik túryp eske alady. Tipti solay bolghan kýnning ózinde de, asharshylyqqa kóppen birge úshyraghan Baytúrsynovtyn, Dulatovtyn, Qadyrbaevtyn, Birimjanovtyn, Jangeldinnin, Imanovtyng rulastary men aghayyndary mal ýlesinen nege shettetilui tiyis? Solardyng qara shanyraghy retinde 15 ýige 15 qara ýlestirilse, ol da aiyp pa? Moldanyng ýii ashtan ólui tiyis pe edi? Osylay sheksiz tilmarsy beruge bolady. Ashyghyna kóshkende olargha sebep emes, saldar ghana qajet bolatyn. Oghan syltau da dayar túrdy.

Jýsipbekting beynesin qysym jyldary da úmytpay, onyng esimin ýnemi eske alyp, ol jinaqtaghan Súltanmahmúttyng qoljazbalaryn qayta bastyrghan shegendi ústaz Beysenbay Kenjebaev ózining jazyp ketken estelik maqalasynda atalmysh sot kýnderindegi Jýsipbekting kónil-kýii turaly:

«Sottyng birinshi mәjilisi ayaqtalghan son, Jýsipbek Áuesh arqyly menen «Sana» jurnalynyng bir sanyn súratyp aldy. Onda Jýsipbekting psihologiya jayynda jazghan «Ádet zany» degen maqalasy bolushy edi. Sot ýsh kýnge sozyldy. Ýshinshi kýni Jýsipbek songhy sózin sóiledi. Ony týgel jazyp alghan eken, mәnerlep oqyp shyqty. Zaldaghy otyrghan kópshilik óte riza boldy. Songhy sózin Jýsipbek týgeldey qazaq halqynyng әdet zanynyng negizinde qúrghan edi. Asyly bylay boldy: «Qazaq ejelden qaryz berip, qaryz alady, qún berip, qún alady, qalynmal beredi, qalynmal alady. Sonda ol birinen-biri eshuaqytta qolhat almaydy, eshbir protokol jasamaydy, bәrin auyzsha, sózben jýrgizedi. Búl әbden әdet bolyp ketken. Ashtargha jәrdem ýlestirgende mening boyymda da, oiymda da osy zang kýshti boldy. Men atam qazaqtyng osy zanyn ústandym. Ashtargha ne bersem de, eshqaysysynan qolhat almadym. Hat bilmeytin, ashtan kózi qarayyp, óleyin dep otyrghan adamnan qolhat súraudy qolaysyz kórdim»,- degendi aitty. Osylay Jýsipbek aqtalyp shyqty.

Týrmeden shyqqan song bir kýni Jýsipbek redaksiyagha keldi. Biz - Ahmet, Áuesh, Amanghali, Merghali, men bәrimiz ortagha alyp, biraz әngimelesip otyrdyq. Kóbinshe oghan súrau berdik. Ol bizge jauap berdi. Sol súraq-jauaptyng keybireui әli esimde:

- Al, týrmede kópshilik arasynda kileng búzyqtarmen jatqanynyz qalay?

- Ádeyi jattym. Olardy bilgim keldi. Búzaqylar ómirinen birdene jazbaq oiym boldy»,- dep jauap berdi»,- dep (Beysembay Kenjebaev, Telegey teniz, «Leninshil Jas» 1989, 6 qantar) eske alypty.

Jogharydaghy maghlúmattargha jauap esebinde Jýsipbek Aymauytovtyng sottaghy sózding qoljazba mәtinin úsynamyz. Ony tapqan adam - zerdeli, sergek oily agha, marqúm Beysenbay Bayghaliyev. B.Bayghaliyevting Jýsipbek tvorchestvosyndaghy iri-iri "aqtandaqtardy" qalpyna keltirip, qoljazbalaryn iriktep, qazirgi әrip jýiesine kóshirudegi enbegi úshan-teniz. Tek qana 480-bettik "Aqbilek" romanyn qayta janghyrtuynyng ózi ýlken parasattylyq. Biz, marqúmnyng óz qolynan alghan Jýsipbekting sotta sóilegen sózining qoljazbasyn keltirip otyrmyz. Ol 1927 jyly Qyzylorda qalasynda jazyp alynghan.

Jýsipbek Aymauytovtyng sottaghy sózi: «Búrynghy bergen jauabyma mening artyq qosarym joq. Meni aiyptaytyn jeri:

I) Mal ýlestirgen komissiyada boluym.

II) Keybir oqyghan azamattargha dep mal beruim eken. Búghan mening aitarym mynau:

1) Maghan maldy tez tapsyryp qaytu kerek boldy. Sebebi: mal aidaugha jaldanghan baqtashylardyng birsypyrasy Aqmolagha sheyin, birtalayy Torghay jerining shegine sheyin kelisip jaldanyp edi. Olar Torghay jerine ayaq basqan son-aq, qaytar»,- dep arpalysty. Kýz týsip, salqyn bolyp, baqtashylar kiyimi joqtyqtan tona bastady. Joldaghy elderde oba auruy bolyp, talay jerde baqtashylar qashpaqshy da boldy, onyng ýstine: Torghay ashtary kisi etin jep jatyr,- eken degendi estip, ýreylenumen boldy.

2). Mening mal ýlestirgenshe bas-kóz boluymdy Torghay qalasyndaghy jinalghan ash qazaqtar shulap tilenip edi, óitkeni, búghan sheyin Torghay azamattary ashtargha jәrdem bere almaghan, bergen jerlerinde qiyanatpen ýlestirgen. Ashtar qyzmet adamdaryna óshikken. Kindik ókimetting bergen demin qyzmet adamdary olargha bermey túrghan syqyldy. Júrttyn, jalpy ashtardyng ruhy sonday eken. Onyng ýstine Torghaydaghy qyzmet adamdarynyng ishinde ru, el talasy syqyldy negizge tirelgen alalyq, birin-biri kórsetu, qughyn-sýrgin bar eken. Arghyn, qypshaq jigi bar eken. Sondyqtan Torghay ashtary óz elining adamdaryna senimsiz qaraydy eken. Bet-auyzdary kónektey isken, kózderi ýnireygen, ólim auzynda sendelgen topty ash qazaqtar zarlap, qaqsap túrghan son, dәtim shydamady. "Mal ýlestirgen jerde ishinde  bol»,- degen tilegin oryndadym. Mindetim ol emes edi, biraq adamshylyghym, arym ashtardy ayatqyzdy. Áuelde de ashtargha janym ashyghandyqtan, sezimim kýshtilikten osynday auyr mindetti, zor beynetti moyyngha alyp, jan úshyryp edim.

3) Men ýlestiru komissiyasyna kirmey, maldy Torghay adamdarynyng qolyna berip qoya bersem, maldy qol qoyyp (kýsh kórsetip - T.J.) jiberip, talap alatúghyn edi, óitkeni malgha shapqan elding beti qoygha shapqan ash qasqyrdan beter edi. Onday talaudyng bolghany ekinshi top mal ýlestirgende anyq kórinip túrdy.

4) Torghay elindegi bir ghana shet kisi, alys jerden mal әkelip, ashtargha jaqsylyq kórsetken kisi - men tәrizdi kórindim. Men basy-qasynda bolsam, bәri de keneletindey, әdildikpen ýlestiretindey kórindi.

Al endi әrbir oqyghan azamattargha mal berildi degen taqyrypta mening aitarym mynau:

1) Men Torghaydyng keybirin - oqyghandaryn ghana bilemin, kóbin bilmeymin. Sondyqtan oqyghandardyng bәrine men mal bere almasam kerek.

2) Ol azamattardyng keybiri Orynborda, keybiri basqa jerlerde qyzmette bolghandyqtan, olardyng maldy ýlestirip aluy mýmkin de emes.

3) Maldy sol adamdardyng ash aghayyndary aldy, mәselen, Jangeldi úlynyng aghayyndary, on bes shaqty ýi: ashpyz,- dep aryz qyldy, taghy sondaylar boldy. Ol ashtardyng auylnaylaryna mal berilmeytini de bolghany bar. Sebebi eldi ash degende, bolys, auylnay (boyynsha eseptep), jalghyz-jarym ashtar eleusiz qalghan, sonday eleusiz-sanausyz ashtar Jaldama, Qaratorghay bolystarynan da shúbyryp kelip jatty. Songhy eki bolys (Jaldama, Qaratorghay) - Torghay azamattarynyng toq el dep tapqan elderi. Sondyqtan oqyghan azamattarynyng aty atalyp, olardyng ash aghayyndaryna mal bergen, ony maghan aityp týsindirgen - taghy da sol Torghay jigitteri, al ýles berudi úigharghan - komissiya. Áytpese, Mirjaqyp, Ahmet, Jangeldi balasy syqyldylar mal aldy dep esepteuge bolmaydy. Alghan ba eken, joq pa, olardyng ózderinen súraugha bolar.

Men óz betimmen eshkimge mal ýlestirgemin joq. Óitkeni, Torghay elining bay, kedeyin bilmeymin. Komissiyasyna kirsem de jan ashyghandyqtan, ayaghandyqtan, jaqsy niyetpen istedim. Payda, maqtan esimde bolghan joq. Sadyq degen moldanyng ýiinde bolyp, bizge bir toqty soyghan-dy, 30-40 ashtar kelip, ótinishterin aityp, jyghylyp ketip, talyp ketip esengirep otyrghanda, aldymdaghy et tamaghymnan ótpedi. Ashtardy shaqyryp alyp, bәrine ýlestirttim, taghy da sonday auyr әser bergen ashtar boldy. Sonday ash eldi kórgende, búrynghy istegenderim anyq bolghan son, toq elding jegeni aram eken degen oilar keldi.

Zang tarapynan qaraghanda, mýmkin, mening qatalarym bar shyghar. Azamattyq, adamshylyq jýzinen qaralsa, bir kisi ashtargha jan salyp, qyzmet kórsetse - mendey-aq kórseter dep shýkirlik etemin. Mýmkin, mening etken enbegim sebepti ondaghan, jýzdegen ashtar ajaldan qalghan bolar, qalmady dep Torghay eli aita almas.

Enbegim salauat! Niyetim - aram, jýregim - qara, qazaqqa - ziyandy adam bolyp tabylsam, bú da bir uaqyt shyghar, jazagha moynymdy úsynamyn. Ashtar ýshin men-aq qúrban bolayyn. Elimning zanyna kónemin.

Jýsipbek Aymauytúly.Tergeushi Seydalyúly».

Esil aghanyng auzyna: «Men-aq qúrbandyghyng bolayyn», - degen sóz qaydan ghana týsti eken. Aragha jyl salyp, sol «tilegining qabyl bolaryn» bilmedi-au. Sóitip, birinshi sotta Jýsipbek aiypkerden aiyptaushygha ainalyp, ózimen qosa ózgelerdi de aqtap aldy.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»