«Jas Otannyn» bastauy, Memlekettik tildi damytu jónindegi Preziydenttik qordyng qoshtauymen respublika boyynsha jariyalanghan «Qazaqsha sóileseyik» aksiyasynyng Qaraghandy oblysyndaghy bir kýnine kuә bolghanda oigha týigenimiz, búl asa qajet, әsirese Qaraghandy ýshin qajet aksiya edi. Jastar úiymy halyqqa qyzmet etetin oryndarda qazaq tilining saltanat qúruyn qamtamasyz etpek, qatelikterdi әshkerelep, týzetpek. Biraq kókeyde: «Jas Otan» beline qol kótermeytin dәu shoqpardy baylaghan joq pa?» degen súraq túr. Oghan birneshe sebep bar.

MEMLEKETTIK MÁSELELER TEK QAZAQ TILDI BAQ-QA KEREK PE?

«Jas Otannyn» bastauy, Memlekettik tildi damytu jónindegi Preziydenttik qordyng qoshtauymen respublika boyynsha jariyalanghan «Qazaqsha sóileseyik» aksiyasynyng Qaraghandy oblysyndaghy bir kýnine kuә bolghanda oigha týigenimiz, búl asa qajet, әsirese Qaraghandy ýshin qajet aksiya edi. Jastar úiymy halyqqa qyzmet etetin oryndarda qazaq tilining saltanat qúruyn qamtamasyz etpek, qatelikterdi әshkerelep, týzetpek. Biraq kókeyde: «Jas Otan» beline qol kótermeytin dәu shoqpardy baylaghan joq pa?» degen súraq túr. Oghan birneshe sebep bar.

MEMLEKETTIK MÁSELELER TEK QAZAQ TILDI BAQ-QA KEREK PE?

Rasy kerek, aksiyanyng Qaraghandydaghy alghashqy qarqyny bizge bәseng kórindi. Baspasóz mәjilisinen tek Tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy men «Jas Otan» tóraghasyn ghana kóruimiz kónildi bir ortaytty. «Jastar úiymdarynyn, memlekettik organdardyng ókilderi bolady» dep edi. Biri de kelgen joq.
Qaraghandydaghy qaptaghan BAQ ishinen bar bolghany eki gazet pen eki telearna ókilining kelui de aksiyanyng manyzyn tómendete týskendey.
Ánsheyinde bireuding ókshesin bireu basyp ketse, sol jerden tabylatyn resmy tildi BAQ-tyng tym qúryghanda bireui boy kórsetseshi? Joq. «Búl bizding mәselemiz emes» degen-syndy. «Basqa BAQ-ty nege shaqyrmadynyzdar?» dep «Jas Otan» tóraghasy Miras Qúttybaydyng tamyryn basqanbyz: «Shaqyrghanbyz. Bәrin shaqyrghanbyz» deydi ol. «Ózgege ókpelemey-aq qoyayyq, qazaqtildi basylymdargha ne bolghan?» dedik te qoydyq.
«Halyqqa qyzmet kórsetu oryndarynda memlekettik tilding dúrys qoldanuy turaly ýgit-nasihatty BAQ sýiemeldeuimen jýrgizemiz» deydi jas qanat belsendileri. Sýiemeldegisi kelip túrghan BAQ-ty biz kórmedik. Búl birinshi kedergi.

PREZIYDENT JARLYGhY NEGE ORYNDALMADY?

Ekinshi kedergi - Qaraghandy memlekettik tilding meseli qaytyp, órisi tarylyp otyrghan ónir. «Qazaqsha sóileseyik» aksiyasynyng aldyndaghy eng ýlken asu osy bolmaq.
Oblystyq tilderdi damytu basqarmasynyng bastyghy Baqytqaly Músabekov: «Tórt jyl búryn Qaraghandy oblysynda memlekettik tilde is jýrgizu 22 payyz ghana edi, qazir 58 payyzgha jetti» degende, jurnalister qopandasyp qalghan. Alayda resmy mәlimetti ysyryp tastap, shynayy kórsetkishke ýnilseniz, quanyshynyz su sepkendey basylar edi.
IYә, quanatyn týgi joq. Shyndyghynda Qaraghandy oblysynda is jýrgizu 100 payyzdyq kórsetkishke búdan ýsh jyl búryn jetui kerek bolatyn. Ýsh jyl búryn.
El Preziydenti 2006 jyldyng 30 mamyrynda №127 Jarlyqqa qol qoydy. Onda: «...Qaraghandy oblysynyng jergilikti ókildi jәne atqarushy organdary is jýrgizudi memlekettik tilge 2006 jyly kóshirui kerek» dep taygha tanba basqanday jazylghan edi. Bizding arhivte oblys әkimi Núrlan Nyghmatulin 2006 jyldyng 15 mausymynda barmaghyn basqan №12/10 qaulynyng kóshirmesi de jatyr eken. Onda: «Qaraghandy oblysy әkimining apparatynda, oblystyq basqarmalar, departamentter men bólimderde is jýrgizu 2006 jyldyng ayaghyna deyin memlekettik tilge kóshirilsin» dep pәrmen beripti әkim. Sodan beri ýsh jyl ótti. Kósh bolsa jarty jolgha jana jetti. Júmbaqtamay turasyn aitsaq, Preziydent Jarlyghy tolyq oryndalmady.
Eshqanday qaghazdy aqtarmay-aq, eshkimnen súramay-aq, qazaq tilining jaghdayyn Qaraghandydaghy kóshelerge qarap-aq shamalaugha bolady. Oblys ortalyghyndaghy kóshelerining jobamen 85-90 payyzynyng atauy ózge tilde. Solardyng basym kópshiligi «Pesochnaya», «Benzinnaya», «Kirpichnaya», «Vogonnaya», «Trubinnaya», «Motornaya», «Otkrytaya», «Piyshevaya» siyaqty maghynadan júrday ataular. Osyny ózgertuge eshkimning qúlqy joq.
- Qaraghandyda 2000-nan astam kóshe bar. Sonyng basym kópshiligining atauyn auystyru kerek ekeni shyndyq, - deydi Baqytqaly Músabekov. Til basqarmasy basshysy búnyng kóp kýshti hәm aqshany qajet etetin sharua ekenin, jergilikti biylikting onday qarajatty әl-әzir bergisi joq ekenin aitady. Al jergilikti biylik bolsa: «Qaraghandyda ózge últ ókilderining ýles salmaghy kóp. Ataudy ózgertu - últtar tatulyghyna núqsan keltirui mýmkin» degendi qaytalaudan jalyghar emes.
1997-2007 jyldar aralyghynda Astanada 570 kóshe jana ataugha ie bolghan kórinedi. Sonymen qatar 400-ge juyq nysangha qazaqsha atau berilgen. «Ataulardy nege ózgertip, qazaqshalap jatyrsyndar?» dep renjigen adam boldy ma?

MEMLEKETTIK TILDI DAMYTUGhA MEMLEKETTIK QYZMETKERLER SALGhYRT QARAUDA

Búl - aksiyanyng jolyndaghy ýshinshi kedergi. «Qaraghandydaghy kóshedegi jarnamalar, mekemelerding mandayshasyndaghy jazularda qateler nege órip jýr?» Mine, 20 shaqty jyl boldy osy súraqtyng jauabyn eshkim taba alghan joq. Osyny bilmek bolghan til basqarmasy jaqynda aqparat qúraldaryn ertip, jolgha shyghady. Aldymen, olar jarnama ornalastyratyn kompaniyany tauyp alghan. Kompaniya aqparat beruden qashpay, jónin aityp, ózderining jarnama mәtinin mindetti týrde әkimdiktegi mamangha teksertip otyratynyn aitqan kórinedi. Qyzyqtyng kókesi әkimdikke barghanda bolypty. Qaraghandy qalasynyng Qazybek by atyndaghy audanynyng әkimdigindegi basshylar jón súray barghan búlardy qatu qabaqpen qarsy alady. Apparat jetekshisi Dana Ásenova telearna ókilderine aqparat beruden bas tartyp, kabiynetining esigin tars japsa, Mәdeniyet jәne tilderdi damytu bólimining bastyghy Aqjolova «Jauap bere almaymyn» dep qashqaqtaydy. «Bilbordtardyng mәtinin bekitetin songhy satydaghy mekeme - qúrylys basqarmasy núsqany tilderdi damytu bólimine jibermesten maqúlday salatyn kórinedi» dep estigen til basqarmasynyng mamandary solay qaray betteydi. Alayda qalalyq Sәulet jәne qúrylys basqarmasyndaghy osy júmysqa jauapty maman Torghyn Maghauina da: «Bastyghym rúqsat etpey, jauap bermeymin» dep tabandap otyryp alypty. Al bastyqty tabu mýmkin bolmaghan.
«Biz barghan basshylardyng keybiri aqparat beruden bas tartsa, keybiri ózine tiyesili mindetti bilmeytin bolyp shyqty» deydi til basqarmasynyng ókilderi.
Kóptegen jekemenshik nysandardyng atauynda qatelik órip jýr. Mysaly, «Ayguli» dýkeni, «Nurguli» shashtarazy degen sekildiler kóp. Búl ataulardy әdilet basqarmasy bekitken. «Osy turasynda, týsinik alayyq dep barghanymyzda әdilet basqarmasy esigi týgili, tesiginen qaratpady. Tabaldyryqtan qayttyq. Basqarmanyng kýzetinen jurnalist týgili, shybyn úshyp óte almaydy eken. Memlekettik organdardan búqaralyq aqparat qúraldarynyng aqparat aluy óte qiyn júmys kórinedi» dep basyn shayqaydy til basqarmasy mamany.

Mine, osy sekildi qaptaghan qamaldy búzyp, Qaraghandyny qazaqsha sóiletse, «Jas Otan» erledi. Bizdinshe, búl - jastar qanatyna berilgen ýlken mýmkindik. Eger jastar úiymy osy aksiyadan nәtiyje shyghara alsa, qalyng júrtshylyqtyng ýlken senimine, qoldauyna ie bolary haq. Endeshe iske sәt!
Aytpaqshy, «Qazaqsha sóileseyik» aksiyasynyng alghashqy kýninde «jasotandyqtar» men BAQ ókilderi Qaraghandydaghy «Abzal» sauda dýkenindegi qazaq tilining jaghdayymen tanysty. Qalanyng dәl ortalyghyndaghy alyp sauda ortalyghynda qazaq tiline bosaghadan da oryn búiyrmapty. Memlekettik tildegi mәtindi emge tappaysyz.
Sauda ornynyng diyrektory Rafis Valiyev «bir aidyng ishinde barlyq jazbalar eki tilde jazylatyn bolady. Bir ay múrsat berinizder» dep ant-su ishti. Dәl osy jerde bir aidan son, kezdesuge uәdelesip tarastyq.

Aytarym bar:

Smaghúl ELUBAEV, jazushy:

- Eger ótkenge kóz jibersek, keshegi kenestik kezende solaqay hәm keritartpa iydeologiya saldarynan qala, auyl, kóshe attaryn kóp jaghdayda qaydaghy bir basqynshylardyng esimimen atau dәstýrge engen bolatyn. Mysaly, sol jyldary 4 million qazaqty qyrghan qanisher Galoshekinning atynda stansa boldy. Barlyq kóshege qyzyl kommunisterding aty berildi. Al býgingi kýni Aqsay qalasyndaghy bir kóshege qaydaghy bir aghylshynnyng atyn beru - óte kelensiz qúbylys. Eger jergilikti әkimqaralardyng aghylshyn halqyna býiregi búryp jatsa, onda dәl sol kósheni basqa emes, Bernard Shoudyng atymen ataugha bolar edi ghoy? Al endi býgin bar, erteng joq qaydaghy bir sheteldikting atyna kóshe beru, búl osy sheshimdi qabyldaghan jergilikti biylik - әkimdikting de, mәslihat deputattarynyng da nemqúraylyghy. Eger bile bilsek, Batys Qazaqstan alashordanyng batys qanaty bolghan aimaq qoy. Demek, әlgi kóshege Qazaqstanda aqsha jasap jýrgen aghylshynnyng atyn bergenshe, elimizding bolashaghy ýshin kýresken alashorda qayratkerlerining esimin berip, asyl aghalarymyzdy úlyqtasaq jón bolmas pa edi?..

Amangeldi AYTALY, qogham qayratkeri:

- Ásilinde, kóshege esimi beriletin adam elimizge, jerimizge, halqymyzgha enbegi singen azamat boluy tiyis. Al endi Aqsay qalasyndaghy kóshening qazaqqa «ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn» qaydaghy bir aghylshynnyng esimining beriluin - Bórli audanyn basqaryp otyrghan әkimqaralardyng jәne osyndaghy mәslihat deputattarynyng beysharalyghy der edim. Eger múnyng arghy týp-tórkinin «nege búlay?» dep zerttesek, bizding býgingi biylik basyndaghy dәlirek aitqanda, audandyq, oblystyq dengeydegi basshylardyng әli kýnge otarshyldyq minez-qúlyqtan aryla almay otyrghandyghyn aiqyn angharamyz. Sebebi búryndary el basqarushylar qarjy-qarajatty Mәskeuden súrasa, qazirgi kýni «qolyn jayyp» investorlardan súraytyn boldy. Búl sol beysharalyqtyng kórinisi. Óitkeni әlgi investor kósheni jóndese, ony qazaqtyng aqshasy esebinen, qazaqtyng múnayyn satqan paydanyng esebinen jóndep jatyr. Aytynyzshy, qaysy investor qazaqtyng kóshesin jóndeu ýshin óz qaltasynan qarjy bólip, myrzalyq jasay qoyady dersin? Olar kók tiyn da bermeydi. Mysaly, әigili alpauyt Mashkeevich Hromtauda meshit saldy. Oghan jergilikti halyq raqmet aityp, quandy. Sonda ol meshitti qay aqshagha saldy? Áriyne, siz ben bizdin, yaghny qazaqtyng aqshasyna saldy. Sebebi ol sol Hromtaudyng bagha jetpes baylyghy - hromdy qajetinshe paydalanyp, qarjy tabuda. Al hrom qazaqtiki! Mine, osyghan bizding әkimqaralardyng aqyl-oyy jetpey otyr. Aqsay qalasyndaghy myna jayt, sonyng kórinisi. Áytpese, olar әlgi aghylshyngha kóshe bermey-aq, Aqsay qalasynyng barlyq kóshelerin jóndeter edi. Mening oi-pikirim, osy!

P.S: Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini, Batys Qazaqstan oblysynyng әkimi Baqtyqoja Izmúhambetov myrza aqsaylyq әriptesterining solaqay sheshimin der mezgilinde aiyptap, mәselening ong sheshimin tabuyna yqpal eter degen oidamyz.

Qaraghandy,

«Ayqyn» gazeti, 21.07.2009