Bir kezde qazaqtyng naghyz ziyalylary, últtyng úly túlghalary, Alash arystary shetelderde qazaqtyng úlghausar bir bóligi jatqanyn әrdayym esterinen shygharmaghan jәne olar ýshin qoldarynan kelgenshe әreket etken. Olardy kóre qalghan keyingi buyn aghalar da kýni keshe tәuelsizdik alghangha deyin  syrtta qazaq baryn el tizginin ústaghan azamattardyng esine salyp otyrdy.

Eger tәuelsizdik jyldarynda syrttaghy aghayynnyng elge oraluyna baylanysty qandayda bir memlekettik sayasat jolgha qoyylsa, búl solardyng erik-jigerining arqasy der edim. Qazir olardyng kóbining kózi ketti, qalghandary qartayyp qaldy. Qazaqstannyng biylik basyna endi jana buyn jas azamattar kelip jatyr. Jana Qazaqstan jana úrpaqpen janaruda.

Osy jana buyn, bәrinen búryn qazirgi týrli syn-qaterlerge tótep beretin, elimizdi naghyz tәuelsizdikke bastaytyn әleuetti top bolsa eken dep tileymiz. Sol siyaqty, olar alghy buyn aghalar sekildi syrttaghy qazaqty da úmytpasa eken deymiz. Ókinishke oray, osy songhy buynnyng arasynan qandastar mәselesin memlekettik dengeyde kóteretin azamattar kezdespey túr. Men olardyng birazynyng Alash iydeyasyn tu etip kóterip jýrgenin, ózderin Alash arystarynyng izbasary qataryna qoyghysy keletinderin jaqsy bilemin. Olardyng aldy Parlamentke, ýkimetke, tipti, Preziydentting manyna deyin bardy. Birazy salalyq basshylyq qyzmetterde otyr. Bas qosyp, pikirlesip, әreket etse qazaq halqy ýshin biraz mәselelerdi enserip tastaytyn der shaqtary. Biraq olar shetterinen qyzdan ziyat, saq, sóz-әreketteri maydan qylshyq suyrghanday. Qashan da óz oilaryn irkip qalugha әdettengen. Elding úl-qyzdary Otanyn qorghau ýshin kýni-týni as ishpey, bel sheshpey, syz okop pen iyen dalada qu tolaghay bastanyp, jәii kelse qúrbandyqtar berip jatqanda bizding azdy –kópti atqarghan isterimiz nege túrar tәiiri. Alashshyldyq tek Alash arystary, olardyng joly, múraty, bolmysy turaly aityp tamsanu ghana emes, olardyng kýreskerlik dәstirin jalghastyru, últ múratyn tu etu. Alash qayratkerleri ústanghan últ múraty – ata-baba jolymen bar qazaqtyng basyn qosu, Japoniya sekildi ónerkәsiptengen últtyq memleket qúru emes pe edi! Sol ýshin Ahmet Baytúrsynúly sonau 1918 jyly kóktemde Shynjang qazaqtarynyng arasyna baryp, ondaghy aghayynnyng mәn-jayyn bilip qaytyp edi. Álihan Bókeyhan bar qazaqty bir qazaq dep oilaghandyqtan, 1944 jyly Ospan Batyr bastaghan Ór Altay kóterisshileri ony «Qazaqtyng kósemi» dep atap, Kenes ýkimetining adamdarynan onyng qúnyn daulaghan edi. Qazaqtyng olardan keyingi talay arystary Kenes Odaghynyng qylyshynan qan tamyp túrghan kezding ózinde de, bastaryna tóngen qauip-qaterge qaramay shettegi aghayyndaryn izdep edi. Sheteldegi aghayyn estisin, oqysyn dep radio habarlaryn taratyp, olargha arnap gazet-jurnaldar, kitaptar shygharyp edi... Endeshe, olar sonshama elendep, tileuin tilerdey sol shettegi qazaqtar kim edi? Ábishting (Kekilbaev) sózimen aitqanda olar bir kezderi  qiyr jaylap, shet qonghan, bizding jyrymyzdy, shejiremizdi, Qúdaydan basqagha aitpaytyn syrymyzdy saqtaghan bir tughan bauyrlarymyz edi. Olay bolsa, Alash degenimiz býgingi Qazaqstandy qamtyghan barsha qazaq balasy! Alash iydeyasy Alash múraty býgingi Qazaqstanmen ghana shektelmeydi. Alash - kýlli qazaqtyng tarihy, kóz jasy, múnly múrattary bir-birimen qabattasqan qasiyetti úghymdar jiyntyghy. Bar qazaqty bauyr kóru, olardyng quanyshy men qayghysyna ortaq bolu, bir tudyng astyna birigu, túghyry biyik el qúru – Alash iydeyasynyng ózegi. Eger kimde kim ózin alashshylmyn dese aldymen osy missiyagha dayyn boluy kerek.

Tәuelsizdikting alghashqy 15 jylynda alghy buyn aghalarymyz bastaghan qazaq kóshi keyingi 15 jylda ishki-syrtqy sebepterge baylanysty toqtap qalghanyn qogham jaqsy biledi. Mýndaghy ishki sebep, bizding biylikting qandastardy ornyqsyzdyq faktory retinde sipattap, jolyna bóget qoiy bolsa, syrtqy sebep - shyghystaghy kórshimizding olardy transshekaralyq terrorizmning tasymaldaushysy retinde qarap, aghayynnyng kóship-qonuyna tiym salghandyghy boldy. Osy eki sebep te, týptep kelgende, birin biri negativti týrde naqtylaydy jәne tolyqtaydy. Búl degeniniz  kórshining «shyghystan aighay berip, batystan soqqylau» tәsili. Sóitip, qazaqtyng birligine qarsy kýshter ish pen syrttan sәikese otyryp, tәuelsizdikting alghashqy jyldary bastalghan úly kóshke túsau saldy. Aghayyndar qinaldy. Osynday  qiyn-qystau kezderde bizding alashshyldar ýnsiz qaldy.  Tym bolmasa, olardyng kýshimen kóshi-qon ýderisining elimizge qatysty tústaryn retke keltiruge bolar edi,  ol bolmady.

Qogham tarapynan oryn alghan qandastar taghdyryna qatysty osynday enjarlyqtar kesirinen últtyng úly múraty on bes  jylgha kesheuildedi. Osy on bes jylda Qazaqstan ne bitirdi? Qogham damyp ketti me? Joq. Últtyq óndiris órkendedi me? Joq. Qazaq tilining kósegesi kógerdi me? Joq. Esesine últy qazaq, biraq ana tilin bilmeytin 4,5 million úrpaq tәrbiyelendi. Men óz basym ana tilin bilmeytin búl úrpaqty keleshekte qazaq tiline jәne qandastardyng keluine kedergi keltiretin tútas bir armiya dep esepteymin.

Qúddy osy sekildi, qazirgi uaqytta qanshama qazaqtyng әli de shetelderde ómir sýrip jatqanyn bilmeytin, olardyng tarihynan, qazirgi jay-kýiinen habarsyz, nemese olarmen júmysy joq últ ziyalylaryn tolyqqandy ziyaly deuge kelmeydi. Men olardyng dәl osy qalpynda biylik tarmaqtarynda últ ýshin, memleket ýshin adal qyzmet etetinine kýmәnim bar. Alashtyng aty men danqyn ózderining sayasy imidji ýshin paydalatyndargha da aitarym, kelesi úrpaq senderdi alghan ataqtaryng men marapattaryng ýshin emes, últ ýshin, memleket ýshin istegen naqty isterinmen baghalaydy. Demek, bizding qoghamda alashtanushylar kóp te,  alashshyldar joqtyng qasy eken.  Áytpese, solardyng ishinen bireui qazaq kóshine shyryldap ara týser edi.

Qazirgi qúbylmaly uaqyt qazaq taghdyrynyng әli de qyl ýstinde túrghanyn, Alash balasy tek óz-ózine senip,  bir-birine sýieu bolghanda ghana irgeli el bolatyndyghyn әigiledi. Biz qazir  basqalardyng baghalauymen emes, óz qalauymyzben ómir sýretin kezge keldik. Atam qazaq «ózinnen úl tumay kóginnen kýn tumaydy» deydi. Biz ýshin әr qazaqtyng orny bólek. Óitkeni elimiz ýshin adam faktory taghdyrsheshti mәsele. Elimizding qauipsizdigi, ekonomikalyq ósui, últtyq ziyatkerlik әleueti adam faktoryna tikeley baylanysty. Býginde kýntәrtibinen týspey kele jatqan  memlekettik tilding mәselesi de týptep kelgende  qazaqtyng kóbengi arqyly sheshiledi.

Sheteldegi qandastarmen júmys, atap aitqanda olardy Qazaq eline tartu, kele almaytyn aghayyngha sol túrghan jerinde qoldau kórsetu, olardy sol túryp jatqan elmen bolghan  qarym-qatynasty ýilestiruge útymdy paydalanu bizdin  diaspora sayasatymyzdyng basty baghyty bolugha tiyis. Qytay otanyna oralghan qandastaryna Halyq qúryltayynan túraqty týrde mandat berip keledi (1,2 payyz). Resey bolsa, sheteldegi orystildilerding bәrin óz búqarasy retinde qabyldap, olardyng qúqyn qorghaytynyn ashyq jariyalady. Europa elderi atasy basqa qanshama bosqyngha pana boluda...

Olay bolsa, qabyldanghaly otyrghan QR Ata zanynyng «Adam jәne azamat» dep atalatyn II bólimine «alys-jaqyn shetelderde túratyn, bir kezderi tarihy әdiletsizdikter saldarynan Qazaqstan sheginen tys qalghan qazaq halqynyng ókilderi jalpy qazaq halqynyng ajyramas bir bóligi jәne ózara qandas bauyrlar bolyp tabylady»,-degen anyqtama, odan son, «Qazaqstan respublikasynyng sheginen tys jerlerde túratyn etnikalyq qazaqtar basqa memleketting azamaty bolghandyghyna qaramastan jenildetilgen tәrtippen QR azamattyghyn alugha qúqyly»,-degen norma engizilui kerek.

Búl jóninen Parlamenn Cenatynyng deputaty Múrat Baqtiyarúly ózining premier-ministr Á. A. Symayylovqa jazghan úsynys hatynda sheteldegi bauyrlarymyzdyng tarihy Otanyna qonys audaru qúqyghyn qandayda bir sayasy mýddeli kýshterding aralasuyna qaramastan eshqashan shayqalmaytynday etip Konstitusiyagha kirgizgen jón dep atap kórsetedi. Mineki, naghyz azamat! «Búl bolyp túrghan zaman Alashtyng azamatyna zor jýk»,-dep Á. Bókeyhan aitqanday, bizding qazirgi ziyaly qauym, ózin alashshylmyn dep esepteytin, biylik dәlizinde  jýrgen azamattar! Atalghan úsynystyng Ata zangha enuine bәrimiz bolyp atsalysayyq. Búl bizding últtyng úly múraty jolynda qanshalyq  alashshyl ekenimiz syngha týsetin kez. Óz ómirlerinde, tym bolmasa birer mәrte, barsha qazaq balasyn bauyryna tartqan Alash arystary sekildi, qandastar taghdyryna ýn qatatyn uaqyt búl. Jasasyn Alash!

Túrsynhan Zәken,

Tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz