Zayyrlylyq negizinen arab tilinde «zahiri» (zayyrly) yaghny ashyq, syrtqy degen maghynalarda qoldanylady. Dinning syrtqy mәni, yaghni, sharighat ústanymyn qamtityn termin retinde qabyldanghan. Oghan qarama qarsy mәndegi «batini» sózi de arabtyng ishki mәn, syr degen maghynadaghy ishki tanymgha negizdelgen sopylyq tauil ústanymyn bildiredi. Al endi osy qazaq músylmandyq týsinigindegi zahiry úghymyn «zayyrlylyq» retinde batystan kelgen, yaghny respublikalyq jýiedegi memlekettik basqarudyng basty ústanymy «laisizmnin» balamasy retinde qoldanyp kelemiz.

Laisizm qúbylysy payda bolghaly kóptegen qarama qayshy mәndegi maghynalarda qoldanylyp әrdayym pikirtalastargha jol ashyp keledi. Shyndyghynda adamzat qoghamy ýzdiksiz damyp, ózgerip otyratyn dinamikalyq ýderisterden túratyndyqtan qoghamnyng da qúrylymdyq túrghydan damuy men ózgerisi zandy. Qoghamdy ústap túratyn qúndylyqtar jýiesi negizinen dinge baryp tirelgendikten, dinning qoghammen qatysty qyry da ózgerip otyrady, al dinning ishki mәni yaghny senimi men doktrinalyq qyry ózgermek emes. Sondyqtan da uaqyt ishinde qúqyq ta dinmen birge bolyp, keyde ózara bólektenip, qoghamnyng uaqyttyng sharttaryna qaray qúbylyp, diny búiryqtar men qúqyqtyq normalar retinde bólek әri birge ómir sýrip keledi.

Zayyrlylyq negizinen arab tilinde «zahiri» (zayyrly) yaghny ashyq, syrtqy degen maghynalarda qoldanylady. Dinning syrtqy mәni, yaghni, sharighat ústanymyn qamtityn termin retinde qabyldanghan. Oghan qarama qarsy mәndegi «batini» sózi de arabtyng ishki mәn, syr degen maghynadaghy ishki tanymgha negizdelgen sopylyq tauil ústanymyn bildiredi. Al endi osy qazaq músylmandyq týsinigindegi zahiry úghymyn «zayyrlylyq» retinde batystan kelgen, yaghny respublikalyq jýiedegi memlekettik basqarudyng basty ústanymy «laisizmnin» balamasy retinde qoldanyp kelemiz.

Laisizm qúbylysy payda bolghaly kóptegen qarama qayshy mәndegi maghynalarda qoldanylyp әrdayym pikirtalastargha jol ashyp keledi. Shyndyghynda adamzat qoghamy ýzdiksiz damyp, ózgerip otyratyn dinamikalyq ýderisterden túratyndyqtan qoghamnyng da qúrylymdyq túrghydan damuy men ózgerisi zandy. Qoghamdy ústap túratyn qúndylyqtar jýiesi negizinen dinge baryp tirelgendikten, dinning qoghammen qatysty qyry da ózgerip otyrady, al dinning ishki mәni yaghny senimi men doktrinalyq qyry ózgermek emes. Sondyqtan da uaqyt ishinde qúqyq ta dinmen birge bolyp, keyde ózara bólektenip, qoghamnyng uaqyttyng sharttaryna qaray qúbylyp, diny búiryqtar men qúqyqtyq normalar retinde bólek әri birge ómir sýrip keledi.

Negizinen laisizm ústanymy memleket pen dinning qarym qatynasyn retteytin ústanym. Adamzat tarihynda memleket ózining quatyn dinnen alyp, dindi qorghau maqsatynda óte qatang sharalar qoldanghan, sonymen qatar memleket dindi óz baqylauynda qysyp ústap, eng soraqysy dinsiz qogham ornatqan kezender de bolghan.

Ras laisizm ústanymy batys órkeniyeti negizinde payda boldy. Shirkeu barghan sayyn saltanat qúryp memleketti Allanyng atynan biylep tóstep, orta ghasyrlarda qoghamnyng barlyq salasyn qamtyghany sonsha, katolik shirkeuinsiz oilaudyng ózi kýnә boldy. Býgin teokratiyanyng eng jogharghy shyny retinde tarihta qaldy. Tarihy ýderiste memleketting biylikti óz qolyna aluy óte úzaq әri qiyn qystau joldardan ótti. Batysta laisizm ústanymynyng payda boluymen birge din men memleket ayasynyng ajyratyluy iydeyasy alghash renesseans pen reformalar qozghalystary kezeninde bastaldy. Martin Luterding protestanttyq әreketi papanyng bedelin týsirip, últtyq sanany oyatyp, laisizmge jol ashty.

XVIII ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap Amerika men Fransiyada etek alghan revolusiyalar nәtiyjesinde memleket qúrylymy, memleket pen din baylanysynyng jana jýiege auysuyna yqpal etti. Basqa qyrynan alyp qaraghanda sol ghasyrdyng oilau jýiesine negizdelgen últtyq erik pen sana qoghamdaghy dinning róli men yqpalyn shektep, azamattyq qogham ornatugha bet aldy. Yaghny memleketting biyligi zayyrly bolyp jana memleket týsinigi qalyptasty. Memleketke endi qúrushy halyqtyng tek qana osy dýniyedegi qajettilikterimen ghana ainalysatyn mekeme retinde anyqtama berildi. Shirkeu de qúdaylyq biylikting ýstemdigin emes endi ózining bolashaghyn qalay qúru kerek ekendigi turaly jana erejeler qabyldaugha mәjbýr boldy.

Sonymen býgingi zayyrlylyq sózi termin retinde laisizmning ornyna qoldanylyp keledi. Al laisizm sózi "laique" latyn (laicus) týbirinen engen fransuz sózinen alynghan. Taldap qarasanyz sózdik maghynasy diny emes adam, zat, oi, mekeme, jýie, ústanym maghynalaryna keledi. Katolikterde din adamy emes, asket, papa emes hristiandargha zayyrly yaghni, laisist deydi. Osy sózden alyp býgingi laisizmning anyqtamasy berilip keledi. Sondyqtan osy anyqtama negizinde zayyrly qúqyq degende negizi dinge sýienbegen qúqyq, al zayyrly memleket degende diny senim aqidalargha neizdelmegen memleketti úghynamyz. Búrynnan Batysta shirkeu adamdaryna klerikaldar al olardan basqa hristiandargha da zayyrly yaghni, laisist denilgendigi belgili. Yaghni, Batysta hristian әleminde adamdardyng ózi osylay eki jikke «kasta» siyaqty bólinip kelgen. Al islam әleminde múnday din adamy nemese din adamy emes degen jik bolmaghan. Kez kelgen músylman imam bolugha, kerek kezde janaza shygharugha qúqyly әri mindetti bolghan.

Laisizmning termindik maghynasyn taldap qarasaq jalpygha birdey qabyldanghan ortaq maghyna shygharu qiyn. Soghan qaramastan laisizmge týrli anyqtamalar berilgen. Laisizmning mazmúnynda din jәne dýniye, qoghamdyq júmystardyng ózara ajyratyluy, bir birine aralaspauy, adamdardyn  dini nemese ateist boluyna qarap baghalanbauy, tómendetilmeui, erkin qúlshylyqtaryn oryndauy nemese oryndaugha mәjbýr bolmauyn qarastyrghan. Sonymen laisizmdi haq jәne qúqyq erkining diny emes ústanymdargha negizdelgen sayasy úiym formasy dep qarastyrugha bolady. Sayasy biylikting quatyn dinnen almauy, konstitusiyasyn dinge negizdemeui, belgili bir dindi qoldamauy, barlyq din ókilderine teng qúqyq berui, din jәne memleket isterining ajyratyluy siyaqty funksiyalardy qamtyghan. Biraq osy anyqtamalardy sol qalpynda oryndap otyrghan bir de bir batys memleketteri joq. Keybir sayasy partiyalary dinnen quat alyp biylik basyna kelse, belgili bir dindi negizgi din retinde tanyp otyr. Bilim beru jýielerinde de din negizgi baghdarlama retinde baghalanyp otyr. Al endi Qazaqstan da zayyrlylyq ústanymyn ózining memleketining mazmúnyn qúraytyn mәdeniyetting tarihy men qúndylyqtaryna jauap beretin, sol arqyly qauipsizdigin qamtamasyz etetin zanyn jetildirgisi kelse, barlyq evropa úiymdary óre týregeledi. Olar kerek deseniz ishimizden qarsy jaqtastar tauyp qoghamdyq tynyshtyqty búzghysy keledi. Óz ishimizden «Ahmadi» ókilderin tauyp alyp, mәjilisterde olargha sóz berip, zandaghy «hanafi» mazhabyna degen qúrmetting ózin synap otyr. Demek laisizm ústanymy da býgin әlemde sayasy oiyngha ainalyp ketti degen sóz.

Laisizm negizinen aqyldyng barsha adamzatty tútastyqqa, birlikke shaqyrushy quatyna manyzdy oryn beredi. Sondyqtan laisizm rasionaldy ústanym. Zayyrlylyq tek qana qúlshylyq pen senim bostandyghy nemese memleket pen dinning ózara ajyratyluy ghana emes. Zayyrlylyqtyng negizgi maqsaty jeke túlghany dinderding jәne iydelogiyalardyng qysymynan qútqaru ekendigin biluimiz kerek. Búl túrghydan kelgende Qazaqstandaghy diny ekstremistik baghyttar, «salafiyler» men hristian missionerlerge óz azamattaryn berip qoi, baqylausyz qaldyru memleketting qaipsizdigine qanshalyqty ziyan ekendigin bireu bilse, bireu bilmeydi. Qazirgi qoghamdaghy «salafiylerdin» barlyq is әreketteri qogham qauipsizdigine keri әserin tiygizip otyr. Al missionerlik oshaqtary jik shygharghaly qashan. Zayyrlylyq memleketting demokratiyalyq, rasionaldy ústanymdargha negizdeluin bildiredi. Zayyrlylyq әsirese Batystaghyday katolik әlemindegidey din men memleketting emes, din  men shirkeuding ózara ajyrauyn bildiredi. Al islamda jogharyda aitqanday «din adamy» nemese «din adamy emes» degen bólektenu nemese  status, «kasta» bolmaghan. Olay bolsa, respublikalyq jýiedegi memleketterdegi «zayyrlylyq» ústanymyn әsirese, islam órkeniyeti men mәdeniyetine etene jaqyn nemese sol mәdeniyet negizinde qúrylghan memleketter ózindik kommentariy jasau arqyly biylik pen qogham arasyndaghy ýilesimdilikti qamtamasyz etuge úmtyluy kerek dep oilaymyn. Sebebi islamda meshit Batystaghyday shirkeu siyaqty bola almaydy. Óitkeni shirkeu katolikterde ruhany biylik retinde dinning resmy ókili. Al Batystaghy zayyrlylyq osy ókildikten tirshilikting barlyq kenistigin, sayasatty, qúqyqty, moralidy, ekonomikany shirkeuding jәne Injilding kózqarasy men qysymynan qútqaru ýshin tandalyp alynghan. Al islamda meshitting shirkeu siyaqty Allanyng atynan biylik jýrgizetin missiyasy joq. Sondyqtan Batys pen Shyghys nemese hristiandyq pen islam arasyndaghy basty erekshelikterdi negizge ala otyryp zayyrlylyq ústanymyn ózimizding memlekettilikting bayandylyghy men qauipsizdigi ýshin ózindik tekste qayta tújyrymdaugha qúqylymyz degen oidamyn.

Laisizm teokratiyalyq memleket jýiesine qarsy, eshqashan dinge qarsy emes. Zayyrlylyq bilim men ghylymgha, erkin oigha sýiengen ústanym. Sondyqtan dinge qarsy bolu nemese dinge soghys ashu degen maghynagha kelmeydi. Laisizm tek qana memleket tirshiligine tәn әreket, is shara ústanymy. Jeke túlghanyng jeke isine, senimine, ot basymen qayshylyqqa týspeydi de dindarlyghyna da aralaspaydy. Laisizmdi dinsizdik dep úghynu ony dúrys týsinbeu degen sóz. Al endi Qazaqstandaghy keybir jaghymsyz oqighalardy Baq betterinen oqyghanda eriksiz nalisyn. Bir saytta әskerler arasynan qúlshylyghyn oryndap jatqandargha qysym kórsetip jatqandaryn jazypty. Sonda jeke túlghanyng dindarlyghyna qysym kórsetildi degen sóz. Qarapayym aqylmen tarazylap kórseniz, imansyz adam qúdayyn tanymaytyn әsker eldi qalay qorghaydy.

Al Batysta kóptegen laisizm anyqtamalarynyng ishinde eshqanday da dinsizdik, din dúshpandyghy nemese dinge qarsylyq siyaqty týsinik joq. Anyqtamalardyng negizinen kóp boluy laisizmdi әr qyrynan týsindiruge baylanysty bolyp otyr. Mysaly filosofiyalyq túrghydan laisizmdi qasang iydeologiya retinde tanytqandar da bar. Yaghny doktrina retinde әrbir adamnyng zayyrly boluyn, dinning adam ómirinen alynyp tastaluyn nasihattaydy delingen. Taghy bir anyqtamada, laisizm dep, qoghamda memleketting kýshimen dindi tizgindeu retinde tanytqan. Sondyqtan laisizmdi militan soghysqúmar qyrymen tanylghan ateizmge de auysyp ketetin tústary bar oilau jýiesi retinde de tanytqandar bar. Osy jerde qoghamdy  týbegeyli, biylikti basybayly qúdaysyzdandyru laisizmning ústanymdyq mindetine kirmeytindigin eskerte keteyik. Biraq Batysta laisizm atymen osylay әreket etkisi keletinderding bar ekendigin de jasyrmay jazyp jýrgender de bar.

Sondyqtan zayyrlylyq degende onyng ishki jәne syrtqy funksiyalaryn ózindik tekstpen qoghamgha týsindiru qajettiligi bar dep esepteymin. Onyng ýstine ótken jyly qabyldaghan jana zanymyzda osy «...zayyrly el» degen tirkesting ishki mazmúny men ústanymdyq funksiyalaryna týsindirmeler jasalu kerek dep esepteymin. Ol týsindirmeler de mәdeni, tarihy sana men dini, órkeniyettik tәjiriybemizdi eskerip jasaluy tiyis. Sebebi din qúbylysy kiyeli, moralidyq tújyrymy bar, diny ghúryptyq qyrymen qosa, aksiologiyalyq senim men qúlshylyqtar instituty. Adamnyng ruhymen ojdanymen tarazylanyp qabyldanatyn Qúdaylyq zan. Biraq din tek qana jeke adamdy ghana emes tútastay qoghamdy, mәdeniyetti qalyptastyrushy kýsh. Dinning әleumettik mәni zor. Árbir qogham otbasynan, otbasy jeke adamdardan túratyn bolsa, solardyng әrbiri jeke ojdany, ózine әlemge, memleketke taghy sol siyaqty Jaratushygha qarsy jauapkershiligi bar tirshilik iyesi. Oghan qosa din qoghamdyq tәrtip pen jýiege, jeke adamgha, qauymdasyp jasaytyn amaldar búiyrady. Al dindar túlgha ýshin dinning búiryqtaryn oryndau, tyiymdarynan qashu, qúlshylyq pen minajattaryn jýzege asyru ojdanynyng tilegi, jauapkershiligi bolyp tabylady. Olay bolmaghan jaghdayda diny túrghydan kýnә jasaghany. Osy nәrse onyng ojdanynda psihologiyalyq kýizelisti tughyzady. Biraq sol adam óz qoghamynyng ishinde tek dindar ghana emes, sonymen qatar memleketting azamaty. Sondyqtan memleketting zany men tәrtibin moyyndap, konstitusiyasyn qabyldap, qúrmetteu onyng azamattyq boryshy, mindeti. Búl túrghydan dindar túlgha eki mindet arasynda qalyp otyr. Biri diny mindeti, ekinshisi qogham aldyndaghy mәdeny mindeti. Sondyqtan da qoghamnyng jetistigi men jeke adamnyng ojdanynda tynyshtyq ornatu ýshin jana memleket qúqyghy zayyrlylyq ústanymyn tandap aldy. Mine osy jerde zayyrlylyq ústanymynyng funksiyasy kómekke kelui tiyis.

Zayyrly memlekette din erkindigi degenimiz -

biylik joly arqyly nemese jeke azamattar tarapynan, zang arqyly nemese basqa joldar arqyly qysym kórmey;

qorqytu sayasatyna úshyramay qalaghan dinine senu;

onyng aqidalaryn erkin oryndau;

sengen dinining qúlshylyghy men minajatyn sol dinning negizi, ereje qaghidasy jәne tilinde jýzege asyru;

sol din turaly oilary men bilimin auyzsha nemese jazbasha jai;

sol dindi erkin ýirenip, basqasyna erkin oqytu;

memleket tarapynan belgilengen zangha say әreket etu shartymen jeke nemese qoghamdyq jaghdaylarda ózining sengen dinining jolymen jýru mýmkindigi degen sóz. Respublikalyq jýiede Zang sharttaryn oryndap dinning tyiymdaryn jýzege asyra almasa, nemese zang talaptaryn búzbaymyn dep dinning sharttaryn orynday almasa, kez kelgen azamat din aldynda kýnә jasaghan bolyp eseptelmeydi. Sebebi ol dindar adam azamat retinde osyny isteuge mәjbýr degen sóz. Al mәjbýrlik islamda kýnә emes.

Al endi zayyrlylyq ústanymy bar, biraq ony negizge almaytyn memleketterde diny fanatizm nemese sayasy lankestik biylikke ýstemdik etedi. Diny fanatizm nadan dindardyng ózining diny aqidalaryn absoluttik aqiqat retinde qabyldap, basqa diny tanymdaghylardyng jolyna «shirk» retinde ýkim shygharyp, sayasy biylikti óz yqpalyna alyp kýn kórsetpeytin naghyz din dúshpany, mazhab erekshelikterin qúrmettemeytin, Allanyng atynan sóileuge beyim, qaghidashyl, qaugha saqal býgingining salafiyleri siyaqty bolady. Onyng mysalyn alystan izdemey aq ózimizding Qazaqstannan kóruge bolady. Mysaly sonday kýshterding sopylardy zyndangha japtyruynyng artynda osy qúbylys jatyr. Al sayasy fanatizm belgili bir túlghanyng sayasat, qogham  turaly ózining jeke kózqarasy men oilaryn absoluttik aqiqat dep basqalardy kózge ilmeytin nadandyqtyng dúshpandyghy. Sondyqtan din erkindigin diny jәne sayasy fanatizmge qarsy qorghaudyng birden bir joly zayyrlylyq ústanymy jәne onyng kópqyrly funksiyalary bolu kerek dep oilaymyn. Zayyrlylyq negizinen ólshem, tepetendik jýiesi. Zayyrlylyqtyng osy funksiyasy boyynsha biylik barlyq diny tanymdar men diny jamaghatqa bir kózben qarau mýmkindigin eshqanday topqa berip qoymauy kerek. Olay bolsa abyroydan airylady. Sopylar men qoghamdaghy salafiylerdi tabighy dialektika retinde qadaghalap otyrsa biylik te qogham da útylmas edi. Esesine diny bilim, ghylym, tanym men diny sana terendey týsken bolar edi.

Zayyrly elde memleket dinge aralaspaydy degen sóz, dinning iman, qúlshylyq, diny oqu jәne oqytu isterine kedergi bolmaydy, sonymen qatar belgili bir dinning jeteginde de ketpeydi degenge sayady. Olay bolmasa, Qazaqstan siyaqty halqynyng 70 payyzy músylman elde halqynyng diny qajettilikterin qanaghattandyrugha kómektespeydi degen sóz emes. Demokratiyalyq ýkimetting eng basty mindeti halyq ýshin qyzmet etu bolsa, sol halyqtyng diny qajettilikterin eskerip, olardy qamtamasyz etu de ýkimetting basty mindeti bolugha tiyis. Osyny jete týsingen Batystyq el Angliyany alyp qarasanyz, shirkeu shyghyndarynyng jartysy memleket tarapynan qarjylandyrylady al shirkeu barlyq salyqtan bosatylghan. Shirkeu barlyq is әreketterinde erkin. Memleket mektepterinde din sabaqtary resmy standarttar shenberinde oqytylady. Al bizde standarttan tys jay fakulitativ retinde 9 synyp oqushylaryna onda da pozitivistik tendensiya boyynsha oqytylyp jatyr.

Al Germaniyada shirkeu memleket arqyly salyq salu qúqyna iye.  Yaghny sol elding azamattary jappay shirkeu salyghyn tóleydi jәne shirkeu sol salyq negizinde tirshiligin jalghastyrady.

Ispaniyada din qyzmetkerleri túrghyn ýy salyghynan bosatylghan, qatolik din qyzmetkerleri memleketten jәrdem aqy alady. Kópshiligi katolik bolghandyghy sebepti erekshe status berilip, zandyq negizde jenildikterden paydalanyp otyr. Tek katolikter ghana barlyq mektepterde, auruhanalarda, eldi mekenderde uaghyz jýrgizu qúqyna iye. Mektepterde diny bilim beru shirkeu tarapynan úiymdastyrylady.

Fransiya da ózining qyzmetkerlerine memleket diny qajettilikterin qamtamasyz etude kómek kórestude. Mektepterde, joghary oqu oryndarynda, auruhanalarda, týrmede, әskerde arnayy ortalyq ashylyp, din adamdarynyng qyzmet kórsetuin memleket ózi úiymdastyryp otyr. Al Qazaqstanda әskerde qúdaygha qúlshylyq jasaghan nemese jasaghysy kelgenderdi reviziyalap, qudalap jatyr. Búl  «bas al dese shash alumen» teng jaghday bolyp túr ókinishke oray.

Sonymen laisizm ólshem, tepe tendikti qamtamasyz etetin jýie. Búl jýiede din men memleket ózara avtonomdy ómir sýrui tiyis. Biraq Qazaqstanda ghylymy túrghydan rasionaldy dengeyde zayyrlylyqtyng anyqtamasy jasalynbasa, zang jәne qúqyq kitaptaryna engen jana termin retinde ýlken qayshylyqty pikirtalas tudyruy mýmkkin. Ol ýshin búl ústanymgha memlekettiligimizding bayandylyghyn negizge alatyn jana funksiyalar ýstep, qayta tújyrymdau shart degen oidamyn.

Dosay Kenjetay,

teologiya jәne filosofiya

ghylymdarynyng doktory,

professor.

Týrkistan qalasy

«Abai.kz»