Songhy elishilik sayasy ózgerister men memlekettik jýie transformasiyasy qyz-qyz qaynaghan tústa Abai.kz újymy belgili qogham jәne memleket qayratkeri Múhtar Tayjan myrzamen jolyghyp, az-kem әngime qúrghan edi.

Súhbat barysynda Múhtar Tayjan myrza «Jana Qazaqstangha», Konstitusiyalyq ózgeristerge kózqarasyn aityp, Nazarbaev otbasyna qatysy bar-joghy, Qajygeldinmen «baylanysy» jәne Dubaygha ne ýshin barghany turaly egjey-tegjeyli bayandap berdi. Spiykerimizding osy jәne ózge de manyzdy mәselelerge qatysty pikirin tómendegi materialdan oqy alasyzdar...

Súraq: Múhtar agha, әngimemizdi Konstitusiyagha ózgeris engizu boyynsha referendumnan bastayyqshy. Qogham búl bastamany qoldap otyr. Ras, pikir qayshylyqtary da joq emes. Osyghan qatysty sizding kózqarasynyzdy bilsek...

- Birinshiden, Konstitusiyagha ózgerister kerek, ol sózsiz. Keshe ghana mynaday mәlimet shyqty. Nazarbaev turaly Konstitusiyagha eshqanday norma engizilmeydi. Búl óte dúrys bastama. Óitkeni jeke basqa tabynu – qazaqqa jat nәrse. Tipti býkil halyqty kemsitu degen sóz. Sondyqtan, men múny qoldaymyn. Konstitusiyalyq sot, basqa da dúrys ózgerister turaly BAQ-tar týsindire jatar. Men ony qaytalap aitpay-aq, qoyayyn. Biraq, bir nәrse jetispeydi. Preziydenttik saylaugha qatysu ýshin Qazaqstannyng azamaty 5 jyl memlekettik qyzmette júmys isteu kerek, ne deputat boluy kerek. Bizde kim bes jyl boyy sheneunik, bolmasa, deputat bolyp jýrdi? Búl degenimiz 000,1 payyz ghana adamda mýmkindik bar degen sóz ghoy. Basqa mamandyq iyeleri preziydenttikke týse almaydy.

Mysaly, Amerikada kәsipker Tramp preziydent boldy, Armeniyada jurnalist Pashinyan premier-ministr boldy. Nege Qazaqstanda tek sheneunikterge jol ashyq? Nege basqa azamattardy diskriminasiyalaydy? Sondyqtan biz barsha Qazaqstan azamattaryna jol ashuymyz kerek. Ol ýshin zang aldynda barlyq azamattardyng mýmkindikteri teng boluy kerek.
Ekinshiden, Konstitusiyagha engiziletin ózgeristerdi referendumgha shygharu - liyberaldy iydeyagha jat nәrse. Sebebi, Konstitusiyagha engiziletin ózgerister kóp qoy. Ony týsinu ýshin, qadaghalau ýshin adamnyng bilimi joghary boluy kerek jәne zanger boluy kerek. Konstitusiyagha engiziletin ózgerister óte kýrdeli. Ol bәrine týsinikti emes. Sol ýshin de býkil ózgeristi bir súraqpen sheshu - demokratiyagha qarama-qayshy nәrse. Búl mening emes, liyberaldy iydeyanyng sózi.

Referendumgha óte qarapayym súraqtardy qoygha bolady. Iә nemese joq dep jauap beretin, mysaly: «AES-ti salugha halyq qarsy ma әlde qoldap jatyr ma?» degen siyaqty.

Al, búl jerde Konstitusiyagha qanshama normalar engizilip jatyr. Adamdar bir ózgeristi qoldasa, birin qoldamauy mýmkin. Liyberaldy iydeya boyynsha Konstitusiyany Parlament qabyldauy kerek, biraq bizde Parlament әlsiz dep oilaymyn. Oghan dayyn emes. Sayasy diskussiya joq. Tek әleumettik jelide ghana bar. Telearnalargha sayasy kýshter shyqpaydy.

Degenmen, qalay bolghanda da búl algha basqan bir qadam dep bilemin. Bir jyl búryn búlay bolady dep oilaghan da joqpyz. Elbasy turaly Zandy óshirip tastaydy, Nazarbaevtyng tuystary, qyzdary biylikten shekteledi dep eshkim oilaghan joq. Múnyng bәri halyqtyng arqasynda jasalyp jatqan ózgerister. Halyq qantarda kóshege shyqpaghan bolsa, búl ózgerister bolmaytyn edi. Biz sol kezde qúrban bolghan 200-den asa qyz-jigitterge sheksiz riza boluymyz kerek, olardyng atyn úmytpay, eskirtkish qoyyluy kerek.

Súraq: Preziydent Toqaev ótkende «Núr Otan- Amanat» partiyasynan shyghatynyn mәlimdedi. «Jana sayasy partiyalar qúrylady», - dedi. Osydan keyin әleumettik jelilerde әrtýrli derekter shygha bastady. Partiya qúratyndar 17-18 top eken. Sonyng ishinde óziniz de barsyz. «Jer qorghany» partiyasyn qúramyn», - dep mәlimdediniz. Siz 2016 jylghy jer dauynan keyin osy taqyryppen belsendi ainalysyp jýrsiz. Sondyqtan, partiyanyng aty logikagha salsaq týsinikti. Qazir isting ayaghy qalay jýrip jatyr?

- Biz jana zandy kýtip otyrmyz. Preziydent aitqan ózgeristerdi biylik zangha engizip, zandy bekitip aluy kerek. Ol zandy biyl qabyldasa, kelesi jyly saylau bolady dep oilaymyn. Eski zanmen partiyany qúru mýmkin emes. Jana zang qabyldaghannan keyin qújattardy jinap, Ádilet ministrligine tapsyramyz.

Súraq: Ázirge sizderde partiyany tanystyru júmystary jýrgizilip jatyr ghoy...

- IYә, uaqytty bosqa jibermey, halyqpen júmys istep jatyrmyz. Biraq, men reformalardan búryn da aimaqty aralap jýrdim. Eger qazir mýmkindik beriletin bolsa, әriyne, ony paydalanyp Parlamentke kiruge tyrysamyz. Jer degen qazaqtyng týsiniginde tek topyraq emes, Otan degen maghynany beredi. 18-19 ghasyrda qazaqta Otan degen sózding ornyna Jerdi qoldanghan. Babalarymyz jer ýshin, úrpaq ýshin shayqasqan. Sondyqtan, «Jer qorghany» degen Otandy qorghau degendi bildiredi. Biz jer ghana emes, jalpy ekonomikalyq, sayasy reformalarmen ainalysatyn bolamyz. Jalpy, halyq mening kózqarasymdy biledi. 2009 jyldyng qarasha aiynan beri sayasatta jýrmin.

Súraq: Partiya qúru turaly sizge deyin de birshama azamattar qolgha aldy. Janbolat Mamay, Toghjan Qojaliyeva, Sanjar Boqaevtar bar... Tiyisti qújattaryn ótkizdi. Biraq, barlyghynyng ayaghy siyrqúiymshaqtanyp ketti. Sizding de partiyanyz osylardyng kebin kiymey me?

- Múnday tәuekel, әlbette, bar. Biraq Qantar oqighasynan keyin preziydent Toqaev: «Jana Qazaqstandy birge qúramyz», - dep ózi aityp jatyr ghoy. Qyrkýiekti kýtpey nauryz aiynda sayasy reformany jariyalady. Sondyqtan, mening oiymsha, biz jana jýiede ómir sýretin bolamyz. Búl tek Toqaevtyng arqasynda jýzege asyp jatqan joq. Biylik kórip otyr, halyqtyng sanasy ósti, kózi ashyldy. Búrynghy jýiemen jalghastyra beru mýmkin emes. Kerek bolsa halyq taghy da kóteriledi. Ákem: «Qazaq halqy - óte sabyrly halyq. Parasatty, sózge toqtaytyn halyq. Biraq, bir kóterilse, ony toqtatugha eshkimning әli kelmeydi», - deytin. Mine, kózimiz jetip jatyr. Halyq qazir «Biylikting ózgeruge shynayy niyeti bar ma?», dep, bәrin múqiyat baqylap otyr. Áleumettik zertteu ortalyqtary bar, olar da kórip otyr.

Súraq: Songhy kezderi әleumettik jelilerde sizdi Dubaygha barypty, ýlken otbasynyng mýshelerimen kezdesipti degen habarlar shyqty. Siz Dubaygha bardynyz ba? Barsanyz, ne ýshin bardynyz?

- IYә, men otbasymmen birge bir aptagha Dubaygha baryp, demalyp kelgenbiz. Kәdimgi otbasylyq demalys qoy, búl. Suretterimiz bar. Ol jerde eshqanday sayasy nemese basqa da kezdesuler bolghan joq.

Súraq: Eger sonday mýmkindik bolsa, meyli ýlken otbasynyng mýshelerimen bolsyn, meyli sheteldegi sayasy túlghalarmen bolsyn kýsh biriktiru potensialy qanday?

- Qajygeldin myrzamen 2019 jyly Parijde kezdesken edim. Sayasat ta, biznes te kezdesu, sóilesuden túrady. Sondyqtan men qarsy emespin. Biraq, bir aitarym, әr túlghagha últ túrghysynan qarauymyz kerek. «Búl adamnyng istep jatqan isteri qazaqqa tiyimdi me joq pa?» degen súraqqa jauap beru kerek. Qajygeldinge kelsek, men ol kisini qúrmetteymin. Ol qay jemqordyng qay jerde shoty bar ekenin tauyp aldy. Nege Toqaev Qajygeldin men onyng serigi Medelbekovti Qazaqstangha shaqyryp, aqparat alyp, birge shetelde jatqan aqshany qaytarmasqa? Men ony «Habar» arnasynan da aittym. Eger halyqqa tiyimdi bolsa men kezdesuge ashyqpyn. Biraq, osy Dubay demalysynda eshqanday kezdesuler bolghan emes.

Súraq: Sheteldegi túlghalarmen kýsh biriktiru jayly... Qantar oqighasynan keyin biylik shettetilgen toptar bar. Mysaly, Darigha Núrsúltanqyzy, Bauyrjan Baybek, Nyghmatulinderding komandalary bar. Sol toptardan sizge úsynys boldy ma? Bolsa olarmen kýsh biriktiru mýmkindigi qanday?

- Olar biylikte otyrghan kezde birikpedim, endi olarmen nege kýsh biriktiruim kerek? Men halyqpen júmys isteuim kerek. Kez-kelgen «Últym» deytin azamat jermen ainalysuy kerek. Óitkeni, qazaqtyng kýnkórisi jerge baylanysty. Biz Amerika, Shveysariya emespiz. Olardyng auyldarynda halyqtyng 2-3 payyzy ghana ómir sýredi. Bizde halyqtyng teng jartysy auylda. Jer bolmaghandyqtan jastar qalagha kóshedi. Pәter jaldap, bir bólmede bes-alty adamnan túryp jatyr. Júmys izdep keledi. Eger jer mәselesin sheship bersek, olar qalagha kelmes te edi. Auylda jeri bolsa, jermen ainalysyp, sharuasyn dóngeletip otyrar edi. Mal baghar edi. Jer mәselesi – qazaqtyng mәselesi.

Súraq: Partiya qúru ýshin az qarajat ketpeydi. Bizde 17 ónir bar ma?! Ónirdegi bir filialdyng ózine 30-50 millionnyng shamasynda aqsha júmsalady. Sizde onday qarajat bar ma? Qarjylandyru kózi qaydan?

- Búl eski shablondy aqparat dep oilaymyn. Búryn qazirgidey tehnologiyalar bolghan joq. Qazir barlyghyn telefonnyng kamerasyna týsiremiz de, shygharamyz. Oghan eshqanday aqsha ketpeydi. Áleumettik jeliler bar. Búryn partiya qúru ýshin «Svaboda slova» men «Datty» ústau kerek boldy. Poligrafiya, újymgha aqsha ketetin. Qazir filialdardy ústau, adamdargha ailyq tóleudin, mening oiymsha, qajeti joq. Jinalysty da zum arqyly ótkizuge bolady. Mindetti týrde eldi aralaudyng qajeti joq. Sondyqtan kóp qarajat ketpeydi.

Súraq: Siz el-eldi aralap jýrsiz. Onyng barlyghynyng shyghyny bar... Aqshany qaydan alasyz?

- Mysaly, qazir uniyversiytetterge nemese ónirlerge kezdesulerge barghanda, shaqyrghan tarap shyghyndy moynyna alady. Óitkeni jergilikti júrtqa biz jetkizetin aqparat qajet. Sayasatta mynaday qaghida bar: «Partiya ústau ýshin eshqanday oligarhtardan aqsha alugha bolmaydy». Odan aqsha alghan sayasy partiya tәuelsiz bolmaydy. Biz eshqanday oligarhqa baryp súramaymyz.

Súraq: Aldaghy uaqytta Konstitusiyalyq ózgerister zangha engizlgennen keyin qújat tapsyramyz dediniz. Sizding partiyanyng halyqtyng qoldauymen Parlamentke ótu mýmkindigi qansha dep baghalaysyz?

- Bizding maqsatymyz - Amanat partiyasynyng ornyn alu. Amanat әkimshilik resursty paydalana almasa, biz sonyng ornyna baramyz. Amanat 10 payyzdan artyq ala almaydy dep oilaymyn. Biz Parlamentting teng jartysyn aluymyz kerek.

Súraq: Assambleya Mәjiliske kerek pe?

- Kerek emes. Bizde Parlament bar. Biz federasiya emes, unitarly elmiz. Assambleya bolghannyng ózinde qoghamdyq júmyspen ainalyssyn. Ózge últtardyng salt-dәstýrin, tilin, mәdeniyetin damytugha ýles qossyn.

Súraq: Siz partiya qúramyn degeninizge biraz boldy. Sayasy qysym nemese ymdaular boldy ma?

- Birinshiden, men onyng bәrinen ótkenmin. Osy sayasatta jýrip qúny 15 million dollarlyq biznesimnen aiyrylyp qaldym. Ózimning ústanymymnyng qúnyn tóledim. Ekinshiden, men óz sheshimimdi eshkimmen aqyldaspaghanmyn. Ózim sheshtim. Ýshinshiden, eshqanday qysym kórip jatqan joqpyn. Zangha qayshy eshtene istep jatqan joqpyn. Búryn da jer mәselesimen ainalystym. Qazir de sonymen ainalysamyn. Zang ózgerip, mýmkindik beriletin bolsa, sony paydalanyp, zandy týrde Parlamentke kiremin dep maqsat qoyyp otyrmyn. Men tek ashylghan esikten kiremin. Basqa oiym joq.

Týiin. Múhtar Tayjan myrzanyng súhbat barysynda aitqan pikirlerin qoryta kele týigenimizdi jaza keteyik...

Áueli jer mәselesi. Múhtar Bolathanúly úzaq jyldardan beri jer mәselesimen ainalysyp jýrgen azamat. Sondyqtan, onyng jer mәselesine qatysty pozisiyasy aiqyn. Spiyker auyl halqynyn, jastardyng jerge múqtajdyghy turaly aitady. Pikir iyesi әdilettilikti jaqtaytynyn bildirdi.
Al preziydent Toqaevtyng «Jana Qazaqstan» konsepsiyasyna qatysty pikir qayshylyqtary baryn bayqadyq. Dese de, Múhtar Bolathanúly preziydent Toqaevtyng bastamalaryn ashyq synamady. Onyng pikirinshe, Preziydentting bastamalaryn súiyrqúimyshaqtatyp, sabotaj jasap otyrghan – Ýkimet.
Onan keyingi manyzdy mәsele – Dubay sapary. Osyghan deyin әleumettik jelilerde: «Múhtar Tayjan Dubaygha baryp, Nazarbaev otbasynyng mýshelerimen kezdesipti», - degen alyp-qashpa әngimeler aitylghan edi. Tipti, Múhtar Tayjannyng basqa-basqa emes, dәl Nazarbaevtargha tiyesili qonaq ýige túraqtaghany da aitylghan.

Keybir derekkózderding jazuynsha, biylikten shettetilgen Nazarbaev otbasynyng mýsheleri men sol topqa jaqyn túlghalar sol jaqta jedel shtab qúryp, «qarymta qaytarugha» dayyndalyp jatqany turaly aitylghan edi. Qantar oqighasynan keyin biylikten aiyrylghan toptyng maqsaty da týsinikti. Konstitusiyagha engiziletin ózgerister – eks-preziydentting otbasy mýshelerin Konstitusiyalyq artyqshylyq qúqyqtarynan aiyratyny belgili. Oghan qosa, preziydent Toqaevtyng sheteldegi kapitaldardy elge qaytaru turaly birneshe mәrte sóz etuin qosynyz. Qazaq qoghamynda, әleumettik jelilerde osy auandaghy alyp-qashpa әngimer órship túrghan tústa, Múhtar Tayjannyng Dubaygha saparlap baruynan júrt ilik izdedi. Sol sebepti de, biz spiykerding ózinen osy jayly súrap-bildik.

Taghy bir nazar audaratyn mәsele – partiyany qarjylandyru mәselesi. Jalghyz telefonmen partiya qúrylmaytyny belgili. Sondyqtan, biz búl súraqty da spiykerding ózinen súradyq. Al jauabyn jogharyda jazdyq.

Bizdiki aitylghan sózdi ózimizshe bajaylau ghana. Abai.kz erkin aqparat alany. Múnday oy jarystyryp, pikir talastyrugha Qazaqstannyng kez kelgen azamaty qúqyly. Biz esim-soyy elge belgili sayasatker, «Jer Qorghany» atty partiya qúrmaqqa bekinip, bastama kótergen Múhtar Tayjan myrzanyng ashyq, býkpesiz әngimesin oqyrman talqysyna úsyndyq...

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz