Qazirgi kezde elimizde respublikalyq referendum arqyly qabyldaugha úsynylghan «Qazaqstan Respublikasynyng Konstitusiyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng jobasy qyzu talqylanuda. Ata Zangha týzetulerdi el Preziydenti bir top qúqyqtanushy ghalymnan qúrghan júmys toby әzirledi. Alayda memleketting Negizgi Zanyna ózgerister men tolyqtyrular qoghamnyn, konstitusiyalyq qúqyq salasy maman ghalymdarynyng talqylauyna salynbady. Júmys toby Preziydent tarapynan berilgen núsqaudy bir aigha jetpeytin qysqa merzimde tapsyrys ayasynan aspay zandyq túrghydan resimdep berumen shekteldi.

Azamattyq qogham búl jaygha asa mәn berude, qoghamdyq úiymdar, jekelegen azamattar ýndeuler jasap, әleumettik jelide elimizdi damytudyng balama núsqalaryn belesene úsynuda. Osy qúbylysty andaghanda keletin oy – Preziydent úsynyp otyrghan memleketting damu baghytyn tandauda qogham beyjay selqos qalmay, belsendilik kórsetude.

Bir tanqalarlyq jәit – elimizding Negizgi Zanyna ózgerister men tolyqtyrular engizu kezinde zang shygharushy jogharghy organ – Parlamentting syrt qaluy. Qoldanystaghy Konstitusiyagha say Parlament zandar qabyldaytyn birden-bir organ. Sondyqtan ol Konstitusiyagha ózgeristerdi talqylaudan tys qalugha tiyis emes edi. Júrtshylyq jobadan Preziydent         2022 jylghy 16 nauryzda Qazaqstan halqyna arnaghan Joldauynda mәlimdegenindey kýsheytilgen Parlamentti kóre almay otyr.

Biylik endi Qazaqstan halqynyng referendumda berer dauysyn  paydalanyp Qúqyq ruhynan auytqyp ketti. Búl týzetuler elding býkil sayasy jýiesin ózgertuge baghyttalghandyqtan, qúqyqtyq túrghydan alghanda osy jobanyng kýlli halyq talqylauynan ótkeni demokratiyagha da, әdildikke de say oryndy qadam bolatyn edi. Referendumda dauys tútastay jobagha beriletindikten, zang jobasyn әueli baptar boyynsha әri mindetti týrde eki oqylymda qaraytyn Parlamentte talqylau qajet-aq edi. Búl qaghida Konstitsiyalyq zandargha qatysty, al Konstitusiyanyng mazmúnynyng ózi osyny talap etedi. Osydan keyin baryp Ata Zangha ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly zang jobasy býkilhalyqtyq talqylaugha úsynylghany jón bolatyn.

Endi Preziydentting múnday әreketke nege barghanynyng astaryn barlayyq.  

Qúqyq – әleumettik qyzmet pen adamnyng ómirlik tirshiligine baylanysty qúbylys, alayda onyng basty maqsaty әdilettilik ekeni elimizde talaydan eskerilmey keledi. Qúqyqtyng әleumettik qúndylyghy úmytyldy әri taptaldy. Mine, endi qazir jalpy tanylghan qaghidattargha jәne halyqaralyq qúqyq normalaryna sýienip, adam jәne azamat qúqyghy men bostandyghy tikeley әrekettegi qúqyq ekenin moyyndaugha, taza tiyimdilik ústanymynan arylyp, «qoldanystaghy qúqyq» úghymyn ózgertuge bolatyn mýmkindik tughan edi.

Biz osylaysha ghana Ekinshi Respublika negizin qalap, adam jәne azamat mýddelerinde memlekettik biylikti shekteytin qúqyqtyq tәrtipti is jýzinde ornata alamyz. «Kәdelik alym» jәne ótken jyldarda qordalanyp qalghan aluan mәseleler boyynsha biylikting basqa da sheshimderi jóninde әli de úzaq aitysa beruge bolar, biraq osynday jaghdaydy boldyrmaytyn amaldardy bekitip almayynsha, «Avgiyding atqorasyn» әleumettik buyrqanularsyz sheshu mýmkin bola qoymaydy. Osy rette «kәdelik alym» mәselesi Ata Zangha ózgeristerden góri kóp uaqyt talqylanghan jәitti de aita keteyik.

Konstitusiyagha úsynylghan biraz ózgeristi maqúlday otyryp, degenmen biz memleketti basqaru tújyrymdamasy ózgermegenin jәne búrynghysha bir ghana subekt – Preziydentke moyynsynu qalghanyn týsinuimiz kerek.

Jobagha qayta oralyp, búl jәit Ata Zangha ózgerister engizuding basqa amalyn qalyptastyrudy, qoldanystaghy Konstitusiyanyng tiyisti baptaryn ózgertudi qajet etetinin shýbәsiz aiqyn kórsetip otyrghanyn atap aitamyz.

Preziydent zandar shygharmaydy, oghan tek zannamalyq jәne konstitusiyalyq bastamalar jasau qúqyghy berilgen. Eng bastysy – Ata Zangha úsynylghan ózgerister men tolyqtyrular asa zәru bolyp otyrghan eldi sayasiy-әleumettik qayta qúrudy beynelemeydi. Memleket basshysy uәde etken Parlamentti kýsheyte otyryp, Preziydent ókilettikterin qysqartu, onyng biyligin shekteu bola qoyghan joq.

Osyghan oray respublikalyq referendum ótkizudi keyinge shegeru jәne Ata Zangha týzetulerdi qoghamnyng qalyng búqarasynyn, sonyng ishinde qúqyqtanushy ghalymdardyng talqylauyn jasau, aitylghan úsynystardy eskeru, sonan keyin búl zang jobasyn Parlamentte qarau, osylaysha týpkilikti núsqasyn ne әzirlengen balama jobany halyqtyng dauys beruine shygharu oryndy bolady.

Búl rette bizge osy úsynylyp otyrghan týzetuler ne ýshin jasalyp otyr: búrynghy biylikting pәrmendiligin uystan shygharmau, sóitip eldi jәne halyqty bayaghysha jayly jaghdayda basqara beru ýshin be әlde sayasy reformalardy jýrgizuge qajetti әldeqayda útqyr әreketter ýshin be dep antarylugha tura keledi.

Keyingi boljamgha sengimiz-aq keledi. Onda osynau sayasy reformalardy jýrgizgennen keyin eldi basqarugha qoghamnyng edәuir bóligin tartu ýshin jana Ata Zang qabyldaugha qayta oralugha, Parlamentting qúqyqtaryn keneytuge, Senatty joygha, әdil, ashyq jәne tike saylaumen qúrylghan halyqtyng birden-bir ókildi organy Mәjilisti kýsheytuge tura keledi. Deputattar qúramy shynayy halyq qalaulylaryna ainalady, naghyz demokratiya ornyghyp, memleketti basqarudyng qúrylymy men nysany jetildiriledi.

Endi úsynylyp otyrghan ózgeristerge toqatalayyq.  

Búl ózgerister eldi sayasiy-әleumettik qayta qúrudaghy qajettilikti beynelemeytinin taghy da qaytalap aitamyz. Ózgeristerde jәne  tolyqtyrularda basqa zandarda belgileuge bolatyn danghaza normalar bar. Atap aitqanda – Qazaqstan Respublikasy Preziydentining jaqyn tuystaryn memlekettik sayasy qyzmetshilerdin, kvaziymemlekettik sektor subektileri basshylarynyng qyzmetterin atqaru haqysynan aiyru. Bәri de halyqqa, elge adal qyzmet etu ústanymyna baylanysty. Eger terenirek bayybyna barsaq, búl – sol adamdardyng qúqyghyn búzu. Búl – osy jaghdaygha aitugha say keletin «kәnisizdik aqiqaty» jalpy úghymyna qarama-qayshy. Eger biz qúqyq ýstemdigi qaghidatyn ústansaq, onda aqyryna deyin әdil bolugha jәne búl erejelerding zangha qayshylyghyn atap aitugha tiyispiz.

«Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 1995 jylghy 2 qarashadaghy №2592 Konstitusiyalyq Zanynyng «Respublikalyq referendum qarsanyndaghy ýgit» 7-babynyng 1-tarmaghynda «Respublika azamattarynyn, qoghamdyq birlestikterining referendumgha qoyylghan mәsele (mәseleler) boyynsha jinalystarda, mitingilerde, azamattar jiynynda, búqaralyq aqparat qúraldarynda óz pikirin bildiru qúqyghyna kepildik beriledi» dep kórsetilgen. Osy 7-bapqa sýiene otyryp, Konstitusiyagha úsynylghan ózgeristerde jәne tolyqtyrularda myna mәselelerding qabyldanuyna qarsy pikirimizdi bildiremiz.

• Konstitusiyanyng 44, 71-baptaryna ózgeristerge jәne tolyqtyrulargha sәikes Konstitusiyalyq Sotty qalyptastyru kezinde Preziydentting ókilettigi kýsheytilgen, Preziydent Konstitusiyalyq Sot Tóraghasyn (Senattyng kelisimimen) jәne tórt sudiyasyn taghayyndaydy, odan әri Tóraghanyng úsynuy boyynsha Konstitusiyalyq Sot Tóraghasynyng orynbasaryn taghy da Preziydent taghayyndaydy. Osylaysha Konstitusiyalyq Sot on bir sudiyasynyng beseui osy taghayyndalulary ýshin Preziydentke mindetti bolyp shyghady. Búl jaghday isterdi qarau kezindegi shynayylyqqa jәne әdilettilikke kýmәn keltiredi, óitkeni olardyng Preziydentke jaltaqtauy sózsiz.

Al 82-bapqa tolyqtyrulargha sәikes Joghary Sot Kenesining tóraghasyn da Preziydent tek Senattyng kelisimimen taghayyndaydy, sot biyligin jasaqtaudan Mәjilis taghy da tys qalghan. Búl ózgeristerge jәne tolyqtyrulargha sәikes sot biyligi preziydenttik biylikke tәueldi kýide qalyp otyr.

• Konstitusiyalyq Sot ústynyna qayta oralsaq, Preziydent sot biyligin kýsheytuge, sóitip ony zang shygharushy jәne atqarushy biylik tarmaqtarymen teng әri ózara tejemeli etui tiyis edi.  Onyng ornyna ol atqarushy (preziydent) biyligin kýsheytip, konstitusiyalyq baqylaudy әlsiretti.

Mәjilis deputattarynyng san qúramyn da naqtylau kerek. Aralas (proporsiyalyq jәne majoritarlyq) saylau jýiesi engiziletini eskerilip, Mәjilis deputattarynyng sany kóbeytilui jәne ol dauly mәseleler kezinde teng dauys bolyp qalmauy, Mәjilis Tóraghasynyng deputattargha qysym jasauyn boldyrmau, oghan sheshushi dauys qúqyghyn bermeu ýshin taq bolugha tiyis. Búl orayda deputattardyng jartysy proporsiyalyq jәne jartysy majoritarlyq jýiemen teng saylanuy kerek. Deputattar sanyn oblystar, respublikalyq dәrejeli qalalar jәne astana sanyna, olarda túratyn saylaushylar sanyna qaray oraylastyru qajet.

• Konstitusiyanyng 61-babyna ózgeristerde jәne tolyqtyrularda Ýkimetke zang kýshi bar normativtik qúqyqtyq aktiler shygharu qúqyghyn beru úsynyldy, búl – biylik tarmaqtarynyng ókilettikterin bólu jәne osy negizde olardyng arasyndaghy tepe-tendik pen tejemelik konstitusiyalyq qaghidatyna qayshy, yaghny memlekettik biylikting zang shygharushy tarmaghyn әlsiretedi. Múnday normany alyp tastau qajet. Mәjilis deputattarynyng sanyn azaytu da halyqtyng ókildi organyn әlsiretedi dep oilaymyz. Biz deputattar sany búrynghysha 107-den kem bolmauy, al Senat joyylghan rette 155-ten az bolmauy tiyis dep payymdaymyz.Konstitusiyanyng 72-babynda Konstitusiyalyq Sotqa jýginu qúqyghyn azamattarmen qatar qoghamdyq úiymdargha (zandy túlghalargha) da beru qajet, búl osy organnyng qúqyq qorghau mýmkindigin jәne adam qúqyghyn qorghau amalyn kýsheyte týsedi.
• Konstitusiyanyng 91-baby da dauly, Ekinshi Respublika qalaysha Elbasy ornyqtyrghan basqaru nysanynyng búljymauy qaghidatymen ómir sýrmek?

Qoldanystaghy Konstitusiya preziydenttik biylikti nyghaytu jәne zang shygharushy biylikti edәuir әlsiretu baghytynda oghan engizilgen ózgerister men tolyqtyrular saldarynan ózining ómirlik ózektilik mәnin sarqyltqanyn týsinu qajet. Qoldanystaghy Konstitusiyada biylik tarmaqtary arasyndaghy ózara qarym-qatynas naqty aiqyndalmaghan, memlekettik organdardyng qabyldanatyn sheshimder ýshin sayasy jauaptylyghy resimdelmegen, ókilettikterding qonymdy tengerimi qamtamasyz etilmegen.

Elding jana Konstitusiyasyn qabyldau qajet jәne ol «Kýshti Parlament – yqpaldy Preziydent – esep beretin Ýkimet – tәuelsiz Sot – tiyimdi Konstitusiyalyq baqylau – erkin BAQ» sayasiy-qúqyqtyq formulasyna sýienui tiyis dep sanaymyz. Búl qúqyqtyq formulada elding Konstitusiyasynda jazylghan biylik halyqqa tiyesili jәne biylikting barlyq tarmaghy teng boluy, tepe-tendik jәne tejemelik jýiede әri halyqtyng mýddelerine júmys isteui tiyis degen basty qaghidattar kózdelgen.

Jana Konstitusiyada biylik instituttarynyng mindetteri jәne óz qyzmeti ýshin jauaptylyghy aiqyndalyp, týbegeyli janghyrtyluy, konstitsiyalyq baqylau kýsheytilui tiyis.

Jogharyda aitylghandar negizinde mynalardy qajet dep sanaymyz:

Birinshi, el Konstitusiyasyna úsynylghan ózgerister men tolyqtyrular jobasy ýshin referendumda dauys berudi «Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Zanynyng «Respublikalyq referendum ótkizu merzimi» 19-babyna sәikes odan әri taghy eki aigha keyinge qaldyru. Mәselelerdi qaraudyng qogham ýshin manyzdylyghyn eskergende, búl jerde asyghystyq orynsyz.

Ekinshi, Konstitusiyanyng jana núsqasyn әzirleu ýshin komissiya qúrudy úsynamyz. Komissiyagha memlekettik qúqyq salasynyng ghalymdary, biylik ústanymyna tәuelsiz óz kózqarastary bar kórnekti qogham qayratkerleri, sayasattanushylar, ekonomister kirui kerek.

Jana Konstitusiya jobasy әzirlengen song ol qoghamnyng keninen talqylauy ýshin jariyalanuy qajet. Óitkeni elding qoldanystaghy Negizgi Zany engizilgeli otyrghan ózgeristerdi jәne tolyqtyrulardy eskergenning ózinde  qogham damuynyng ózekti qajettilikterin qanaghattandyrmaydy jәne onyng jekelegen normalaryna qoghamnyng talqylauynsyz asyghys engizilip otyrghan týzetuler jaghdaydy týbegeyli ózgertpeydi.

Ýshinshi, jana Konstitusiya mәtini pysyqtalghan song ol el Parlamenti palatalarynyng birlesken otyrystarynda talqylanyp qabyldanuy, sodan keyin baryp Konstitusiyalyq Kenes maqúldaghan song respublikalyq referendumgha shygharyluy tiyis. Eki ret osylay senimdi sýzgiden ótkizu Konstitusiyanyng asa joghary zandylyghyn qamtamasyz etedi. Múnday tәjiriybe damyghan elderde keninen qoldanylady.

Ymyragha keluding ekinshi joly – respublikalyq referendumgha súraqtyng balama núsqasyn engizu bolmaq, dauys beruge arnalghan bulletenige mynaday mazmúndaghy súraqty qosymsha engizudi úsynamyz:

«Siz basqarudyng parlamenttik-preziydenttik jýiesi bekitilgen Qazaqstan Respublikasynyng jana Konstitusiyasyn әzirleu jәne qabyldau qajettigi turaly úsynyspen kelisesiz be?»

«Respublikalyq referendum turaly» Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyalyq Zanynyng «Respublikalyq referendum taghayyndau turaly sheshim» 18-babynyng 2-tarmaghyna sәikes Respublika Preziydenti referendum bastamashylarynyng kelisuimen ony ótkizgenge deyin onyng bastamashylarynyng erkin neghúrlym dәl bildiru ýshin referendumgha qoyylatyn mәselening (mәselelerdin) tújyrymdamasyn naqtylay týsuge haqyly.

Konstitusiya 3-babynyng 1-tarmaghyna sәikes halyq qoldanystaghy Konstitusiyagha ózgeristerdi jәne tolyqtyrulardy qabyldaudy nemese Qazaqstannyng jana Konstitusiyasy qabyldanuyn qalay alady.

Jana Konstitusiyada qoldanystaghy Konstitusiyanyng redaksiyasyna úsynylyp otyrghan ózgerister men tolyqtyrular núsqasynda qamtylmaghan mynaday erejelerdi engizu úsynylady:

- Konstitusiya 12-babynyng 1 jәne 2-tarmaqtary mynaday redaksiyada jazylsyn:

«1. Qazaqstan Respublikasynda halyqaralyq qúqyq qaghidattaryna jәne normalaryna say әri Konstitusiyagha sәikes jalpy tanylghan adamnyng jәne  azamattyng qúqyqtary men bostandyqtary tanylady jәne olargha kepildik beriledi. Adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtary tikeley qoldanysta bolady.

2.Adamnyng jәne azamattyng qúqyqtary men bostandyqtary әrkimge tumysynan tiyesili, meylinsheligi jәne ajyratylmastyghy tanylady, zandardyng jәne ózge de normativtik qúqyqtyq aktilerding mazmúnyn jәne qoldanyluyn, zang shygharushy jәne atqarshu biylik, jergilikti ózin ózi basqaru qyzmetin aiqyndaydy jәne sot tóreligimen qamtamasyz etiledi.»;

- superpreziydenttik biylik jýiesinen birjolata arylu ýshin zang shygharushy, sot jәne atqarushy biylikter ókilettikterin naqty mejeleu. Parlament bir palataly bolyp, Senattyng joyyluy. Premier-ministr, joghary sot organdary, Ortalyq saylau komissiyasynyn, Esep (Joghary auditorlyq) palatalarynyng mýsheleri, Adam qúqyqtary jónindegi uәkil biylikting jogharghy jәne birden-bir ókildi organy – Mәjiliste balamaly negizde saylanuy;

- Mәjiliske deputattar saylaudyng aralas (proporsionaldyq jәne majoritarlyq) saylau jýieleri negizinde jәne 50 payyz tepe-teng ýleste saylanuy;

- sayasy partiyalardy tirkeu, jasandy kedergilerdi alyp tastau, habarlaushylyq etu; elde shynayy sayasy bәsekelestik ornatu;

- elde barlyq dengeydegi saylau komissiyalaryn qúru jәne saylau ótkizu tәrtibin tolyq ózgertu, saylaudyng shyn mәninde adal әri ashyq boluyn qamtamasyz etu. Saylaudy jalghandyqqa búrmalaghan adamdardyng jauaptylyghyn kýsheytu;

- sot biyligining biylikting ózge tarmaqtarynan, organdarynan nemese lauazymdy adamdardan tәuelsizdigin qamtamasyz etu. Sudiyalardyng aumaqtyq mәslihattardyng nemese jergilikti halyqtyng tikeley saylauy arqyly saylanuy tәrtibin әzirleu;

- ekonomikalyq jәne әskery memleketaralyq odaqtardan shyghu jәne olargha kiru mәselesin tek respublikalyq referendum arqyly sheshu;

- barlyq dengeydegi әkimderdi jәne sudiyalardy osy aumaqtarda túratyn halyqtyng tikeley saylauy;

- Konstitusiyanyng 7-babynyng 2-tarmaghyn alyp tastau, barlyq dengeydegi memlekettik qyzmetshilerding memlekettik til – qazaq tilin bilui, sonday-aq Qazaqstan azamattyghyn qabyldaushylardyng qazaq tilin bilui talabyn engizu, barlyq niyet bildirushilerding qazaq tilin tegin mengerui ýshin belgili bir uaqyt belgileu jәne soghan jaghday jasau;

- Últtyq qúryltay qúryluyna baylanysty Qazaqstan halqy assambleyasyn taratu. Últtyq qúryltaygha elde túratyn etnostar ókilderining qatysuyn qamtamasyz etu, etnostar mәdeny ortalyqtaryn saqtau.

Sayasy reformalardy talqylaugha jәne jýrgizuge Halyqtyng kóp bóligi tartyluyn qamtamsyz etu qajet. Jogharyda bayandalghan erejeler qamtylghan  jana Konstitusiya qabyldau elding odan әri damuyna jәne Jana Qazaqstannyn  ornauyna serpin beredi. Eger biz «estiytin» memleketi bar demokratiyalyq qogham qúratyn bolsaq, onda biylik azamattar bastamalaryna den qoiyy tiyis.

Núrlan IYsqaliyev

Abai.kz