Byltyrghy jyldyng qonyr kýzinde, yaghny el Tәuelsizdigining 20 jyldyghy qarsanynda bir top deputat 1 jeltoqsandy Túnghysh Preziydent kýni retinde memlekettik merekeler sanatyna qosu turaly bastama kótergen bolatyn. Deputattar óz úsynystarynyng mәnin Túnghysh Preziydentting dәl sol  1  jeltoqsanda saylanyp, Qazaqstan Respublikasynda preziydenttik institutqa qadam dәl osy kýni basylghanymen týsindirgen edi. Osylaysha «Qazaqstan Respublikasyndaghy merekeler turaly» Zangha tiyisti qosymsha engizilip, 1 jeltoqsan resmy negizde Túnghysh Preziydent  kýni bolyp belgilense, jalpy múnyng әlemde bar ýrdis bolyp tabylatynyn airyqsha atap kórsetken oryndy.

Sonymen, 2012 jyldyng 1 jeltoqsany  elimizde alghash ret Túnghysh Preziydent kýni retinde atap ótiledi. Búghan Núrsúltan Nazarbaevtyng jana tәuelsiz memleketting negizin qalaushy, onyng birligin qamtamasyz etushi, el Konstitusiyasyn, adam men azamattyng qúqy men bostandyghyn qorghaushy retindegi róli negiz etip alynghan. Shyn mәninde, Elbasynyng elimizdi ayaghynan nyq túrghyzyp, әlemge tanytudaghy enbegi úshan-teniz.

Tómende Túnghysh Preziydent kýnine oray jazylghan alghashqy material jariyalanyp otyr.

Byltyrghy jyldyng qonyr kýzinde, yaghny el Tәuelsizdigining 20 jyldyghy qarsanynda bir top deputat 1 jeltoqsandy Túnghysh Preziydent kýni retinde memlekettik merekeler sanatyna qosu turaly bastama kótergen bolatyn. Deputattar óz úsynystarynyng mәnin Túnghysh Preziydentting dәl sol  1  jeltoqsanda saylanyp, Qazaqstan Respublikasynda preziydenttik institutqa qadam dәl osy kýni basylghanymen týsindirgen edi. Osylaysha «Qazaqstan Respublikasyndaghy merekeler turaly» Zangha tiyisti qosymsha engizilip, 1 jeltoqsan resmy negizde Túnghysh Preziydent  kýni bolyp belgilense, jalpy múnyng әlemde bar ýrdis bolyp tabylatynyn airyqsha atap kórsetken oryndy.

Sonymen, 2012 jyldyng 1 jeltoqsany  elimizde alghash ret Túnghysh Preziydent kýni retinde atap ótiledi. Búghan Núrsúltan Nazarbaevtyng jana tәuelsiz memleketting negizin qalaushy, onyng birligin qamtamasyz etushi, el Konstitusiyasyn, adam men azamattyng qúqy men bostandyghyn qorghaushy retindegi róli negiz etip alynghan. Shyn mәninde, Elbasynyng elimizdi ayaghynan nyq túrghyzyp, әlemge tanytudaghy enbegi úshan-teniz.

Tómende Túnghysh Preziydent kýnine oray jazylghan alghashqy material jariyalanyp otyr.

Qazirgi Qazaqstan qoghamynyng qay sa­lasyna bolmasyn kóz jýgirtsek, týbe­gey­li ózgeristerdi, jana belesterge jetelegen jobalardy, әlemdik doda men bәi­ge­den jýlde aludy maqsat tútqan qajyrly úmtylystardy kóremiz. Bilim men ghy­lymda, ekonomika men әleumettik salalarda, halyqaralyq qatynastar men syrt­qy sayasatta dittegen mejege jetip, endigi kózdegenimiz bәsekege barynsha qabiletti elder qatarynan oryn tebu ekenin býk­pesiz ashyq aitatyn dәrejege kóterildik. Ómir saltymyz ben qoghamdyq sanadaghy osynau jana qúndylyqqa al­ghash­qy qadam memlekettik tәuelsizdikti ja­riyalaghan kýni jasalsa, intellektual­dyq irgetasy tәuel­sizdikting altynshy aiynda qalandy. Ángi­me Qazaqstan Res­publikasynyng Preziydenti Núrsúltan Na­zarbaevtyng qalamynan tughan «Qazaq­stan­nyng egemendi memleket retinde qalyp­ta­suy men damuynyng strategiyasy» turaly bolghaly otyr.

Kólemi bir baspa tabaqqa jeter-jetpes búl maqala 1992 jylghy 16 mamyrda «Egemendi Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») betinde «Gazet ishindegi kitap» aidarymen jariyalandy. Oryssha­syn «Kazahstanskaya pravda» basty.

Maqala memlekettanu túrghysynan kel­gende ghylymiy-zertteu janryna jata­dy, el erteni jayly tolghanystary bo­yyn­sha Preziydentting sayasy túghyrnamasyn beyneleydi, әleumettik-ekonomikalyq mә­selelerdi sheshui ótpeli kezeng shyrgha­la­nynan shyghudyng baghyt-baghdaryn anyq­tay­dy, halyqaralyq qatynastar ústany­my últtyq qauipsizdikti qamtamasyz etudi kózdeydi. Demek, búl enbekti sayasi-iydeo­logiyalyq izdenistin, ghylymiy-praktiy­ka­lyq payymdar men úsynystardyng kemel kenishi mәrtebesimen qabyldaghan jón. Uaqyt óte kele maqaladaghy irgeli iydeyalar naqty jobalargha - «Qazaqstan-2030» stra­tegiyalyq damu baghdarlamasyna, bәse­ke­ge qabiletti Qazaqstan, intellek­tual­dyq últ, «Mәdeny múra», industriyalyq-innovasiyalyq damu bolashaghyna ainal­dy, Europadaghy qauipsizdik jәne yn­ty­maqtastyq úiymyna, Islam Konfe­ren­siya­sy Úiymyna Qazaqstannyng tóragha­ly­ghy­men dәiekteldi. Alayda, Tәuelsiz eli­miz­ding tarihyn tarazylaghan zertteulerde, kýndelikti sayasy iydeologiyada әr jyl­darghy Joldaular, Elbasynyng saltanatty is-sharalardaghy sózderi jii atalyp, «Qazaqstannyng egemendi memleket retinde qalyptasuy men damuynyng strategiya­sy» layyqty baghasyn ala bermeytinin moyyndauymyz kerek. Intellektualdyq izashar enbekting Qazaqstan bolashaghyn dәiekteudegi tarihy manyzyn ashugha septeser degen niyetpen qolgha qalam aldyq.

Maqala shaghyn kirispemen bastalady. Odan keyin «Qazaqstannyng damuynyng stra­tegiyalyq maqsattary men kon­sep­tualdyq ýl­gisi», «Ishki sayasat salasyn­da­ghy strategiya», «Syrtqy sayasat jәne últtyq qauip­sizdik salasyndaghy strategiya» atauly bólim­der berilgen. Qysqasha qorytyndy bar.

Sheshimin kýtken tarihy mindetter salmaghy men jauapkershiligi orasan zor ekeni aldymen auyzgha alynghan. Kirispe bólimnin: «Qiyn tolghanystar men sheshimder, ómirdi týbegeyli qayta ózgertu uaqyty taghdyrdyng jazuymen bizding ýlesimizge tiyip otyr», degen joldarmen bastaluy osyghan aighaq-dәlel. KSRO-nyng kýireuin birinshi kezekte adam fak­tory­men baylanystyrghan avtor kóptegen adam­dar býginde tanys baghdarynan aiy­rylyp qalghan jolaushyday, deydi.

Maqalanyng ón boyynda bolashaqty ghylymy boljaudyn, daghdarysqa dushar bolghan qoghamdy algha jeteleudin, órken­deuge aparatyn joldar men is-әreket jýiesin tabudyng kýrdeliligi men ózek­ti­ligi әldeneshe qaytalanyp otyrady. Múnsyz qoghamdyq azghyndau bastalatyny, aitylghan sóz aitylghan jerde bos sóz bolyp qala beretini qaperge salynghan.

Sayasat salasyndaghy strategiyalyq maq­satqa kýshti preziydenttik respublika qúru jatqyzyldy. Eger Qazaqstanda preziydenttik biylik instituty 1990 jylghy 24 sәuirde engizilgenin, býkilhalyqtyq preziydent saylauy túnghysh ret 1991 jylghy 1 jeltoqsanda ótkenin eskersek, 1992 jyldyng kókteminde úsynylghan «kýsh­ti preziydenttik respublika» iydeyasy barlyq qazaqstandyqtar úghymyna, tany­my men sanasyna birden jete qaldy deuden aulaqpyz. Preziydenttik biylik instiy­tutyn tolyq qalyptastyru ýshin Qazaq­stan Respublikasynyng eki Konstitusiya­syn qabyldaugha tura keldi. 1993 jylghy Konstitusiya Preziydentti el ishindegi jәne halyqaralyq qatynastardaghy Respublika ókili degenine qaramastan Joghar­ghy Kenesti Qazaqstan Respublikasynyng eng jogharghy ókildi organy dep jariyalady. Osylaysha elde «qosbiyliktik» ahual qalyptasty. 1993 jylghy qazan aiynda Mәskeude oryn alghan biylik arasyndaghy janjal túsynda Qazaqstandaghy eki biylik tarmaghy teketiresten alys emes ekeni aiqyn bayqaldy. Reseydegi konstitu­siya­lyq daghdarys Qazaqstan Preziydenti men Jogharghy Kenesi tarapynan óz baghasyn aldy: eki biylik eki týrli pozisiyany ús­tandy. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti N.Nazarbaev óz mәlimdemesinde Resey preziydentine qoldau kórsetse, Qa­zaqstan Respublikasy Jogharghy Kenesining tór­agha­sy S.Ábdildin «Rossiyskaya gazeta» basylymyna bergen súhbatynda Memlekettik Duma deputat­ta­ryn qoldap, Resey preziydenti B.Elisin sayasatyn ashyq kinәlaghan ústanymyn jariyalady.

Keyingi oqighalar - Jogharghy Kenesting eki mәrte tarqatyluy, jergilikti kenes­ter­ding ózin ózi tarqatuy, zang shygharushy jәne atqarushy biylik organdarynyng ýilesimdi júmys yrghaghyn tappauy - bәri Preziydent boljamynyng dúrystyghyn quat­tady. 1995 jyldyng 30 tamyzynda Qazaq­stan halqy referendumda respub­liy­kanyng jana Konstitusiyasyn qabyldady. Ata Zanda jana memlekettilikting irgeli negizderi qalanyp, qoghamdyq damudy ba­ghyt­taugha jәne retteuge qabiletti biylik jýie­si qalyptastyryldy.

Qazaqstan Respublikasy demokra­tiya­lyq, unitarlyq, zayyrly, әleumettik, qú­qyqtyq memleket dep jariyalandy. Bas­qa­ru nysany boyynsha Qazaqstan memleketi preziydenttik respublika dep anyqtaldy. 1993 jylghy Konstitusiyada Qazaqstan respublika dep jariyalanghanymen, onyng qanday basqarudaghy respublika ekeni aiqyn emes edi. Búl mәsele endi Konstitusiya qúrylymynan da kórinis tapty. Preziydent turaly tarau Parlament tu­ra­ly tarau aldynda berildi. Búl - biyliktik satydaghy instituttar qarym-qatyna­sy­nyn, olardyng basymdyghyn anyqtaytyn naqty kórinis. 1993 jylghy Konstitusiyada, kerisinshe, «Memleket, onyng organ­da­ry jәne instituttar» atty bólimde Preziydent turaly tarau Jogharghy Kenes tu­raly taraudan keyin ornalasqan edi.

Biylikti jýzege asyrudyng demokratiya­lyq prinsiypi: respublikada memlekettik biylik birtútas, ol Konstitusiya men zan­dar negizinde zang shygharushy, atqarushy jәne sot tarmaqtaryna bólinu, olardyng tejemelik әri tepe-tendik jýiesin paydalanu arqyly, ózara is-qimyl jasau priyn­siypine sәikes jýzege asyrylatyndy­ghy­nyng naqty kórsetilui óte manyzdy boldy.

Endi Preziydent instituty 1993 jyl­ghy Konstitusiyada berilgendey, biylikting atqarushy tarmaghyna qosaqtalmay, Qazaq­stan halqynyng memlekettik birligin kór­setip, ony jýzege asyrady. Konstitusiya­nyng III bólimining 40-babyna sәikes Preziydent - memleket basshysy, memleketi­miz­ding ishki jәne syrtqy sayasatynyng negizgi baghytyn anyqtaushy jәne Qazaq­standy el ishi men halyqaralyq qaty­nas­ta kórsetushi eng joghary qyzmet iyesi bola otyryp, birinshiden, halyq pen mem­leket­tik biylikting birligin beyneleydi, Konstiy­tusiyanyng myz­ghy­mastyghynyn, adam jәne azamat qúqyq­ta­ry men bostandyqtary­nyng nyshany әri kepili bolyp tabylady, ekinshiden, memle­kettik biylik tarmaq­tary­nyng ózara ýile­sim­di týrde әreket etuin, biylik organdarynyng Qazaqstan hal­qy aldynda jauapkershilikti saqtauyn qamtamasyz etedi.

Preziydent ýsh biylik tarmaghynan jo­gha­ry túrghan әdil qazy ispetti әri soghan say óki­let­tikterge iye. Halyq jәne memleket atynan sói­leude sheksiz qúqyq Qazaqstan Preziydentine ghana berildi. Al Parlament konstiy­tu­siyalyq ókilettigine qaray, shekteuli týrde ghana halyq atynan sóiley alady. Parlament Qazaqstan Respubliy­ka­sy­nyng zang shygharu qyzmetin jýzege asy­ra­tyn respublikanyng eng joghary ókildi organy retinde tanyldy. Konstitusiyada ókildi biylik qúzyryna enetin qoghamdyq qatynastar men salalar naqty aiqyn­dal­ghan. Ol Konstitusiyanyng IV bólimi, 61-babynyng 3-bóliginde bekitildi. Biraq búl zandardy tek Parlament qabylda­maydy. Preziydentting de zang kýshi bar zang aktileri men jarlyqtar shygharugha qúqy bar.

Osylaysha, 1992 jylghy 16 mamyrda týiindelgen: «Tәuelsiz Qazaqstannyng mem­lekettiligining damuy preziydenttik bas­qarudy is jýzinde iske asyrudy qamta­ma­syz etumen qatar jýretin bolady. Respublika Preziydenti Memleket basshysy retinde tiyimdi basshylyq jýrgizu ýshin barlyq qajetti tútqalargha ie boluy kerek. Ýkimetti basqara otyryp, ol joghary atqarushy biylikting júmysymen bayla­nys­ty mәselelerdi sheship, ýkimette kadr­lyq taghayyndaulardy jýrgizip, ýkimet pen onyng mýshelerining jauapkershiligin belgileydi», degen payym ýsh jyldan asa bere tolyq oryndaldy.

Sóz bolyp otyrghan maqalada ekonomiy­ka salasyna qatysty tyng oilar men boljamdar molynan berilgen. Olardy eki mәsele boyynsha toptastyrugha negiz bar. Biri - ekonomikalyq daghdarysty joi, qúl­dyraudy toqtatu, ekinshisi - ekono­mikalyq qayta týleuding jolyn bastau, әleumettik naryqtyq ekonomika qúru. Qay mәseleni sheshude bolmasyn basym­dyq elishilik mýmkindikterge berildi. Syrtqy faktor, sheteldik investisiyalar ekonomikagha iygi әser etetini de bekerge shygharylghan joq. Ishki әleuetke sýienu­ding mynaday artyqshylyqtary algha tar­tyldy: «Birinshiden, is jýzinde kez kelgen óndiris týrine senimdi shiykizat negizi bolatyn paydaly qazba baylyqtardyng kóptigi. Ekinshiden, jerge qatysty refor­ma­lardy jýzege asyrghannan keyin Qazaq­stangha tipti dýniyejýzilik arenada azyq-týlikti eksportqa shygharuda kózge týsuge mýmkindik beretin auylsharuashylyq jeri men egistikting keng kólemi. Ýshinshiden, jetkilikti mólsherde damyghan óndiristik potensialdyng jәne barlyq salalarda sauatty júmysshylar kontingentining boluy. Tórtinshiden, әdettegi kýndelikti úghym shenberine syimaytyn, tәuekeldi, barlyq janalyq ataulyny qabyldamay­tyn tonmoyyndyq dәstýrlerding ómir sýr­gishtiginen, ókinishke qaray, әzirge memlekettik qoldau taba almay otyrghan búryn­ghy jýie kәdimgidey talap etpegen ghylymy iydeyalardyng mol arsenaly, janalyqtar men ónertabystar».

Preziydent ekonomikalyq ýderisterding aldaghy 20 jyl ishindegi kezenderin dәiek­teuge ýlken mәn berdi. Onyng oiynsha, 1992-1995 jyldary menshikti memleket iyeliginen belsendi týrde alu, ony jekeshelendiru jәne tútynu rynogyn tauarlarmen toltyru jýzege asuy kerek. Ekinshi kezende (1996-2005 jyldar) ekono­mika intensivti damugha kóshedi.

Ýshinshi kezeng 2012 jylmen ayaqta­la­dy, Qazaqstannyng әlemdik saudadaghy aiqyndamasynyng nyghangymen jәne dýnie jýzindegi jana industriyaly elder qataryna kiruimen sipattalatyn bolady.

Tútastay alghanda, ekonomikalyq boljam dúrys bolyp shyqty. Ekonomikanyng intensivti damuy 1996 jyly bayqalmasa da, 2001 jyldan naqty oryn aldy. Demek, auytqu dәldigi bes-aq jyldy qú­raydy.

Kenestik ekonomikalyq jýie júmys isteuden qalghan 1992 jyly optimizmge toly osynau iydeyalardy algha tartu ýshin kemel bilim ghana emes, bet qaratpas erik-jiger men jolbarys jýrek te kerek qoy.

Syrtqy sayasat boyynsha týzilgen boljamdar men mindetter býginde tolyghymen dәleldendi hәm atqaryldy. Reseymen jәne Qytaymen ózara tiyimdi dostastyq qatynas bar, yadrolyq qaru-jaraqtan bas tartqan Qazaqstan aumaqtyq tútastyq pen tiyispeushilik kepildigine ie boldy, syrt­qy ekonomikalyq sayasatta «TMD», «Aziya-Tynyq múhit aimaghy», «Aziya», «Europa», «Amerika» baghyttary damu ýs­tin­de, qalyptasqan shekaralardyng búzyl­mauy jóninde irgeles memlekettermen resmy kelisim-shartqa qol jetti, bedeldi halyqaralyq úiymdar men biznes al­pauyt­tary elimizben sanasyp otyr. Osy­dan 20 jyl búryn alys shetelge shyqqan Preziydentting úshaghyna janar may qúydyng әlemdik erejesin de bilmeytin bizding diplomattarymyz býginde AQSh, Qytay, Germaniya, Ýndistan siyaqty iri-iri memlekettermen kez kelgen taqyrypqa kelissózder jýrgizuge dayar.

Preziydent enbeginde jas memleket Qazaqstannyng әlemdik ýderisterge jas­qan­bay, kemel parasatpen kirigui kerektigi mindettelgen. Osy orayda barlyq últtyq bagh­darlamalardy AQSh-tyng tәjiriybesi bo­yyn­sha Qazaqstan Respublikasynyng je­ke­legen zandary týrinde hattau qajet­tiligi ai­tyldy, jedel ekonomikalyq ósu stra­te­giyasyn oidaghyday jýzege asyrghan Germaniya, Japoniya, Ontýstik Koreya, Singapur, Tayvani, Gonkong siyaqty elderden ýlgi alugha shaqyrdy, Qazaqstan ónerkәsibindegi enbek ónimdiligi Pәks­tan­daghydan, Taylan­d­ta­ghydan, Týrkiyadaghy­dan, Irandaghydan tó­men deuimen boydaghy namysty janydy. «Ghylym, jana tehnologiyalar men basqaru, integrasiya, dýniye­jýzilik sharuashylyq bay­lanystary sala­syndaghy megatenden­siya­lardyng kýshengin eskere otyryp, Qa­zaq­stannyng jana jagh­day­gha ótui merzimin 15-20 jylgha deyin qys­qartugha bolady», degen oi-týiin bo­lashaqqa kemel boy­laudyng ozyq ýlgisi eken. Intellektualdyq úly izdenis kýndiz otyrmaghan, týnde úiyqtamaghan iyn­no­va­siya­lyq is-әreketpen tolyqqandyqtan, tanghajayyp nәtiyje­lermen kómkerilgeni ras. Mәselen, songhy 20 jyl ishinde jan ba­syna shaqqandaghy jiyntyq ónim Ontýstik Koreyada 3 ese úlghaysa, Malayziyada - 2 ese, Singapurde 4 ese ósken eken, al bizde ol 16 ese kóbeydi. Qazaqstan tәuelsizdigining 20 jyl­dyq saltanatynda Elbasymyz N.Nazarbaev aitqanday, «dýnie jýzi ta­rihynda eshbir memleket azattyghynyng alghashqy 20 jylynda osynshama qarqyn­dy órleu ýlgi­sin kórsete alghan emes».

«Qazaqstannyng egemendi memleket retinde qalyptasuy men damuynyng strate­giya­sy» tәuelsizdik tәjiriybesi mardymsyz әri qiyn-qystau kezende jazyldy. Onda­ghy keybir boljamdar merziminen erte oryndalyp jatsa, ekinshileri әli óz kezegin kýtude. Mәselen, N.Nazarbaev últtyq valutany engizu ekonomika daghdarystan shyqqannan keyin nemese túraqtanghan song jýzege asyrylady, dey kele, ekonomiy­ka­nyng túraqtanuyn kýtpey-aq últtyq valu­tany engizuge qaray qadam jasau mým­kindigin joqqa shygharmady, yaghny ekiúday pozisiyada túrghanyn bayqatty.

20 jyl qariya tarih ýshin qas-qaghym sәt qana. Ýsh ghasyrgha juyq jat qolyna telmirgen Qazaqstan ýshin 20 jyl ghasyrlargha bergisiz uaqyt bolyp shyqty. Bilgenimizden bilmegenimiz kóp 1992 jyly-aq aldaghy kezendi beybitshilik pen jasampazdyq ýderisine ainaldyrugha bolatynyn kemeldikpen dәiektegen Núrsúltan Nazarbaevty qalaysha tәnirding tanghajayyp qúbylysy men syiy demeysin!

Hankeldi ÁBJANOV,

tarih ghylymdarynyng doktory, professor,

Gýlshat NÚRYMBETOVA,

sayasy ghylymdar doktory, professor.

"Abay-aqparat"