V

V

Bighadilding qazasyn estuimning aldynda Toly qalashyghyna jasyryn baryp qana kóne dostar arqyly Dolanmen tanysyp, olardyng kómegimen Qyzyltúz, Bortala arqyly Ilege ótip ketudi oilap edim. Endi Dórbiljinge baryp, alys-jaqyn tuystardan qalghany bolsa, ózime qajetti ahualdy solardan aiqyndap úgha ketuime tura keldi. Búl pikirimdi aqylgha qaytqan Baqtybay da, Azyken de qúptady. Azyken Dórbiljinge, odan Tolygha bastap jetkizip qaytugha ózdiginen belsendi. «Endigi osy eki audandaghy jolynyz asa qaterli. Ýlken jolmen jýruinizge bolmaydy. Kishkene joldardan kórinip qalsanyz, sayaq jolaushy tipti kýmәndi. Birge jýrsem, әr jaqtyly septigim tiyip qalar!» dep qúlshyndy ol. Ortalau mektepti Tolyda bitirip, odan song oqy almay qalghan pysyq jigit, osy eki audannyng joldaryna da, әleumettik qarym-qatynasqa da nedәuir tóselip qalghandyghyn bildirdi. Sol shatqalda ýsh kýn jatyp, on alty qaraqshynyng aldymen qolgha týsken tórteui barlyq serigin tauyp bergendigin Azykenning qúlaghy arqyly estigen song shyqtyq sapargha. Tang belgi bere jýrip Jәiirden týstik te, Óshetidegi Azykenning tanys ýiine jetip qondyq. Ertenine auyl aralaryndaghy jalghyz ayaq joldardy qua jortyp, Dórbiljinge jaqyn Aqsugha erte jettik. Ondaghy kóptegen tanys bilisterden Biygeldi aghanyng bayaghy dýngen pomeshikke birge jaldanghan dosynyng ýiin tandap baryp týstim. Áyelining de, ózining de syrgha berik, kópti kórgen bilerligi mol jandar ekendigin biletinmin. Búl ýige shynymdy tótesinen aityp, tanysyp amandastym da, óte jasyryn kelgendigimdi aityp auyzdaryn japtym.

Osy jaqynda qala kóshesine ýkimetke qarsy úrandar japsyrylyp, qarsy ýgit qaghazy taraghan eken. Ony istep jýrgenderden bir әiel ghana qolgha týsipti. Basqa serikterin ol mýlde aitpay qoyghandyqtan, sodan beri audandyq saqshy jaldanba tynshylaryn tipti kóbeytipti. Ýy iyesi aldymen osyny aityp, ózime de asa saq boludy eskertti. Sonan song Bighadilding qaza bolghanyn estirtu ýshin shal men kempir tynyshsyzdanyp, bir-birine jaltaqtay bastaghanda, seze qoyyp, ony estip kele jatqanymdy ózim aityp toqtattym. Ýnsiz ghana jylasyp aldyq. Bighadil birneshe adamdy óltirip ólgen «keri tónkerisshi» bolghandyghynan, júrtshylyq onyng atyn ataudan qorqady eken. Al, men, «keri tónkeristik zor úiym qúrghan atyshuly qandybalaq» endi qaterim tipti zor jau bolyp kórinip túryppyn. Jazatayym tiri qalghan bolyp kelip amandasa qaluymnan titirey qashatyndardyng dәl qazir óte kóp ekendigi aitylyp, ondaylargha tanystyq berip amandasuymnyng qajetsizdigi de eskertildi.

Búryn maghan tanystyghy bar ziyalylar stili týzetu nauqanynda týgel kýreske tartylyp, júlmalanyp, keyi týrmelenip shyqqan eken. «Bighabil úiymy» degendi moyynday almaghandary múghallaq bolyp asylyp, moyyndaghandary qalpaq kiyip, әli de japasy auyr eriksiz enbekpen jazalanyp jýrgenin aitty ýy iyesi. Olardan meni Tarymda ólipti dep estigenderi ózderining endi aghara almay óletindikterin aityp, zar qaghypty. Tiri ekendigimdi esty qalghandary ashyqtan-ashyq quanady eken. «Ol tiri bolsa, bizding naqaq kýiip jatqanymyzdy dәleldemey, aghartpay qoymaydy» degen senimderi әli óshpepti.

- Al, bauyr, sóitip seni búl jaqtaghy keybir dúspanyng ghana emes, jaqyn tanys-bilis, dos-jarandaryng da ústatatyn jaghdayda túr! -dedi shal. - Dostaryng quanghandyqtarynan dauryghyp aiqaylap ústatady da, jalaqor dúspandaryng óz qylmystaryn jasyru ýshin ústatady. Bighadil marqúmnyng Sәrsen atty eng qaterli jauyndy bauyzdap ketkeni bolmasa, saqshy oryndarynyng arnayy óshiktirip qoyghan jendetteri әli barshylyq. Osyndaghy tuystyq jaqyndyghy bar jamaghayyndarynnan anda-sanda sening qayda ekendigindi súrastyryp jýrgenderin de estidim!...

Bighadilimning bauyzdaghany bayaghy Sәrsen sayasat ekendigin úqqan son, ol súmyraydyng Bighadildi qalay óshiktirgen sebebin súradym ýy iyesinen:

- Sәrsen gomendang shpiony, әri ýsh aimaqtyng songhy dәuirinde istegen ziyankestikteri boyynsha shettetilip, qalpaq kiyip edi ghoy?

- Ýrimjide onshy, keri tónkerisshi bolyp sen qolgha alynghan son, ýkimet ony aqtap tiriltip, «belsendi» saylap asyray qoyghan. Osyndaghy Bighabil úiymynyng mýsheleri degen jalamen ústalghandardyng kóbinde sol Sәrsenning qaraqoly bar!...

Búl inirdegi әngimede maghan qaraylap qana qalghan Bighadilden basqa tuystarym men sheshemning Qazaqstangha aman ótip ketkenin, rulas aghayyndardan qazir Dórbiljinde kimderding qalghanyna deyin qanygha estidim. Al, Maqpal men Asqarymnyng kelip, ýlken ýimen birge ketkeninen búl ýidegiler habarsyz eken.

Múndaghy qala adamdarynyng da qys kýnderi kiyetin kiyimining kóbi әskery sary ishik pen sary malaqay bolypty. Ózgeshe bolyp kórinbeu ýshin men de sony qayta kiydim de, tanerteng sәske kóterile qalagha velosiypedpen kettim. Azyken attardy kýtip dayyn túrugha qaldy da, olay-búlay ahual bola qalsa kóz-qúlaq bolu ýshin shal, «osyndaghy eng myqtymyz» dep bir úlyn qosyp berdi. Qalagha jaqyndaghan song ol menimen birge jýrmey, syrtymnan kýzetip jýretindigin týsindirip, sonymnan әudem jerden erip otyrdy.

Eng shettegi «qara kerek kóshesinde» búrynghy sheshen qarttarymyzdan jalghyz qalghan Oraz imamnyng ýiine kirip bardym. Kishpeyildigimen qauqalaqtay sóileytin, bayypty-salmaqty qart ýnile qarap, sәlemimdi bar yqylasymen qabyldady da, tórge, óz qasyna shaqyryp alyp, qos qoldap amandasty. Búrynghy shoqsha ghana siyrek buryl saqaly týgel agharghanynan basqa, qyzghylt qonyr ajary әli taya qoymapty. Taghy da ýnile týsti. Men, qarttyng tómengi jaghynda otyrghan appaq samayly qyzylsary kempirge amandastym. Búl, qarttyng búrynghy kempiri emes, ózinen jasyraq bir aghamyzdyng әieli ekendigin jazbay tanydym. Bala kezimizde jeneshe dep ataytynym boyynsha taghy da solay atap amandastym. Qart endi jymiya qarady maghan:

- Balam, sen... janylsam qartayghandyghyma-aljyghandyghyma esep bolsyn. Kózing Mәdiyenge, jýzing men dauysyng Bighazygha úqsaydy, ózimizding Bighabil emespisin?

- Sol, sol! -dedi jeneshem. Bәseng ghana dauyspen kelip bas salyp kóristi. Kóz jasym aghytylyp kep ketti. Ýn shygharmasam da bet-auzym tónkeris jasap, apyr-topyr bolyp ketkenin bile solqyldadym. Óitetinim, jeneshening kórisinde marqúm әkemnen bastap, ózderinen tiri aiyrylysyp saghyndyrghan sheshem men aghalardan da eles bere kelip, Bighadil joqtaldy. Ózining tuys-tughandary, qayyn-bauyrlarynyng da jalghyz qaldyryp ketkendigi suretteldi.

- Qúday taghala kóp zarlatayyn degen әiel pendesine joqtau jyryn ayamay beredi eken ghoy, Núri, sabyr et, otyr! - dep Ojang әmengerin aiyra sala, egilip otyrghan maghan qarady. - Bighash, myna qart aghannyng kóz jasy tausylyp bolghan. Bayaghyda elden aiyrylyp qashyp kelgennen bergi kóp jylaumen qúrypty. Al, aiyrylghan ayaulylardyng qaysysyna jylay berersin, sen de qoy! Ásirese seni jasyq kempirlermen birge jylasady dep oilamaytynmyn. Qara aspan qarsy aiyrylyp týsse de qayyspaytyn qaranarym dep, ishimnen sening ghana tileuindi tilep jýretinmin. Qaysar qayratyng jeterlik edi ghoy! Júrt auzynda ýsh ólip, ýsh tirilgeninde senimim tipti kýsheyip edi. Jaratushy iyem, mine, aman kórsetip otyr. Osynyng ózi ýlken quanysh, toqtata ghoy endi! - degeninde «toqtata qoyyp», kózimdi sýrttim. - Sen ýshin, sening auyryndy jenildetu ýshin qúrbandyqqa shalynghan alys-jaqyn bauyrlaryng az emes, tilekteri aqyry qabyl bolypty marqúmdardyn. Búl jaqtaghy el qotaryla qashyp, kóship jatqanda Bighadil, seni búl jaqqa jalghyz qaldyryp ketpeytindigin aityp, otyryp alghan eken. Sheshesine kelinshegi men eki úlyn qosyp beripti. Ýrimjiden sening kelinsheging men balang kelip, birge ketpek bolghanda da myzghymaghan. Senin, «maghan qaraylamay ol jaqqa óte berinder, arttarynnan qashan da, qalay da jetemin!» degen sәlemindi kelinsheging әldeneshe ret aitypty oghan. Biygeldi aghang olardy bastap ketip bara jatyp, Bighadilge ýsh ret qayyrylyp kelip, kóndire almay, ýsh ret jylap qaytypty. Bighadil marqúm oghan sonynda shynyn aityp jóneltipti: «Jastayymyzdan malaylyqqa jaldanyp, әreng oqytqan jalghyz ayaulymyzdy tastap ketip, ol jaqta men ne bitirmekpin! Tiri bolsa, Bighabilding ózin, eger olay-búlay bolyp ketse, kegin almay ketpeymin dep sert etken jayy bar eken. Er jigitting sertine qylysh ótpepti. Taghdyrda solay jazylghan ghoy, seni óldi degen habar birinshi ret estilisimen Sәrsendi bauyzdap, sertin oryndady da, óz jastyghyn segiz ese artyghymen jastanyp qaza boldy. Ajaly jetken adam, esesiz-tólemsiz tegin-aq óle bermey me, múnday qazagha er tuysy ókinbese kerek, Bighash!

- Qysqasha bolsa da, Jәiirgha kelip estigenmin. Jeneshemning myna jalpylay joqtauynan bәri esime týsip ketti. Al, ózi jerlendi me?

- Osyndaghy aghayyn, dos, zamandastary birlesip, týnde úrlap әkelip janazalap, әkesining qasyna jerledi. Basyna jasyryn belgi qoydyq! Al endi Núry jenesheng ekeumizding synyq shynysha jamalyp, myna otyrysymyzdan-aq, sopiyp-sopiyp jalghyz qalghandyghymyzdy bayqaghan shygharsyn. Uaqytynda estip dayyndalyp otyrghandary túra zytyp, elge qaytyp ýlgerdi. Etek-jenin jiya almaghan dayyndyqsyzdary qalyp edi. «Bólingendi bóri, jarylghandy jau jep», ólip, kóresilerin kórip, qamalyp-aydalyp jatyr. Alghashynda, ketkender jau atalyp edi, endi qalghandary jau ataldy: «ne mindetpen qaldyn», «shetting qaghyp ketken shegesisin», «jaudyng kómip ketken bombysysyn», «qashan jarylyp qoparmaq edin» degen qatal tergeuge qalyppyz. Qalghandar endi sonday dertten kýirep jatyr!...

Oraziman qarttan qal-jaydy osylay tyndap otyryp, kelini jasaghan keng dastarqannan shay ishtik. Kempirin o dýniyege attandyryp, ózi tústastardan mýlde adalanyp qalghan qart, jalghyz qyzy úzatylyp sopiyp qalghan osy teteles jesirimen bas qosypty. Ózining kesh kórgen jalghyz úlyn ýilendirip, odan kórgen kishkentay túnghysh nemeresin myna kempirimen kezektesip sýiip, aldanysh etetin ghana jayy qalghan kórinedi.

Múndaghy búryn men kórgen jasamys tuystastardan kelinderining kýtimindegi eki jesir shal men kempirli eki shal ghana qalghandyghyn aitty sonson. Kempirli shal dep ataghannyng biri Ókenbay da, biri bayaghy Baghdarqan marqúmnyng teteles aghasy Orynqan bolyp shyqty. Ózi qatarlas shaldardan taqyr jerge otyryp qalghan qart, búryn men kórgendegi jap-jas jigitterdi de ózi qúralpy shal qataryna qosyp ala qoyypty.

- Búl tórteuinen basqa tuystaryndy tanymaysyn, Bighash, sen ketken shaqta kishkene balalar bolatyn! - dep oilana qaldy qart. - Aytpaqtayyn, ózinning bayaghy ýlken auylyndaghy aghang Rysaldy marqúmdy biletin shygharsyn?.. Sodan eki úl qalghan eken. Seni kórmese de ýlkeni Bighazygha jaqyn ini ekendiginbiledi. Ekeui de jaqsy jigit bolyp ósti. Osy qoranyng artyndaghy qora solardiki. Ekeui de kómenes bolghandyqtan osy rayondaghy kommuna әtiretining biyleushisi. Bizding qazirgi eng senimdi sýienishimiz - osy bauyrlaryng bolyp otyr. Basqamyzdy ýkimet, shyjyn[1] dey me, jyn-shaytan dey me, әiteuir, ilikke alghan emes. Al, keyingi jastar sendershe oqy almay qalghanymen shetinen otty. Zamangha kektilikterinen be eken, ójet bolyp ósip keledi. Ózimning ynjyqtau úlymnan basqasynyng bәrinen ýmitkermin! -dep qart búl jayttan da bir tújyrym aityp tastady.

Kesh bata otynnan kelgen úlyna Ojang meni tanystyrdy. Atymdy atap kep qalghanynda, selk ete týsti «ynjyghy». Ákesine «aqyryn!» dep kýbirley sala qol berip amandasty menimen.

- Jaraydy, әiteuir atyshuly qandybalaq dep týsinseng de bilgenine quandym! - dep jymidy qart. - Sen qúrmetteuge eng layyq aghang osy, tanyp al!

Úly eki shyny shay ishisimen mal soygha quzaghan qart, «Tәkendi shaqyryp kel!» dep kelinin jiberdi.

«Tәken» ataghany, janaghy aitylghan eki inimning ýlkeni eken. Qyryqqa kelip qalghan qong qara shashty qara jigit sәlem bere kirip, tómengi jaghyma otyrysymen, qart súrady odan:

- Tәken, myna kisini tanisyng ba? - Jigitting biliner-bilinbes qana bas shayqaghanyn kórip, taghy súrady. - Bighazy aghandy bilesing be?

- Á, endi tanydym, endi tanydym, atyn atamay-aq qoyynyz! - Qos qolymen qolymdy ústay alyp, silkiley amandasty jiyen. - Aman-esen qayttynyz ba, agha? Densaulyghynyz qalay, auru-syrqaudan amansyz ba? - Qol oramalyn alyp kózin sýrtti. Ytqyp shyqqan kóz jasyn taghy sipap tastap, taghy shyqqanyn taghy qaqty. Ýnsiz otyryp qaldy sóitip.

- Inisining qazasyn Jәiirden estip kelgen eken, -dedi qart. - Aqsuda da estipti. Ne jayttan qaza tapqanyn biz de aittyq, ol jóninen qinalmay-aq qoy! Tek, týpterinning qanshalyq jaqyn ekendigin bilmeulering yqtimal. Olay bolatyny, myna oqymysty aghannyng ózi de naghyz kómenes edi. Myna kómenestering keluden әldeqayda búryn - qarshadayynan egilip-tógilip ósken kómenes ekendigin biletinmin. Sol senimmen ýsh aimaq tónkerisine Ýrimjidegi oqushy kezinen-aq jan sala qatynasyp, gomendangha qarsy betpe-bet shayqasqa týsken. Qolgha alynyp, onyng týrme qinauyn da kóp kórgen. Búl jaqqa qashyp ótip, múghalim bolghan song da, pәnge qarsy kerbaqpa, keri tónkerisshilerge, myrza-tórelerge ymyrasyz qarsy bolyp, sayyspen ósti. Sol shaqta ayday aqyryp túrghan tóreshil әkimmen bir jiynda aitysyp qana audaryp tastaghanyna osyndaghy júrt týgel tanghalyp edi. Sóitip eluinshi jylgha deyin sol oqytushylyq qalpymen-aq osy audannyng mandaygha basar yqpaldy qayratkeri bolyp kelgen. Ishkeriden kommunister kele jatqanda auytqyghan joghary tap biliktilerin tapjyldyrmay, Uanjynderge bir tal oq shyghartpay basyp bergen, ózimizding osy kommunister bolatyn. 51-shi jyly Ýrimjige shaqyrylyp, aghartushylyq salasynda myqtap-aq órlep shyghyp edi. Kóre almas kýndesteri jaghynan «onshy» atalyp shyrmaldy. Ol kýndesterin kýsheytip, qúryqqa syryq bolyp jalghanghan, әlgi kekti kertartpa jaulary ghana dep estigenmin. Sәrsen degendering sonyng bireui bolatyn. Mine, solar birigip, múnyng ózine jala jauyp, jiyrma jylgha deyin sýrgindetken jerinen ýsh ólip, ýsh tirilip qashyp, әreng kelip otyr! Qylmysy, tek, aq-naqaghyn qayta teksertip, anyqtata alarlyq izdeushi-súraushysynyng joqtyghy ghana. «Mylqaudyng astyna, soqyrdyng qolyna týsken» degen osy da!

Úly semiz aq qoshqardy ýige kirgizip, bata isteudi kýtip túr edi. Sózining osy bir buynyn aityp bitire sala qarttyng ózi bata berdi: «Ua, jaratushym, barlyq qyrsyq, pәle-qazannan aiyqtyryp, mylqaudyng astynan, soqyrdyng qolynan qútqara kór!» degenin jariya aityp, betin sipady. Bata bitken song Tәken qarqyldap kýlip, úly men kelini jymyndap syrt ailana bergenine qaray jalghastyrdy qart sózin:

- Búl bata, mening kýlki ýshin qiytúrqylyqpen qaytalanghan janaghy sózim emes, balalar, imanday shyn tilegim! Men, eshkim kelip atyp-shappay-aq ózdigimnen oryn bosatyp ketkeli, jasym jetip otyrghan shalmyn ghoy. Tek Bighabilime ómir bersin! Men múnyng ata-babalarynan bergi barlyq ahualyn biletin qariyalardyng eng sonymyn. Sender anyqtap estip qalmasandar, birindi-biring tanymay, jat bop ketulering kәdik. Sol mindetim ýshin taghy sóileyin, Tәken, ne bilersin, ne bilmessin, estip qal! Osy jaqtaghy, tipti, ol jaqtaghy tuys-júraghattarynnyng ishinde de eng jaqynyn, osy búira basty kisi. Ákesi qúrbylas mening «kisi» ataytyn sebebim, búl, qarshadayynan-aq kisiligin kórsetip, qart kózderding synynan ótip keledi. Ata-babalary baghzy zamannan bizding elding eng qadirli kisileri - biyleri edi. Sol sebepten búl shóberesining aty da «bi» bolyp atalypty. Búl, búrynghy ata-babalarynan da joghary qabyl bi. Olay bolghany, búl olardan kóp oqyghan-zor toqyghan bi. Qanghyp jýrse de, qashyp jýrse de býkil dýniyege tanylyp jýrgeni sodan!.. Aytqanynyng barlyghy dúrys bolyp shyghyp jatyr.

- Áke, meni tym kótermelep, aspangha shygharyp jiberdiniz ghoy! - dep kýrsindim men. - Qayta týse almay mertigip qalar ma ekenmin!

- Sózimdi tosa túr, balam, aitarymdy aityp bolayyn! Tәken, atang Rysaldy sol biylerding qolynda, mynanyng әkesi Japparmen birge ósken. Sóitip, bite qaynasqan, endigi eng jaqyn tuysyng osy Bighabil! Al, endi sóiley ber, Bighash! Osy audannan ketkennen bergi basynnan keshkenindi osy onashada tolyq sóilep ber!

- Men osy halyqtyng syilauyna tatyrlyqtay ne istep bergenimdi bilmeymin, - dep bastadym sózimdi. - Pәlendey kisilik qúryp, ýlken mәsele sheship, pәlendey tilekterin oryndap bergen «kisi» emespin. Es bilip etek japqanymnan beri jauapker bolyp, tergeuge-talqygha týsip kele jatqan qylmyskermin. Al, qúldyrap esikke, esikten dalagha, qúla dýzge aidalyp ketken meni qayda jýrsem de kópshilik-júrtshylyqtyng qúrmettep tórge tartyp, órge sýirep kele jatqany ras. Sol sýiemelimen, jaqsy tilekterimen, syi-siyapatymen qaryzgha belshemnen batyryp boldy! Kýtken ýmitterin nemmen oryndarymdy bilmey, qashqan sayyn jorytqan sayyn esim shyghyp keledi.

Osy bismillamen leptelgen әngimem, «ashylu-sayraudan" bastaldy. Ózime qúnsyz sezilgenimen tyndaushylarym qúnygha tyndady. Eng negizgi, eng zor qylmysym bolyp eseptelip kelgen «sayrauymnyn» naq ózi bayandalghanda «yp-ras qoy!», «shyndyq qoy!», «sol kezdegi ahualda búdan dúrys sayrau boghan ba!» dep qúptasa iyzektesti. Sodan songhy әngimeme kýrsinisti, ynyranysty, yshqynysty, kómekeylerinen kýnirenise tyndady. Qarttyng «ynjyghy» esik jaqta et mýshelep otyryp, kijinip qalghanda jalt qarap qoyyp sóiley berdim. Tәken kýrenitip terlep alypty.

- Terezeden bireu qarap túrghanday ma, shyghyp qarashy, balam? - dep qart kelinine iyek qaqqanda bir kidirip, suyghan shaydy júttym.

- Basqa adam joq, ózimizding auyldyng eki-ýsh balasy jýr. - dep kelini qayta kirgen song jalghastyra berdim әngimemdi. Qolgha su qúiylyp, bas pen jambasy qosa salynghan mol tabaq et aldymyzgha keldi. Meni etke quzap jegize, jey otyryp guildesti tyndaushylarym:

- Yapyray, jogharysynyng da, tómenning de yndyny tolghan qaskýnemdik eken-au! Alla-ay, jat júrttyng jat pighylyn jalghyzgha istetken istetisi-ay! Ayttym ghoy, kýndestik-kóre almastyq pen joghaltudyng ghana qazany ghoy asqandary!

- Qazirgi nauqan kýresterining bәrining joly osy emes pe! - dep qana qoydy Tәken.

- Ózderi jenilse de jemek! Basshysy men aiqayshylarynyng ataly jauapqa qúlaq salary da, әdilet pen aqiqat qazyghyna baylanyp iyilip oilanary da joq, bet ornyna tis yrsiytqan ónsheng qasqyrdyng ghana qylyghy! - Shiryghyp alghan qart qaytalap kijindi. - Ay-hay-hay-hay...a..y!

- Yapyray, kópshilikting ýiilgen kýlge esep bolyp qalghany-ay! - Qarttyng «ynjyghy» osyny aitqanda taghy bir qarap qoydym, ynjyq emes siyaqty. Oghan Tәken jauap qaytaryp kýldirdi:

- Kýlge eseptep tynysh qana ýiip qoysa jaqsy ghoy, benzin qúiyp sirinke shaghyp, sol kýldi taghy da lapyldatpay ma!

Ángimemning kóp bólimi tamaqtan song jalghasty. Týn ortasyna tayaghanda osy Aqsugha kelgenime sheyin sóiletip bir-aq tyndy.

- Agha, siz syrt kózge endi osy auyldyng «Jәiirden kelgen qúdasy» bolyp tanylynyz! - dep tapsyrdy Tәken, shyghyp bara jatyp. - Erteng jәne aqyldasamyz ghoy.

Ol ketken song qarttyng ýlken ishigi men pimasyn kiydim de, úlyna jol bastatyp, zirat basyna bardym. Kýndiz baryp, súq kózge shalynbauymdy qart ta qúptady. Qar ombylap baryp, әkemning kónerip tómendep ketken topyraghyna iyile sәlem berdim de, kýnbatys jaghyna tayau ýiilgen topyraq týbine jýginip otyra kettim. Jol bastap kelip kórsetip bergen jigitti ýiine qaytardym da, topyraq ýiindisining ýstindegi qardy sypyryp tastap, qúshaqtay jyghyldym.

«Qyrauyng keldi, týrigim!» - dep enirep jiberdim. - «Aman keldim, tittey bolsa da seziner me ekensin, tyndar ma ekensing zarymdy!.. Meni kýtip, anannan, bala-shaghannan aiyrylyp qalugha shydaghanynda, qaskóilerding meni óldi degenine shyday almaghanyn-ay!.. Birge tuylsaq ta shyn azamattyng birge ólui joq edi ghoy, biri ólse de biri sonyng egesimen jasauy qajet edi ghoy! Men keldim, bauyrym, biraq, qúshaqtasyp, saghynysh uyn qaytaru týgil, sәby kezimizdegidey qúlaqtasa da almaymyz ghoy endi! Meni oqytu ýshin qarshadayynnan malay boldyn! Men ýshin әsker bolyp, qandy maydangha kirdin! Men ýshin japa shekting - barlyq auyrymdy kóterdin, aqyry men ýshin kektenip, men ýshin óldin. Al, sen ýshin men ne istep bere aldym!.. Jany jalghasyp bitken jalghyz inim, agha bolyp ne istep bere aldym saghan!.. Sezer me ekensing zarymdy!.. Myna jatqan әkeng de mening tiriligimnen habar ala almay, aqtyq demine deyin ah úryp ólip edi ghoy, osyny aitqan ózing eding ghoy maghan, sol aiyqpas qasiretimdi taghy da qaytalatyp-janghyrtyp ketkening ne! Qaytalanbas ómirde osy qasiretting qaytalanghany qalay!.. Basqa qasiretim az ba edi! Men kelip, ýstine ýiilgen suyq topyraqty qúshaqtap jatyrmyn, bauyrym, sezer me ekensin?... «Qúrauym aman qaytypty» dep bir tebirene alar ma ekensin?.. Joq, joq, sezbeysing endi, osy topyraghynnyng dәl ózi bolyp kettin!»

Osylay solqyldap-solqyldap baryp súlq jatyp qalyppyn. Onyng kishkene kezindegi ayanyshty halderi ap-ayqyn tizilip, kino aktterinshe óte berdi kóz aldymnan: el-júrt, ýy ishinen týgel aiyrylyp kelip, kón-qoqyr kýl ýstinde jalanash týnep jýrgen kishkentay ghana panasyz jetim, túla boyy kýldey kóksúr, qotyr-qotyr, kózine bylshyq, auzy-múrnyna әldenedey nәjis qatyp qalghan ap-aryq, ash balany Shәueshekting bazar kóshesinde ýsh-tórt sotqar quyp keledi, jetip qalypty. «Qúrau, qúrau, qarashy mynalardy, kýnde úrady!» dep shaghyna, enirey jetip, artyma tyghyldy. Aldymda kele jatqan sheshem iyghyndaghy qorjynyn tastay salyp, qúshaqtay aldy ony. «Bighadilim ghoy mynau!» degen ana dauysy sanq ete týsti.

Týsim siyaqty. Bighadilding ýstindegi múzdy topyraqty qúshyrlana qúshaqtadym. Kózim qayta júmyldy.

Ish aurudan búralyp, miya tóselgen ayaday atqorada jatqan ash aryq bala, tindey solannyng meni ózen boyynan quyp jibergenin estip, ynqylday qayghyrdy: «Kishkentay eshkimizdi, itting balalary minip óltiredi-au endi!... Qúrau, sen kórinbe endi olargha!» -dep shiydey siraghyn әreng jiyp týregeldi de, ishin basa ynqyldap, tәltirektep syrtqa bettedi. - «Men bayqap keleyin, sen shyqpa!» - dep shyqty.

Qúshaqtap jatqan topyraghymdy qysa týstim.

Ergeytide jalang ayaq-jalanbas, mal tezegin terip jýrgen kezimiz. Erte oyanyp qarasam, Qasymdaghy Bighadil joq. Jer ýiden dalagha shyghyp qarasam, sheshem ózen jaqtan bir dorba tezek terip әkelip tógip jatyr eken. Bighadilding joqtyghyn menen estip, Baqudyng tómengi týbektegi bie bauy jaqqa jýgirdi. Men ere jýgirdim. Jarqabaqqa toqtay qalyp, bie jelisine qarasaq, jylqyshy qosynan «apa-au!» dep jylaghan dauysy estildi. Jýgirip barsaq, jylqyshylar shiydey qol-ayaghyn bosaghadaghy qazyqqa myqtap tanyp tastapty. Týn jarymynda sabadan bir shyny qymyz úrlap iship jatqanynda ústalyp baylanypty. Sheshem keshirim súrap bosatty. Áreng týregelgen inimdi ýnsiz qoltyqtap, jylay sýiemeldep kele jattym. Bighadil maghan jautan-jautang qarap eniredi: «Sen shydaghan ashtyqqa men qalay shyday almaymyn!» dep bozdap jibergeninde, aldymyzdaghy sheshem de ýn sala jylady: «Sening kýtiming tipti az, týsinemin balam, týsinemin, biraq lajym joq!» deydi.

Qyryq jyldan asyp qalghan sol oqigha sureti kóz aldyma kele qalghanda, kózimdi ashyp alyp, múz topyraqty tyrnalay, basymdy shayqay eniredim...

Kóz jasymdy topyraqqa tóge jatyp, úiyqtap ketken siyaqtymyn.

«O dýniyenin» topyraq astyndaghy aqymynan kýnirengen ýn estilgendey boldy: «Sen shydaghan qorlyqqa men qalay shydamadym eken! Ólgeninning ras-ótirigin aiyrghansha kýte túrsamshy, әtteng kýireuiktik! Keshir, Qúrau, sen tiri bol! Mening armanym, seni aqyrghy ret bir kóre almay ketkenim ghana ghoy!»

Osy ýnning ar jaghynan, әldeqayda alystan bir myghymyraq ýn jetkendey sezildi: «Qúlynym, sen endi bosay berme, ýgitilip ketersin, aldynda qauip-qater әli bar, jy ózindi!» dep qatal eskertkendey boldy. «Seni ýzdiksiz shyrmap kele jatqan qyrsyq, san aluan bolyp kóringenimen týbi bireu-aq. Ol, sonau-sonau el-júrtynnan aiyryluyng ghana! Seni sol baspanannan, baqytynnan-qúdiretinnen aiyrghan bas qylmys menen ótken! Ekinshi sebepker qylmys osy Týriginning anqau-alanghasarlyghynan ótkendigin ózing bilesin. Biz ekeumiz ýshin egilme, sening tiriligin, bizding tirshilik! Qayt, qúlynym, qayta ghoy, tez jónel! Eki dýniyede de әkeng de, ining de razy saghan!»

Oyana kep jan-jaghyma qaradym da jiya qoydym ózimdi. Tang agharyp qalghan eken. Ziratynyng kýnbatys jaghynan úzyn moyynyn soza qarap túrghan zenbirekter de kórindi. Shekara qorghanysynyng ýlken bir bólimshesi osynda ekendigin keshe kýndiz kórgenmin. Ayazdan qatyp qalghan denemdi әreng jiyp, bәkimdi aldym da ekeuining múz topyraqtarynan eki uys bosatyp, qoljaulyghyma týiip aldym. «Senderding tómpeshikterindi endi kóre almaspyn da! Baqyl bol, әke, baqyl bol, bauyrym!» Tisimdi-tisime basyp, kelgen izimmen ilby jóneldim.

Kelinning maghan arnap tórge jayyp qoyghan jana kórpe-jastyghyna sheshinip tastap, qúlay kettim. Nedәuir qatty úiyqtappyn. Kýn sәskege kóterilgende oyandym. Qart ekeumiz әngimeni taghy da keng jayyp, shay iship otyrghanymyzda, Tәken kelip, ýiine shaqyrdy. Kýndiz әtiret bastyghynyng óz ýiinde bolsam, beyghamyraq bolatyndyghymdy aityp kýldi. Qart ta qúptap, ózi bastap apardy da, bala-shaghasynyng әrqaysysynyng atyn atap tanystyrdy. Ortadaghy auyz ýiining ishki bosaghasynan tosyp, qúshaqtay alyp jylaghan әskery sary kiyimdi, aqshyldau súr jigit-kishi jiyenim Shәken eken. Odan keyinirek qatar túrghan ýlken-kishi eki kelin ong tizelerin býgip sәlem etti. Ýlken kelin qazaq saltyndaghy sәlemnen song úmtylyp kelip, qos qoldap amandasty. Búl kelinim, osy ýiding qúraushysy - auyl iyesindey aqylgóii bolyp tanystyryldy. Ýsh jaghy ghana búiralanyp iyghyna tógilgen qyryqpa qara shashty jas kelin, oqushyday izetpen túryp qalyp edi. Ózim baryp qos qoldap amandastym. Búl-mening kelinim ghana emes, qúdasham ekendigi atalghanda kóz jasyn bir syghyp alyp amandasty. Jalghyz qaryndasym Ghayshanyng jaqyn qayyn sinlisi eken. Olardyng art jaghyna tizilgen birkelki bes-alty bala - Tәkenning balalary, ýsh jastaghy eng kishkenesine deyin ýlken kisishe izetpen tosyp, óshiret boyynsha qol berdi. Ýlken kelinning «qúraushy», «aqylgói» ataluynyng bir belgisin osy tәrtipterinen kórip, sýiine kirdim ýlken ýiine.

Oraziman qart tórge shyghyp, menimen birge shay iship qana, Tәkenmen ymdasyp qaytqan son, Tәken, Shәken, eki kelin jabyla bәiek bolyp, meni kýtuge kiristi. Qos kórpe astyma tóselip, qos jastyq arqama, shaghyn ghana alasa ýstel bir jaghyma qoyyldy. Dastarqan eki kisilik qana bolyp, sonyng ýstine jayyldy da, ekinshi jaghyna Tәkenning ózi otyrdy. Ýstelge alghashynda joghary sortty temeki, sirinke qoyylyp edi. Sonynan bótelke men eki rumka, mayly quyrdaq kelip qaldy. Quyrdaq әkelip qoyghan qúdasha kelinning kóz jasy әli de qúrghay qoymaghanyn bayqap qaldym.

- Agha, týni boyy suyqta zirat basynda bolghanynyzdy estidim. Mynadan biraz iship alynyzshy! - dep Tәken rumka qaghystyrdy. - Qazir bizge ólu degen arzan, kóru asa qymbat bolyp ketti. Ólimge qayghyra bersek, ózimizding densaulyghymyz da qalmaytyn kórinedi. Al, sizdi aman kóruimiz, barlyq ólimdi jenetin zor quanysh boldy bizge. Siz aman bolsanyz ghana, songhy esepte, ólim egushilerding qoly qyrqyldy dep quanamyz. Biz jaqtan ólushilerding kóbi sizge jabylghan jalalardyng sebebinen ólgen.

- Maghan estilmey jatqan taghy bir auyr ólim bar ma, qalay?

- Auyr deuge bolmaydy. Ólmes orny bar, arty qayyrly, myqty úrpaqtary qalghan ólim, jenil ólim ghoy. Sizding alandauynyzgha layyq asa qayghyrarlyq mәsele joq!

Balalarynyng eresekterinen ýsh-tórti qauqalap kótergen bir torsyq kelip kirisimen, Tәken sózin toqtata týregeldi. Torsyqty ystyq peshting syrtyna ornalastyryp, ózi auyz ýige shyghyp kýbirlesti de, ornyna qayta kelip otyrdy. Taghy bir-bir rumka qúiyp qaghystyryp jiberdi de, bótelkeni kereuet astyna tygha saldy. Shәken kirip, ýlken dastarqan jayyp, ýlken tabaq quyrdaq әkelip ornalastyrdy. Ýlken kelin әlgi torsyqtan bir tegene qymyz әkeldi de, qúdasha kelin bir tizelep otyra qalyp qymyz qúidy. Ol, әlgindegidey múnly emes, kónildi ajar bayqatty. Erli-zayypty tórteui, menimen beseu bolyp qymyz ishtik. Dórbiljinning men saghynghan qystyq qymyzy sóz bolyp, osy әtiretting ózindegi bireulerding jonyshqagha eki-ýsh bie baylap sauatyndyghy aityldy. Shekara rayon dep ýkimet, 1962 jyly el qashqannan keyin Qúlystay boyyndaghy tórt audangha «erekshe qamdau» sayasatyn jariyalap, ishim-jem jaghyndaghy «normaly qamdau» qysymyn sәl kenitken eken. 1964-65 jyldardaghy «sosialistik tәrbiye» men 1966 jyly bastalghan «zor mәdeniyet tónkerisi», «zor sekirudi qayta shaqyryp», qayta qysyp, asharshylyq apatyn qaytalap tógipti. Tolydaghy Dolannyng dauy óristey kele, baqqan malyn úrlap sauu men úrlap jeuge halyqtyng ózi jasyryn kelisim jasap ala qoyghan siyaqty.

- Mynau, demalu degendi bilmeytin, aghayyndy eki jansebilding úrlap enbektenip jiyp alghan jonyshqasyna baylanyp sauylatyn ýsh qysyrdyng qymyzy! - dep jymidy Tәken. - Sol enbegining aqysyn óndirip alsyn dep, biz de jasyryn rúqsat etkenbiz. Manayyna ynsapty baghamen ghana satyp berip túrady.

Tәken osy әngimesin aityp bola bere, kelinine iyegin bir kóterip qoyyp, qymyz jútty. Qúdasha kelin ashylyp, erkeley qarap sóiledi maghan:

- Agha, Qaysha apay Shәueshekte qyzmette edi. 62-shi jyly arghy betke sheshesi men, aghalarymen birge ótip ketti. Ýsh balasy es jiyp, erjetip qalghan bolatyn. Bәri de... Bighadil aghadan basqasy týgel aman ótti... Olardan hat-habar alyp pa ediniz?

- Ghayshanyng jónin senen ghana estip otyrmyn, kelin, rahmet! Qazir men eshkimning atyn atap súray almaytyn bolyp qaldym. Óldi degen habar estip qalarmyn dep zәrezep bolyp qalyppyn! -degenimde ýy ishining jasyra kýrsingeni sezilgendey boldy. «Ghayshanyng kýieui aman ba?» dep súray jazdap, sol qauippen taghy da bógelip qaldym. Kelin qúdashanyng jylap jýrgeni, bәlkim sol aghasynyng jóni shyghar. Áyteuir, Ghayshanyng ózi men balalarynyng aman ketkeni kýdigimdi sәl jenildetkendey sezildi. Myna quanyshty ýidi taghy da әurelep jylatpay, «Bighadil aghadan basqasy týgel aman ótti» degenin býginshe maldana túruym jón siyaqty. Shәken balalardy shaqyryp kirip, әn salghyzdy, hor aitqyzdy. Eng kishisining kýlkili әnin qaytalap talap etip, ýsh ret aitqyzdyq. «Kóidindey me, qúdamyz mening әnimdi jaqsy kóigenin!» dep әpeke, aghalaryna býiirin tayana maqtanghanyna du kýldik. Mardymsyp taltanday basyp shygha jóneldi ýiden. Men týregelip baryp, bәrin qúda-qúdasha atap, bir-birden maqtap qol berip qúttyqtaghanymda kýlki tipti kóterildi.

Qymyz iship bolyp, dýzge shyqqanymda, Aqsudan erip kelgen bala jigit bir jaghymnan jymiyp qana óte shyqty. «Alansyz bolynyz!» degen kýbirin estirte ketti. Qayta kirgenimde Tәken sozylyp jatyp dem aluymdy tapsyrdy da, ózi qatarlasa jatty. Úiqym keler emes, ekeumizding sóilesip jatqan dybysymyzdy estigen Shәken de kirip, bir jaghymnan otyrdy.

- Agha, múnan song bir jaqqa jýrginiz kele me, iyә, osynda dem ala túramysyz? - dep súrady ol. - Eger osynda túrmaq bolsanyz aldyn ala qamdanyp, dayarlyq jasap qoysaq dep, Oraziman qart súrady menen.

Búl súraugha jauap bergenimshe tayaghyn taqyldatyp qarttyng ózi de kirip keldi. Tórden oryn bosatyp otyrghyza sóiledim:

- Tarymnan ótken kýzde Ýrimjige kelisimen Iledegi bir qayynbiykemning sonda baryp aityp ketken sәlemi men әdirisin alyp edim. «Maghan kelmey arghy betke ótpesin» dep qatty tapsyrghan eken. Sezgirligi zor, bilerligi bar әiel edi. Endi sonda baryp, jol bolsa sol jaqtan ótpekpin. Atym da, jol bastaushym da dayyn, meni kýtip túr.

- Yapyray úzaq jol ghoy ol! - dep qynjyldy qariya. - Dәl shekara týbine kelip alyp ailanyp jýrgeninde, taghy da bir qyrsyq sap ete týspes pe?

- Jaqyn bolghanymen Shәueshek joly qazir tipti qiyn, - dedi Tәken. - Shәueshekting bergi jaghy da shekara jaghy da qatal kýzette. Al, Dórbiljinde halyqtyng qarsylyq nysayy kórinisimen әr kýni tintu jýrgizip jatyr. Solay bolsa da, shekara boyymen dәl aghaday qashqyn jolaushynyng Ilege jýrui bәrinen qaterli.

Shәken dastarqan jasap, Oraziman qariyagha saqtaghan qymyzyn qúidy. Ózining qorytyndy pikirin bir az kidiristen song aitty Tәken:

- Qazirshe jýruge asyqpay, qar ketip jerding qarangyn osy manda kýtip túra túrsanyz, Tarbaghataydyng osy túsynan asyryp saluymyz onshalyq qiyngha soqpas!

- Dúrys! Qar ketip, jer kenigenshe panalay túratyn onasha oryndy myna Orqashardan tabar edik! - dep qariya men Shәken iyzektesti.

- Men Ilege qúr tәuekelmen jýrmekshi emespin, -dedim, jol josparymdy ashyghyraq týsindirip, -osydan Tolygha baryp, dostar arqyly Dolanmen tanyspaqpyn. Onyng maghan senimdi jolqaghaz shyghartyp beruinen ýmitim bar. Eger onday shartym tolyqtanbaytynday bolsa, jer qarayghansha panalay túratyn oryndy ózim-aq taba túrarmyn!

Kýn enkeye bere Oraziman qart aitqan jesir shaldar kelip, jylasa-syqtasa amandasty. «Kempirli shaldar» bir-birden kempirlerin erte kelip, tipti shúrqyrasty. Kempir jýrgen jer ona  ma, olar meni qúshaqtap alyp, ótken-ketkenderdi týgel tizip joqtaghanda, Tәken men qúdasha kelinning estirte almay jýrgen qazalarynyng bәri bir-aq tizilip әshkerelendi. Men kýdiktengen kýieuding aty da, Qúryshbek marqúmnyng jalghyz úlynyng aty da atalyp ketti. Ghayshanyng eri kóbinen búryn ólgen eken. Qystyghyp, meni qinamau ýshin ghana kónildisinip jýrgen qúdasha kelin, kempirler ashyp bergen jolmen shyrqyrap shygha kelip kóristi. Men de aghytylyp, egilip ketip edim. Tәken men Shәken Ókenbaygha keyy kýbirlep túrghanyn qúlaghym shalyp qaldy. «Alystan qinalyp kelgen aghany bir-eki kýn tynyqtyryp alghan song estirtpek bolyp, búl qazany jasyryp túr edik! Bighadilmen qosa qabat estirtilui tym auyr ghoy endi!» dep kýbirlesti.

- Joq, auyrsynbaymyn! Tanerteng osynda kelisimen-aq emeurinderinnen sezgenmin! Bolar is bolghan song auyry ne, jenili ne! - dep kózimdi sýrte baryp amandastym jana kelgenderine. - Bәrine de mening qyrsyghym tiygen, sebepker ózim bolghan song ókinuding jóni joq shyghar!

- Mine, ózin-aq sheshtin, Bighash! - dep bastap Ókenbay kónil aitty. Búryn bәrinen de qayratty aduyn Ókenbay, bәrinen de aduyn sheshen bolyp alypty. Sabyryma sabyr, shydamyma shydam qosyp, jigerin ýstemelep-ýstemelep septi jýrek-bauyryma. Sóite otyryp, qaza sebepterin aiqyndap sóilep berdi.

Eskilikting shyrmauynan ýsh jyl tólem tólep jýrip әreng qútqarghan jalghyz qaryndasym, óz erkimen, mening de razylyghymdy alyp, bir suretshimen túrmystanghan bolatyn. Eki úl, bir qyz kórip, asa tatu túrghanyn estigenmin. Kýieuding jalghyz aiyby jýregi әlsiz, qorqaqtau kórinedi. Ýrimjide men kýreske týsip, zor blok-ýlken úiymnyng jalasy jabylghanda, Bighabilding eng jaqyn syrlasy dep ony aldymen Sәrsen әshkerelepti. «Bighabilding keri tónkeristik úiymyn osy kýieui men inisi Bighadilden jetik biletini joq» dep tóndiripti. Sodan kýreske týse jýrip, kóp qorqudan jýrek qaby keneygen aurugha úshyrapty. Múnday aurugha shaldyqqan jýrek, toqtau bermey qinaytyn kórinedi. Kózine dýniyening bar qúbyjyghyn elestetip, ter aghyzyp, qanyn qashyryp, kózin alarta beredi eken. Tóseginen yrshyp túra jóneletin bolypty.

Ghaysha kýndiz-týni kýzetip, aqyl aityp, qorqynyshtan tyya almapty. «Tipti ótirik bolsa da aitqandaryn moyynday salyp kýresten qútyl, Bighang ókpelemeydi onyna, auru jaghdayyndy men hat jazyp týsindiremin oghan. Bәri-bir ol miyzemeydi, pәle-jala kórgeni búl ghana emes, shynyghyp tas bolyp qatqan jýrek - onyng jýregi. Aqyry jenbey, agharmay qoymaydy ol. Sen moyynday túr, qaytalap tekseru jýrgizilgende búl ótirikke, aurugha shyday almaghandyghymnan, aqiqattyng ózi-aq ashylar dep moyynday salghanmyn deseng bolmady ma!» dep Ghaysha qayta-qayta jol kórsete beripti. Biraq, kýieuding oghan da namysy shydamay, ýstinen zor kýres jiyny ashylatyndyghy estilgen kýni tangha jaqyn Ghayshadan úrlanyp shyghyp, eki kýre tamyryn ústaramen qyrqyp tastap, qansyrap ólipti. Qansha aitqanyna kónbey, balalary men jaryn qiyp, ózdiginen óle salghany ýshin, Ghaysha qatal minezge minip, kózinen bir tamshy jas ta shygharmay jerlete salypty.

- Bizding baryp aitqan kónilimizge sol jónin aitty! - dedi Ókenbay. Búl qazagha balalarynyng birin de jylatpapty. Ýlken ýiine kóship kelip aldy da, shekara ashylysymen sheshesin qoltyqtap, tughan eline kete berdi. Áyteuir, balalarymen týgel aman ótipti! - Ókenbay múnan song inimning jónin eseledi. - Bighadilinning Sәrsenge arnaghan kegi sol qazadan órley týsti. Ýiimen birge ketpey qalghan sebebi sol. Sertin maghan búryn aitqan. Seni óldi degen birinshi retki habar taralysymen, Sәrsendi bauyzdap óltirgen eken. Sonynan qalmay izine týsip alghan qyzyl qorghaushylargha granat tastap segizin súlatqan song ózine oq tiyipti. Qaza bolghanyn sol keshte estip, sýigein úrlap alyp qayttyq! - dep toqtatty sózin.

Qaryndasymnyng jýregin týsinetindigim boyynsha, kýieu ólimin men de sonyng minezimen eleusizirek qaldyra saldym da, ýshinshi qazanyng jónin súradym.

- Al, Qúryshbekting jalghyzy neden ketti?

- Ol Bighadilden keyinirek óldi, -dep kýrsindi Ókenbay. - Aldymen sening jalang jabylyp, kýreske qansha týsse de moyyndamay qoyyp edi. Mәdeniyet topalanynda ol qalpaghynyng ýstine «qashqyndardyng shekaragha jetuine kómektesken. Shujúnjuiyding tapsyrmasymen qalghan» degen bir joyqyn qalpaq ýstemelep kiyilip, asqyndyrghan mylqau kýresting tepkisinen óldi!..

Ashynystan solqylday qalghanymda, dastarqan jayylyp, qúran oqyldy. Sonynan Shәken basqaryp shay qúidy.

- Búl estigendering óz jaqyn tuystaryng ghana! - dep Ókenbay jymiya qarady maghan. - Al, senimen tanystyghyn-dostyghyn búrynyraq jariyalap, maqtanyp qoyyp, tozaqqa ózdikterinen ilinip ólgen tanystaryng tipti kóp. Onyng bәrin aita bersek, býgin bite qoymaydy. Ózing әreng kelgeninde sharshatpay qoya túralyq. Bir sózben aitqanda, solardyng «qúnykeri» de sensin, Bighash! Sondyqtan marqúmdardyng tilek-mýddesi ýshin ózindi myqtap ústap, densaulyghyndy qúrtpay saqtauyng shart! Shesheng men qaryndasyng bizben qoshtasyp keterinde saghan osyny ait dep tapsyrghan. Bizding de senen kýtetin ýmitimiz sol!

Tәken ózining tanertengi aitqan «qazirgi ólu degen arzan, kóru qymbat» degen sózin osy aitylghan kónilderge jalghastyra qaytalap kelip, búl kisilerdi toygha shaqyrtyp kelgendigin jariyalady. Ym qaqty sonsong esik jaqqa qarap. Kәdimgi ýlken tileuding «aqsarbasyn» Shәken jetektep kirip, bata tiledi. Taghy da ýlken qariyamyzgha ymdap oryndattyq.

- Osynday onasha otyrghanymyzda aityp qoyayyn, - Tәken taghy jalghastyrdy sózin. - Múnda basqa, syrt adamdardan da qydyrystap kele qalatyndar bolyp qalar. Qazirden bastap Bighan aghanyng aty atalmasyn, «Jәiirden kelgen qúdamyz Jalqybek» degen kisi osy bolady. Jәne búl kisiden býgin әngime talap etip, bastan keshkenderi jóninen eshtene súramanyzdar! Ojang aqsaqal ekeumiz estidik. Árqaysynynyzgha sóilep beremiz, uaghdamyz osy bolsyn!

Bәri qúptady búl uәdeni. Otyrysymyz «qúdalyq kelisim» toyynyng quanyshty jiynyna ainala ketti. Kól-kósir jasalghan mol dastarqannyng shayyn ishe otyryp, Jantyq aqsaqaldyng jattamaly ghibrat ólenderin tyndadyq. Kýy shertildi, dombyragha qosylyp әn shyrqaldy. Auyl-ýiden әrkim kirip, ýlken ýy tola bastady. Jat adam kirgenin bildiretindey «qúda» atym atalmaghan song qatarymda otyrghandardan kýbirlep әrkimdi súrastyra otyrdym. Búl súraghan adamdarymnyng ishinde Qúryshbek  kóne ýkimetting basyna salghan shoyyn qyspaghynan bolghan kóne aurudan ólipti de, onyng dosy Qúlypker Qaly jana ýkimetting tizege qaqqan shegesinen ólipti. Nauryzbay qoja ýiinde yasytu namazyn jasyryn oqyp túrghanynda qyzyl qorghaushylar kirip kelip, moynyna shalma tastap sýiretip, óligin Maralsu jaghasyna tastap ketipti. Osy Dórbiljinde birge oqyghan eki sabaqtasym týnde óz ýilerinde Qazaqstan radiosyn tyndap jatyp ústalypty da, taghy da sýiretilip baryp, kóshede qalypty. Súraghan taghy bir kóne sabaqtasym, «ýsh aimaq tónkerisinde ofiyser bolyp, eki hanzu óltirgen» degen faktke, atysqan gomendang әskerin óltirdim dep moyyndaghan eken. Kýreske tartylmay, qysymgha alynbay jýrip-aq, kóshedegi aghash bútaghyna asylyp qalypty. Eng zerek oqyghan ayauly sabaqtasym - Ghizatolla Alybekov Qobyqta audandyq ýkimetting kense batsyghy bolghan eken. Kýreske tartylyp, «jerlik últshyl» degen qylmystan dәlelmen qútyla bastaghan shaghynda tereng qúdyqqa týnde toghytylyp ólipti....

- Tosyn ajal, ynghay týnde úrlanyp jetetin bolghan ba, qalay? - dep kýrsine qaradym Ókenbaygha. - Ýrip habar beretin itteriniz de «tónkerisshi» bolyp ketkennen sau ma?

- Joq, itterimiz ashyq «keri tónkerisshi» bolyp, aldymen qyrylyp bitken. Ókenbay kýle jauap qatty. - Týnde jortatyn eki ayaqty itter, ózderining tónkeristik mindetine kesir bola bergen son, qojalaryna «qúraldy keri tónkerisshi» dep shaghystyryp, aldymen sol jaryqtyqtardyng túqymyn qúrtqyzghan. Senimdi kýzetshilerimizden solay aiyrylyp, sanyrau bolyp qalghandyghymyzdan, ynghay týnde qolgha týsetin boldyq! Qolgha týnde týsken «keri tónkerisshilerdin» jәrkemdelui tipti onay eken. Súraq-tergeu, kýres jiyndaryn ashyp әure bolmay-aq, «qylmysyn jasyra ketu ýshin qashyp shyghyp, ózin-ózi óltirip aldy» dey salady. Tipti keybirin kómip tastap, Sovetke qashyp ketti degen ýlken jalany órbitedi de, bala-shaghasyn tergep qinaydy. Olardyng qarsy dau kótergenin «partiyagha qarsy» degen ýkimmen qolgha alady...

- Bәri, bir sózben aitqanda, túqym qúrtu ghoy bayaghy! - dep aqyn Jantyq Ókenbaydyng ar jaghynan kýngirledi. - Asharshylyq pen qyspaqtan qútylu ýshin óz eline ketpek bolghanyn qashqyn dep jazalap, qashpay shydaghandaryn «mindetpen qaldy», «kómilgen bomby» dep jazalap jatqany, týgelimen sol sayasat emes pe!

- Sóitip, qudalap, qyspaqtap shydatpay ýrkitedi de múnda qalghan mal-mýlkimen ishkeriden shaqyryp alghan kóshpendilerin bayytady! - dep Ókenning kempiri ashyq danghyrlap jiberip edi. Shaly kýlki ýshin zekidi oghan:

- Ýi-ýi, kempir, qysa sóilesenshi! Mandayyna men de simaymyn-au osy! - dastarqandastar qarqylday kýlgende, men kempirining aitqanyn ózinen anyqtay súradym:

- Ana jylghy qashqandardyng mal-mýlki qalyp pa edi?

- Olar asyghysta, әiteuir basymyz qútylsa boldy dep jalanash-jalpy soqa bastaryn ghana әketken. Olar ketip jatqanda kelimsekter dayyn ýilerge kirip-kirip alyp, kilem-alasha, syrmaqtaryn, sauyn siyr, shulaghan qaz-ýirek, tauyqtaryn talasyp iyelenip jatty. Búrynghy iyeleri satugha rúqsat ala almaytyn sýt pen júmyrtqa, tauyq, ýirekterdi sol batyrlar satyp, qazir qala men qystaqtardyng auqattylary týgelimen sol kelimsekter bolyp aldy. Ýkimetting qashpaghan jerlikterdi «shege», «bomby» atap, әli de qorqytyp jatqan sebebi - sodan dәnikkendiginen. Qalghandary taghy da ýrke jónelse, jana baylar mal-mýlikterin taghy da bas salmaq!

- Al, "qúda", - dedi Tәken maghan qarap, syrttan senimsizdeu bireulerding kelgendigin sezdirdi. -  «Auyldyng alty auyzy» týgil, alpys auyzy aitylyp boldy. Endigi kezek sizge kelgen shyghar, «qonaq kәdesi» deytin bar ghoy!

Ýnimnen tanylyp qalmayyn degen oimen kensiriktete jauap qayyrdym:

- Men, qonaq emes, qúdamyn ghoy, ózdering qyz ber dep qolqalap shaqyryp әkelip, onyng ýstine әn men kýy súrasanyzdar, nysapsyzdyq bolmay ma! Qane qúda, qúdaghilar, ózdering tórelik aityndarshy!

«Qúda-qúdaghilar» kýle qúptady kensirik jauabymdy.

Jazghan qúlda sharshau joq, býgingi toy qyzyghy týgel ózimizden! - desti.

- Olay bolsa, myna bas qúdadan basqa, osy kәrilerinning bәri ónerlerin kórsetsin! - dep kәngirledim. - Ózim púshyq bolsam da, naryqtaryndy aiyra alatyn kisimin!

Du kýldi ýy ishi.

- Naryq aiyryspaq bolsanyz, qúdamyzdyng ónerin bizding de kórgimiz keledi, aitysamyz! - eki kempir ynghaylana qaldy.

- Qúda bolugha mening óz narqymdy da tanymay qolqalaghan bolsanyzdar, isimizding asyghys, әli de shiyki bolghany ghoy, olay bolsa qúda dep atasudy qoya túralyq!

- «Qozy Kórpeshti aita almaghan búzyp alady» deushi edi. Synyqtan syltau izdetpey qoya salyndar endi! - dep Jantyq shal dombyra aldy qolyna. - Qúda ýshin talaptaryndy men-aq oryndap bereyin! Bir úzaq qissany bastay jóneldi sóitip. Andushynyng súq kózinen meni aulaghyraq qaldyru ýshin tapqan amaly ekendigin týsinip, keseldi qúdanyng әdetimen shalqalay jatyp ap tyndaghan boldym. Bir qyzylsary kóse esik jaqtan maghan ýnile berdi. Dýzge shyqqanymda massha tәntirektegen bolyp ere shyqty sonymnan. «Qúda-qúdalap» aldy-artymdy orap, enteley týsti. Osyndayda sózge tartyp, jón súramaq siyaqty. Dәrethanagha jaqynday bergenimde auyl jigitterining bireui kelip, jeninen tarta jóneldi.

- Maspysyn, ýi! Dәretke bara jatqan kisining sonynan it qana eretin! - osy sózben tityghyna tiyip, qaqpadan shygharyp әketken siyaqty edi. Men qaytyp kelip ýige kirgenimde, bosaghagha kelip taghy da ornalasa qalypty. Qashan toy tarqaghangha deyin sol ornynan qozghalmay maghan qarady da otyrdy. Dastarqannyng songhy batasyndaghy «ketkening kele bersin, kemtiging tola bersin!» degen tilekten basqa ol sezetindey sóz shyqpady tuystardan. Áreng kóriskenimizge jaray sóilese almaghandyqtaryna kýrsinip, maghan jaltaq-jaltaq qarap tarasty. Al, tynshynyng ózi de qúlaghyna ile keterlik eshtene taba almaghanyna kónilsizdenip shyqty. Ony ózinshe mas bolghan keyippen jas jigitter qorshap-jelkelep bara jatqanyn Shәken aityp kirdi.

- Búl - osy maskýnemdik beynemen timiskilep jýretin naghyz jaldanba tynshy! - dedi Tәken. - Aylyghy elu somdyq tynshylardan osynday birqanshasy bar. Kýmәndi adam tauyp ústata alsa, kóbirek nәpaqa alady eken. Býgin búl ýige qalay kele qalghany júmbaq!

- Joq, búryn da terezeden anda-sanda syghalap ketetinin estip jýrgenmin, - dep Shәken aghasynyng kýdigine týzetu aitty. - Qay ýide qonaq bolsa, sol ýidi tabady. Araqkeshtigi nedәuir ýdegen, adam satyp araq tabudan basqa qamy joq, әielinen aiyrylghan boydaq tynshy.

Ertenine keshte ýiine Ókenbay shaqyrtyp edi. Onyng ýii әli de tómen, «Kýrti kóshesinin» ayaghynda eken. Oraziman qart qalyp, eki velosiypedpen Tәken ekeumiz ghana bardyq. Keshegi toyda birge bolghan shal-kempirler shanamen bizden búryn kelip alypty. Qoygha batany maghan istetti. Qaladan tym shetkeri, onasha ýige barghan song beyghamsyp, ashyq sóilese berippiz. Ýrimji ahualynan, óz jayymnan súralghan súraulargha da býrkemesiz jauap qayyra berippin. Shay dastarqany jiylghan shaqta Shәken keldi. Átiret júmysy shyghyp qalghanyn aityp, aghasyn qaytardy da, ornynda ózi qaldy.

«Qúdalyq» degendi úmytyp, ashyq әngimelesip otyrghanymyzda aula syrtynan qaratylghan terezeden bireulerding qatqyl ýnmen sóilegen dybysy estildi:

- Sen kim? Neghyp otyrsyng múnda?

Kýngirlep qana jauap qatqan bireuining sózi estilmedi. Ýy iyesi terezege baryp qarap biraz túrdy da, ynyldap oyana qaytty.

- Ózimizding balalar ghoy. Mas bireu qúsyp otyrghan siyaqty. Alang bolmanyzdar oghan! - dey saldy, sóitse de. - Taghy da solay boldy-au osy! - Ornyna otyryp, jay auyl әngimesin sóiley berdi. Keshegi kóse sary, sәlem bere kirip, esik jaqqa taghy da otyra qalghanyn kórmegensip, mýlde eleusiz qaldyrdy. Tereze syrtynan janaghy tyndap otyrghan osy ekendigin sezsem de, saq Ókenning ony elemegensy qalghanyna qarap, men de jastyqqa qapersiz shalqalap otyra berdim. Múny syrtta tergegen jigitterding ýige kirgize saluynda da syr bar siyaqty. Dastarqandastar әngimeni Ókenbaydyng ynghayymen jýrgizdi. Sóitse de, saqtyqpen tizgindelip, sarang sóilenip otyrdy. Kóse sarynyng kózi menen auar emes. Esik jaqta búrynnan otyrghan qonaq kýtushiden mening kim ekenimdi súraghanday boldy. «Jәiirden kelgen qúdamyz» dep qana qoyghan kýtushiden kýbirlep súraghan taghy bir súrauyna, «Jalqybek» degen jauap aldy. Ýy manayy jym-jyrt. Qauipti bir jayt bolsa syrttaghy qorghaushymnan bir dybys kelse kerek edi. Kóse sarygha qaramaghanymen Ókenning qúlaghy da týruli ekendigin bilip otyrmyn. Qong buryl múrty jybyrlap qoyady. Dastarqandas shaldar qarasyp qoyyp, biylghy kommuna «tabysyn» әngimeley berdi. Demin ishine tartqan tónirek, qúiyn boran kýtip túrghanday, elegizite berdi meni.

- Qúda, Jәiirding qysy qalay bolyp túr? - dep ýy iyesi maghan jymiyp qaray bere, bergi kózin qysyp qaldy. «Qauiptenbe» degen isharasy ekendigin úqtym.

- Taudyng biylghy qysy suyq, qary tym júqa, - ýnimdi taghy da múrnyma jibere jauap qattym. - Az jauyp, ýskirik aidap túr! Myna qalpynda jazda Jәiirge shóp shygha qoymas! - Kempirlerding kýlkisine qaraghanda jauabym men ýnim kelisim tapqan siyaqty.

Et erterek týsip, tabaq tartyldy.

Biz de tez qarbytyp, tarap ketuge asygha kiristik. Kóse sary tabaqqa shaqyrylmady. Álgi momyn kýtushimen birge shaghyn ghana tabaqta otyryp, taghy birdeme súraghanday boldy. «Osy kisi Bighabil aghagha úqsaydy ghoy?» dep súraghanyn kýtushining jauabynan úqqanday boldym. «Bighabil púshyq pa edi, ne ottap otyrsyng ózin?», «E, oqys bolsa... kýreste múryn týgil kóz de shyghady ghoy!» -  dep ashyq kýldi kóse sary. Ókenbay jymiyp qana basqa sóz qozghay berdi. Óninen eshqanday ózgeris kórine qoymaghanynan quat tapqandaymyn.

Bata istelgen song kóse sary tәltirektey basyp shyghyp ketti. «Mynau endi saqshygha jeter» degen kýdik asyqtyryp, Ókenbaymen qoshtasyp shyqtym.

- Erteng taghy da kórisip qalarmyz! -  dedi Óken, mening qolymdy qysyp. - Sóitse de saqtyqta qorlyq joq. Áyteuir qayda jýrseng de aman boluyndy ghana tileymiz, bauyrym! - degeninde ýni sәl dirilmen jylamsyray shyqty.

Shәken ekeumiz velosiypedke mine jóneldik. Kóshe joly tayghaq edi. Bylay shyqqan song tipti tayghanay berdi velosiyped. Týsip jetektey ayandadyq.

Qaranghy kóshening bir búrylysynan óte berip, qayyrylyp túra qaldym. Art jaghymnan bir kólenke kórine salyp tyghyldy. Shәken aldynghy jaghymda, jol bastap barady. Ekinshi búrylystan óte berip taghy da jalt qayyryldym. Álgi qara kólenke terekter daldasymen sonymyzdan әli de baspalap erip keledi eken. Aghash daldasyna taghy da tyghyla qoydy. Túrqy da, sholaq qara beshpetti kiyimi de sol kóse sary. Mening býgin qayda týnerimdi bilmek siyaqty. Velosiypedimdi bir terekke sýiey sala men de daldalandym. Qap-qaranghy iyen kóshede jayghap tastap ketuge ynghaylanyp tostym. Aldymdaghy Shәken de toqtap qarap túr eken. Jýre ber degendey qolymdy sermep qalghanymdy bayqamady. Kóse sary jasyrynghan tústan ynq ete týsken dybys estildi de shalqalap baryp qúlay ketkeni kórindi. Shәken jýgirip mening qasyma jetip keldi. «Kim?», «Kóse saryny syrtynan bireu soghyp ketti!», «Olay bolsa, jýriniz, tez ketelik!», «Asyqpa, ne bolghanyn bile ketelik!»

Jyghylghannyng art jaghynan eki adam shygha keldi de, ekeulep daghargha tyqty. Biri arqasyna molyraq birdeme jamyla sala arqalay jóneldi. Tynshy sespey qatqan eken. Kýnshyghys jaq shetke shyghatyn qysqa kóshemen әketti. Bizding qarsy túsymyzdaghy terek daldasynan sóiledi bireu: «Tәiny ekendigi býgin tolyq anyqtaldy. Tezirek jýrip ketinizder!» Osyny aita sala, kóshe terekterining syrtymen tasalana jýgirip, әlgi ólikti әketken jaqqa jóneldi. Búlar da ekeu eken. Bizge tanylghysy kelmegenin týsinip, velosiypedke mine zyttyq. Aldymyzdan bir búrylystan óte bergenimizde terek daldasynan taghy da ekeui shygha jóneldi. Búl ekeui bizdi kórmegendey ispetpen, janaghylar ketken jaqqa jýgirdi...

Biz ýige alqyna jettik. Bolghan oqighany Tәkenge inisi sybyrlay sóilep bayandady.

- Sovetke saqshy tәiniylerinen taghy bireui «qashty» deshi! - Tәken jymiya kýldi búl ólimge. - Búlardy attandyryp jýrgen - balalar eken-au! Jә, sheshinip otyra qalynyz! - dedi maghan qarap.

Kelinder men balalar qarsy ýige jatyp úiyqtap qalghan siyaqty. Dastarqandy Tәkenning ózi jasap jiberip, dayyndap qoyghan quyrdaq pen araq qúidy.

- Múnday is búl qalada birneshe ret ótti, -dep kýbirledi Tәken. - Saqshy jaq jasyryp óltirgen «keri tónkerisshilerin» Sovetke qashty dey salatyn bolghan son, olardyng tәiniylerin jastar jaghynyng «Sovetke jóneltip» jatqany ghoy. Siz qauiptenbeniz, qorghaushy-kýzetshiniz mol kórinedi. Ne isteu kerektigin solardan kelgen habargha qaray kóresiz!...

Úiqydan biz oyanghanda kýn shyghyp keledi eken. Oraziman qart kirip, shaytan arbaly bir bala jigitting meni Aqsugha shyghatyn jol auzynda kýtip túrghanyn aitty. Apyl-qúpyl kiyine salyp qoshtastym. Eger Ile jaqtan óte almaytynday bolsam, jaz shygha qaytyp keletindigimdi aityp, velosiypedti auyz ýiden jetektey shyqtym. Qart jylay túryp, yqylasqa toly batasyn berip úzatty.

Aqsudan erip kelgen qorghaushym meni kóre sala velosiypedine minip, kelgen jolymyzben aghyza jóneldi. Asyghu qajettigin týsinip, ere aghyzdym. Sóilesip, týndegi oqighanyng jónin aitar týri joq. Býirek betti qonyrsha, jap-jas jýzi tomsaruly bolghan song men de súray qoymadym.

Áke-sheshesine, endi óz jolyma týsetindigimdi aityp qana shay iship, Jәiirden kiyip kelgen kiyimimdi kie qoshtastym. Maghan qorghaushy bolghan úly lәm demey jymiyp, qolymdy qatty qysyp attandyrdy. Meni úzata shyghyp túrghan әke-sheshesining aldynda syryn tipti jasyratyn týri bar. «Kóp jasa, rahmet saghan!» dep qana alghys aittym.

Azyken attardy nedәuir kýtip baptapty...

Kóregen tergeushim, osy balalardyng kóz ashyp kórgeni, sizderding tәrbie ghana ghoy. «Sasyq ziyaly» bolyp ketpeuleri ýshin óz keremetterinizdi ghana tórt-bes jyl oqytyp, maldanbaq bolghansyzdar. Bizdey jýgen-qúryqsyz oqyghandar joyylghan son, dýniyede ata-anasyn da bilmeytin mәngýrt-jarymes qúlymyz ben malymyz ghana qalady dep, taza-iyismayly ziyalylyqpen-aq tәrbiyelep edinizder. Is jýzinde sizder joyghan últshyl-keri tónkerisshilerding myng eselep kóbeygendigin tәnirleriniz de týsinbey óldi-au deymin. Mәngilikke bút-búrqan boldym dep hrustal әinek ishinde qapersiz kerdiyip jatqan jatysynan-aq belgili ghoy.

Qylmysqa kenirdegimnen malyp qoysanyzdar da, sizderge arnaghan, óz denemnen әldeqayda zor alghysym barlyghyna senbessizder. Sonda da aitayyn, bizdey aram shópti tamyrymen júlyp, túqymyn qúrttyq dep jýrip, býkil halyqty barlyq úrpaghymen mening jetilgen izbasaryma ainaldyryp bergendikteriniz ýshin, ózderinizdi ailandyryp jýrgen apattardyng bәrinen de boryshtyraqpyn!

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»[1]