IYgilikke bastaytyn kýmәn

Eseyip erjetken sayyn, osy minsiz hikayanyng boyynan kýmәndi jәitter kózge úryp kórine bastady. Eng әueli Qúryshtyn, massaget degende, kimmen kýreskendigi ayan boldy. Grekting tarihy jәdigerlerinde massaget, issedon, tohar, haumavarga, tigrahauda dep atalatyn elder, barlyghy skif dep atalatyn alyp elding jeke-jeke rulary eken. Eski tarihshylar olardyng bir el ekenin joqqa shygharmaydy.

IYgilikke bastaytyn kýmәn

Eseyip erjetken sayyn, osy minsiz hikayanyng boyynan kýmәndi jәitter kózge úryp kórine bastady. Eng әueli Qúryshtyn, massaget degende, kimmen kýreskendigi ayan boldy. Grekting tarihy jәdigerlerinde massaget, issedon, tohar, haumavarga, tigrahauda dep atalatyn elder, barlyghy skif dep atalatyn alyp elding jeke-jeke rulary eken. Eski tarihshylar olardyng bir el ekenin joqqa shygharmaydy.

Kýnderding kýninde «saq» degen júmbaq elding de sol bayaghy ... skif ekeni anyqtaldy. Uaqyt ótken sayyn, mәselening bayybyna barghan sayyn qazan tónkerisine deyingi búrynghy Reseyding nәsilshil tarihshylarynyn, odan keyingi sovet tarihy ghylymynyng bylyghy kýn sanap ashyla berdi. Eng sonynda skiyf, hún, týrik jәne býgingi qazaq, býgingi dýniyening shartarabyna tarap ketken barlyq týrik halyqtary - osylardyng barlyghy bir-aq nәsil ekeni, bir tamyrdan ósip-óngeni belgili boldy. Tipti deseniz amerikadaghy ýndisterding izi de, osy, kezinde grekter Giyperboreya dep ataghan úly ólkeden tabylyp jatyr.Qazir ghylymda «paleoaziattar» dep atalatyn jana taqyryp, jana dәris bar. Jerding tektonikalyq tarihyn zertteytin ghalymdardyng aitysyna qaraghanda, osydan әldeneshe myng jyl búrynghy kóne zamandarda Amerika men Evraziya bir qúrlyq bolghan eken. Ol kezde Amerika men eki aramyzdy bólip túratyn Bering búghazynyng nyshany da joq eken. Keyinnen súmdyq planetarlyq apat kezinde birtútas qúrlyq ortasynan «synyp», eki «synyq» eki jaqqa ketipti. Ortasynan búghaz payda bolghan. Nemese tektonikalyq tarihtan endi adamzat tarihyna keletin bolsaq, bәri de óz-ózinen týsinikti bolyp shyghady. Úly apat kezinde birtútas qúrlyq qana «synbaghan», qaraghanda kóz talatyn sonau yqylym (әlde 50-60 myn, әlde tipti 100 myng jyl búrynghy) zamannan beri osy qúrlyqta ósip-ónip kele jatqan bir úly nәsil de ortasynan «synghan». Jartysy Amerika qúrlyghymen birge jer sharynyng qarsy betine ketip qalghan. Seniniz-senbeniz, tektonika ghylymy osylay deydi. Genetikalyq analiz kezinde amerikalyq ýndister týrik halyqtarymen nәsildes bolyp shyqsa, basqany bilmeymin, ózim tanqalmas edim. Kim biledi, keyin «paleoaziattar» dep atalatyn ghylym baghytyn ózgertip «paleoskifter» bolyp ketui de ghajap emes.

Áriyne, búl alys bolashaqtyng isi. Al biz ózimizding tikeley babalarymyz - skifterge qaytyp keleyik. Tarihy ghylym barlyq uaqytta iydeologiyanyng qúraly, óz zamanyndaghy sayasattyng ainasy bolghan. Bolishevikter búl tarapta eshqanday janalyq ashqan joq. Sol sebepti sovet tarihy ghylymy da búrynghy eski jolmen jýrdi. Osynyng saldarynan kóshpendi әuletting adam týsinbeytin tarihy jasaldy.

Sózimiz týsinikti boluy ýshin mysal keltire otyrayyq. Eng әueli skifterdin, saqtardyn, húndardyn, týrikterding jәne eng sonynda dýniyege shashyrap ketken týrik halyqtarynyng tarihtary - búlar bir birine qatysy joq, bólek-bólek túrghan tarihtar dep jariyalandy. Yaghni, sovet týrkologiyasynyn, skifologiyasynyng «dәlelderine», «uәjderine», «argumentterine» sýienetin bolsanyz, onda Dalanyng tarihy mynaday bolyp shyghady. Eng әueli búl dalany skif degen halyq jaylapty. Álbette, ol skif degenimiz bir-birimen ómir boyy soghysyp jýretin, bir-birine qany qosylmaytyn týrli taypalardan túrghan. Saqtar búlargha mýldem úqsamaydy, basqa halyq deydi. Jaqsy dep kelisesiz. Bir kezde saq ta, skif te kenetten joq bolyp ketedi. Qayda ketti dep súraysyz. V obshem, qysqasy... tarih sahnasynan ketip qaldy deydi. Esesine, arada taghy biraz uaqyt ótkende endi Evraziyada hún degen halyq payda bolady. Skiften ainymaydy. Joq, búl mýldem basqa halyq deydi. Búlar da bastary birikpeytin ... birdeneler deydi. Biraq, sol «birdeneler» Qytaydan jenilip, Europagha qonys audaryp kelgende әlemdi biylep otyrghan Rim imperiyasyn aldyna tizerletip túrghyzyp qoyypty. Búl әzer-әzer moyyndalatyn nemese mýldem moyyndalmaytyn nәrse. Al skifter tarih sahnasynan ketkende, mýmkin, bylaysha aitqanda, basqa bir alys ólkege qonys audarghan shyghar. Kóshpendi halyq edi ghoy deysiz. Joq, birjola jer betinen joyylghan deydi. Al olay bolsa, húndar qaydan keldi dep súraysyz. V obshem, qysqasy ... aspannan týsti deydi. Hosh. Kýnderding kýninde húndar da ghayyp bolyp ketedi. Qayda ketti? Jarym-jartylay assimilyasiyagha úshyrap, Europa halyqtarynyng qúramyna kirip ketti. Al, qalghandary ... tarih sahnasynan birjola ketti deydi. Halyqtar qúddy akterler siyaqty birin-biri almastyratyn búl nendey sahna dep súraysyz. Sahna degen bizding kózimiz kórip túrghan, kózimizding janary jetken jer. Yaghni, bizding qaghazgha tanbalaghan jәdigerlerimiz deydi.

Aldynyzda tau, yaky qalyng orman túr deyik, sizding kóziniz taudyng ber jaghyndaghyny, assa ózinizge qarap túrghan bókterdegini ghana, ormannyng alanqayyndaghyny ghana kóresiz. Al sol siz kórgen qúbylys taudan ne ormannan ary qaray sekirip ketti deyik, onda qalay bolady deysiz. Onda bizding sharuamyz joq, biz ózimizding kórgen-bilgenimizdi ghana, ózimizge qatysy bardy ghana, ózimizding qatysqanymyzdy ghana tarih dep moyyndaymyz deydi. Osydan keyin qúrmetti oqyrman, húndardyng auagha sinip izim-qayym joghaluy men arada biraz uaqyt ótkende, aspannan, ghayyptan týrik qaghanattarynyng payda boluy óz-ózinen týsinikti nәrse. Kýlmeniz, bәrin siqyr arqyly týsindiretin tarihy ghylym osylay dep bayan etedi. Tek týrik qaghanattarynan keyingi tariyhqa kelgende azynaulaq úyattary oyanady. Sebebi, kózkórim jerde túrghan, elding bәri biletin keshegi ghana tarih qoy. Búnda da biraz nәrseni bylyqtyryp baryp, qazaq, qyrghyz, bashqúrt, әzirbayjan, osman týrikteri, gagauz, t.b. týrik halyqtaryn bayaghy kóne týrikterding úrpaghy ekenin әzer-әzer moyyndaydy.

Totalitarlyq sistema týrik halyqtarynyng әrqaysysyna jeke-jeke tarih «jasap» berumen shektelmedi. Týrkilerde búryn týk te bolghan joq, jazu bolghan joq degen jeleumen týrki halyqtaryna týrli әlipby (alfaviyt) ýlestirip berdi.

Endi týsinisip kóriniz. Áskerde jýrgende Kavkazdan kelgen qarashay, balqar, qúmyqtarmen, qyrymnan kelgen tatarlarmen qazaqsha sóilese beretinbiz, sebebi búl tilderding arasyndaghy aiyrma óte az, joqqa tәn. Al azynaulaq aiyrma әlipbiyden bolghan, sebebi, basqa tilden (dәlirek aitqanda orys tilinen) kelgen dybys, sóileu mәnerine әser etedi. Búl ghylymy dәleldengen nәrse. Al endi qarashay, qúmyq, balqar tilinde shyqqan gazet-jurnaldy, kitapty oqyp kóriniz. Oqy almaysyz. Sebebi qoldan jasalghan, bir ghana nәrseni - týrikterdi jaqyndastyrmaudy, olardyng ózara týsinisuin barynsha qiyndatudy kózdegen әlipbiydi, dybystalu jýiesin týsinu mýmkin emes. 80-jyldardyng ayaghynda bolghan bir oqigha esime oralady. Konservatoriyanyng rektory Dýisen Qaseyinov jylyna bir nemese keyde eki halyqaralyq týrki halyqtarynyng konferensiyalaryn, óner festivaliderin úiymdastyratyn bir jaqsy әdeti bar edi. Osynday kezekti konferensiyalardyng birine chuvashtyng ataqty muzykatanushy ghalymy keldi. Ol kezde men konservatoriyanyng janyndaghy foliklor kabiynetining mengerushisi qyzmetindemin. Chuvashtyng ghalymy tanysqannan keyin chuvashtyng halyq әnderi toptastyrylghan birneshe kýitabaqty syigha tartty.

- Fonotekanyzgha saqtap qoyynyz, alysta chuvash degen bauyrymyz bar dep úmytpay jýrinizder bizdi, - dedi.

Kýitabaqty audaryp-tónkerip qaradym. Ár әnning astynda, jaqshanyng ishinde keletin «ngrlati» degen sózge nazar audardym. «ngrlati» deydi de adamnyng aty-jónin jazady.

- Sizderde «ng» degen әrip bar ma? -dep súradym.

Ghalym kýldi.

- Joq, әriyne. Ol orys alfaviytinen kelgen.

- «iyrlati» degen ne maghyna beredi? - dedim.

- Sizder shygharmanyng astyna, «oryndaytyn pәlenshe» dep jazasyzdar ghoy, búl da sol siyaqty, - dedi ghalym.

- Solay dep jazbaysyzdar ma, «yrlati» degen sóz týsiniksiz eken, - dedim.

Ghalym taghy da kýldi.

- «yrlati» dep jazylady, «jyrlaydy» dep oqylady, key jerlerde «yyrlaydy» dep oqylady, - dedi sodan son.

- Olay bolsa «y» qaydan keldi? - dedim men.

Chuvash ghalym sәl múnayynqyrap qalyp baryp jauap bergen.

- Ne isteysiz. Taghdyr degen sol. Bizge jasap bergen әlipbiyining týri osy.

Imperiyalyq, totalitarlyq iydeyany basshylyqqa alghan sovettik til ghylymy osynday qylmystargha barghan. Biraq, osy isting basy qasynda jýrgen ghalymdardy aiyptaugha da bolmaydy, sebebi, barlyghy da qyzyl dualdyng ar jaghynda otyrghan múrtty әmirshining aituymen jasalghan.

Áriyne, býginde bayyrghy týrik sanasyn qalpyna keltiru maqsatynda kóptegen ortalyqtar, jekelegen adamdar júmys istep jatyr. Eng әueli tyndyrylatyn is - әlipbiydi unifikasiyalau, ortaqtastyru. Búl tarapta birshama iygilikti sharalar iske asqan siyaqty. Eng bastysy týrik halyqtarynyng filologtary birynghay latyn әlipbii jayynda pәtualasqan. Eger osy is ayaghyna deyin jetkizilse onda týrik tili aghylshyn men qytay tilinen keyingi ýshinshi oryngha shyghuy mýmkin. Kompiuter tilin biletin mamandardyng aitysyna qaraghanda osy kýngi flektivti (qoparylmaly) tilderden góri kompiuterge agglutinativtik (jalghamaly) týrik tili qolayly kórinedi. Áriyne, búl bolashaqtyng isi.

Gumiylevting aitqan әngimesi

1988 jyldyng kýzinde men Leningradqa bardym. Sondaghy Saltykov-Shedrin atyndaghy memlekettik kitaphanada eki aptaday otyryp júmys isteudi josparlaghan edim. Leningradta oqityn aspirant dostarym jaqsylap qarsy aldy, sonymen ertenine júmysqa kiristim. Ayta ketu kerek, Mәskeudegi Lenin atyndaghy memlekettik kitaphanadan keyingi ekinshi orynda túrghan búl әigili kitap qoymasy әlemdegi eng iri kitaphanalardyng birinen sanalady.

Osy qisapsyz baylyqty aqtaryp jýrgen kýnderi men bir qazaqtyng balasymen tanystym. Týste ashanada shay iship otyrghanymda janyma úzyn boyly, aqqúba, týri orystyng akterlerine taman keletin bir jigit taqap, taza qazaq tilinde amandasqan. Alysta jýrip otandasyndy, qandasyndy kezdestirgen ýlken quanysh. Ilezde shýiirkelesip kettik. Aty - Qayrat, familiyasy Danabaev eken. Úmytpasam, ekonomika men filosofiya salasynyng mamany.

- Siz siyrek qoljazbalar qorynda otyrsyz, men búl kitaphanany bes sausaghymday bilem, osynda jýrgenimizge on jylday boldy, óz ýiimiz siyaqty, - dedi jana tanysym. - Aytynyz, ne izdep jatyrsyz? Kómektesip jibereyin.

- Gerodot, Strabon, Ksenofonttan basqa, skifter turaly jazghan avtorlar bolsa, - dedim men.

Qayrat oilanyp qaldy.

- Qiyndau eken, - dedi sodan keyin. - Biz bylay isteyik. Keshke birge shyghayyq. Men býgin Gumiylevting ýiine bara jatyrmyn. Aytayyn sizge, Lev Nikolaevich әlemdegi eng myqty istochnikoved-jәdigertanushylardyng biri. Oiymsha, problemanyzdy sol kisi sheship beredi.

Keshke birge shyghyp, Leningradtyng alys audandarynyng birinde túratyn úly tarihshynyng ýiine osylay barghan edim. Artynan estidim, qazaq aspiranttary ol kisining ýiine emin-erkin kire beredi eken. Esikti bir qyz ashty. Gumiylev orta boyly, nyghyz deneli, sary óndi adam eken. Aman-saulyq súrasqannan keyin Qayrat sómkesinen tórt kitap alyp, ýy iyesine ústatqan. Gumiylev bir jurnaldy ashty da, kitaptardyng múqabalaryna qarap otyryp, bir belgi jasady.

- Besinshi kitabynyzdy keyin qaytaram, - dedi Qayrat.

- Jaraydy, kelistik, - dedi ýy iyesi.

Gumiylevting kitap qory qazaq aspiranttarynyng atausyz kitaphanasy eken. Birin alyp, birin qaytaryp jatady. Kimning ne alghany jurnalda tirkeledi.

Jasy kelgen kәri adam. Jalghyz túrady. Tariyh-etnografiya institutynyng aspiranttary kezektesip ýiin qarap, tamaghyn pisirip beredi eken. Azdan song aldygha shay keldi. Gumiylev sonda ghana súrauly jýzin maghan búrghan.

- Búl jigit Almatydan keldi, siyrek qoljazbalar qorynda júmys istep jatyr, - dedi Qayrat.

- Aty-jóniniz kim? - dedi Gumiylev.

Men aty-jónimdi aittym.

- Qazaqsyz ba? - dedi Gumiylev.

- IYә, qazaqpyn, - dedim men.

Ýnsiz shay ishuge kiristik.

- Ruynyz kim? - dedi bir kezde ýy iyesi.

Aydaladaghy Leningradta otyrghan orys ghalymynyng ruyndy súraghany birtýrli... jabayy (Qúday keshirsin) estiledi eken. Sasyp qaldym. Sodan song ruymdy aittym.

- Ket Búghanyng ruy ghoy, - dedi Gumiylev. - Mening «Etnogenez jәne jerding biosferasy» degen kitabymda Ket Búgha noyon jayynda tútas tarau bar. Oqyp pa ediniz?

Ket Búgha jayly biraz әngimelep berdi. Onyng tampliyer rysarilaryna kómekke barghany, rysarilardyng satqyndyq istegeni, Ket Búghanyng jenilgeni, ólgeni, sýiegi sol Palestinada qalghany... jýrek eljiretetin kóne shejire.

- Ket Búghanyng túqymdary bar ma? - dep súrady әngimesining ayaghynda ýy iyesi.

- Jezqazghannyng Úlytau audanynda Baltaly-Baghanaly degen Naymannyng bir atasy jaylaydy, Ket Búghanyng eli sol, - dedim men, - Ket Búghanyng kýileri qazaqta әli tartylady.

Gumiylev sәl tanqalyp qaldy.

- Ol muzykant bolghan ba?

- IYә, kýishi bolghan, «Kertolghau», «Synghan Búghy», «Emen tolqyn» degen kýileri bolghan, - dedim men.

Gumiylev az ýnsiz otyryp baryp sózin sabaqtaghan.

- Áriyne, onyng tanqalatyn eshtenesi joq. Ol zaman erlik zaman, erlerding zamany ghoy. Ol kezde ómir men ólimning arasynda, aqyretting aldynda túrghan adam keyin ózining basynan keshkenin tamasha muzykagha ainaldyra bilgen ghoy. Men basymdy iyip ótken adamdardyng biri - osy Ket Búgha.

Azdan song men problemamdy aittym.

- Gerodotqa kóniliniz tolmay ma? - dedi Gumiylev bolar-bolmas ezu tartyp.

- Onyng barlyghy jalpylama nәrseler ghoy, - dedim men.

Gumiylev tómen qarap, úzaq ýnsiz qaldy. Sodan song baryp әr sózin ólshep, sóilep ketken.

- Gerodot qay jaghynan alghanda da bizding sistemanyng qolayyna jaghyp túr. Sondyqtan onyng kitabyn jasyrmaydy, júrtshylyqqa ashyqtan-ashyq úsynady. Ol kitapty qayta-qayta basyp shygharady. Ol kitaptyng eshqanday qateri joq. Al endi sizge aitayyn, ol kezde, erte zamannan kele jatqan taghy bir tarihy mektep bolghan.

Men, jýregim auzyma syimay alqynyp kettim. Álemdegi eng úly jәdigertanushylardyng biri, Gerodottan basqa, parsynyng resmy tarihynan basqa, beymәlim tarihy mektepting bolghanyn óz auzymen aityp otyr!

- Ol qanday mektep? - dedim sabyr saqtap.

Gumiylev Qayrat ekeumizge jalt etip bir qarap alyp, sózin sabaqtaghan.

- Qarabayyrlap aitqanda, tarihty tanbalaudyng eki týrli dәstýri bar. Birinshisi - saray tarihshylary jazatyn dinastialidik tariyh. Yaghni, patsha әuletterinin, patsha dinastiyalarynyng tarihyn jazatyn saray tarihshy¬larynyng múrasy. Búnday tarih bizding túrghymyzdan alghanda shyn tarihtan góri mifke, anyzgha, keyde qiyal ertegilerge úqsas. Bolashaq patsha miftik túlgha retinde jaratylady, ony tughanda bireuler óltirmek bolady, ol әldeqalay, múghjiza aralas bir sebeppen aman qalady. Sodan song joqtyqta ósedi, aqyrynda taghy da keremet, tylsym kýshterding kómegimen taqqa otyrady, jarty dýniyeni biyleydi, jenbegen jau qoymaydy, taghysyn-taghylar. Al ekinshi tarihy mektepti qalyptastyratyndar - saray ómirine qatysy joq, patshalargha tәueldi emes, keyde joqshylyqta kýn keshetin tarihshylar. Búl, búryn, memleketter, últtar joq kezde, yaghni, ghylym-bilimge kólenkesin týsiretin, yqpal jýrgizetin últtyq memleketter, últtyq sayasattar joq kezde qalyptasqan, eshkimning qas-qabaghyna qaramay taza shyndyqty tanbalaytyn kóne ghalymdar әuletinen tamyr tartqan qasiyetti adamdar.

Kýtushi qyz aldymyzgha shaydy janartyp әkelip qoydy. Gumiylev asyqpay shay ishuge kiristi.

- Bayaghyda, aidauda orman shauyp jýrgende ýirengen әdetimiz, - dedi jymiyp. - Ol kezde aq su ishushi edik. Qazir, mine, kәdimgi shay iship otyrmyz.

Men әngimening jalghasyn estigim kelip taghatsyzdanyp otyrmyn. Mening kýiimdi sezse kerek, ýy iyesi samayyn qasyp alyp, qaytadan әngimesin jalghaghan.

- Indiyadaghy Mohendjo-Daro, Mysyrdaghy Memfis pen Saiys, taghy basqa qalalardyng qoljazba qorlarynda adamzattyng shyn tarihy saqtauly túr. Biraq, ol qoljazbalar qatang baqylauda. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin Stalin Irangha kóp kómek qylghan. Qanshama mamandardy, auylsharuashylyq tehnikasyn jibergen. Áriyne, ózi de talay nәrseni qolqalap súrap alghan. Birde, Irannyng shahyna «senderding qúpiya tarihy qoymalaryna bizding tarihshylarymyz kirip biraz júmys istese» dep ótinish qylady. Shah, amal joq, kelisedi. Sonymen, búryndary eshkim bas súgha almaytyn, adamzat tarihynyng eng keremet qúpiyalary saqtauly túrghan arhivke qazirgi Irannyn, kóne parsynyng tiline jetik tarihshylardyng tútas brigadasy kirip júmys istey bastaydy. Áriyne, Stalin ólgennen keyin Iran ókimeti ol tarihshylardy, bylaysha aitqanda «shygharyp salghan». Biraq sol eki arada maytalman múraghattanushylar qanshama dýniyeni Reseyding arhivterine audaryp ýlgeredi. Yaghni, mening aitayyn degenim, Reseyding arhivterinde kóne Shyghys, kóne Aziyanyng tarihyna qatysty óning týgili týsine kirmeytin derekter saqtauly túr.

- Al siz óziniz sol arhivpen júmys istep kórdiniz be? - dedim men.

- Men ómir boyy sol arhivtermen júmys istep kele jatyrmyn, - dedi Gumiylev. - Aytpaqshy, sizge keregi qanday mәlimet?

- Kir menen Tomiristing soghysy, jalpy skifter turaly, parsy men skifting araqatynasy, mine osynday mәseleler, - dedim men.

- Ol bar, - dedi Gumiylev. - Sasanid zamanynda jazylghan jәdigerler. Biraq ol siyrek qoljazbalarda emes, qúpiya qoljazbalarda. Oghan arnayy ótinishpen ghana kiredi. Men sizdi kirgizeyin. Biraq, kezekke túrasyz. Kezeginiz kelgen kýni oqymasanyz, boldy, airyldynyz. Kelesi kýni kelgen adam óz kezegin sizge bermeydi. Yaghni, kezekten qalmau kerek.

Sol jerde ant-su ishtim. Gumiylev bir adamgha telefon shalyp, az-maz daudan keyin, ózining instituty aldyn ala bronidap alyp qoyghan jýzden astam kezegi bar eken, sonyng bireuin maghan alyp berdi. Biz qoshtasyp shyghyp bara jatqanda úly tarihshynyng auyz ýiinde osy Leningradta oqyp jatqan bir top qazaq jastary kezek kýtip túr eken.

...Mening kezegim bir jarym jyldan keyin, 1990 jyldyng kókteminde keldi. Kezekting taqaghanynan bir ay búryn habardar etedi eken. Rektor Dýisen Qaseyinovke kirip, problemany aittym.

- Áriyne, baru kerek, - dedi Dýiseken.

Kózimshe buhgalteriyagha telefon shalyp issapar jasattyryp, jolgha, basqa kerekke jeterliktey etip mol aqsha bergizdi. Sonymen, әli esimde, 11-sәuir kýni úshaqqa otyryp Leningradqa attandym.

Aytylghan kýni aitylghan saghatta qolaqpanday birneshe qoljazbany arbamen әkelip janyma qoydy. Edәuir ýlken zal. Bir-birine qaramay shanshylyp qoljazba oqyp otyrghan adamdar. KGB-nyng eki adamy qatarlardyng arasymen asyqpay qydyrystap jýr. Ol kezde basqa jerde bolmaghanymen, atalghan kitaphanada kseroks bar. Alayda, qolyna tiygen qoljazbany kseroksten ótkizuge bolmaydy. Fotogha týsiruge taghy bolmaydy. Konspekt jasaugha jәne bolmaydy. Tek qana oqugha bolady. Yaghni, tek qana ózinning eske saqtau qabiletine ghana, ishindegi kseroks pen fotoapparatqa ghana senesin. Kitaphanada, kelisip týnge qalugha bolady eken. Tanghy segizde kirip, kelesi kýnning tanghy segizine deyin, tapjylmay bir sótke otyryp, qoljazbalardy ýsh qaytara oqyp shyqtym. Mening baghyma oray, menen keyin keletin adam jarty kýnge keshigedi eken, qosymsha aqsha tólep qoljazbalardy tórtinshi mәrte oqyp shyqtym.

Tyghuly jatqan kezdeme...

Men osy oqyghan qoljazbalardan tughan әserlerimdi dәl sol kezde payymdap, zerdelep aityp bere almas edim. Keyinnen, «temir perdenin» ar jaghyndaghy dýniyemen kezdestik. Sol kezde «tradisionalizm» dep atalatyn ghylymy baghytpen tanys boldyq. Mine, osy baghyttaghy Rene Genon, Yulius Evola, Fritiof Shuon siyaqty ghalymdardyng qaysysynyng aitqany anyq esimde joq (jәne dәstýr¬shildikti kóktey ótetin bolghandyqtan búl oidyng barlyq dәstýrshil mektepterge qatysy bar), kóp aitylghan aqyldy sózding biri asa tanqaldyryp edi. «Biz tatar әuletine, adamzattyng ústazdary bolyp sanalatyn tatar danysh¬pandaryna, tatar nәsiline satqyndyq istedik» deydi dәstýrshilder.

Búl jerdegi «biz» degeni - býgingi toqtausyz damudyng jolyna týsken adamzat. Al «tatar» degendi býgingi «qyrym tatary» nemese «qazan tatarlarymen» shatastyrmanyz. Tatar - dәstýrli dýniyedegi kshatriy atanghan, keyinnen adamzatty biylegen patshalardyng kóbi shyqqan kóshpeli skif әuletining jinaqty aty. Mine, «tatar әuletine, әlemning ústazy tatar danyshpandaryna jasalghan opasyzdyq» degen oy mening sol kóne qoljazbalardy oqyghannan keyingi jay-kýiimdi aina-qatesiz beyneleydi. Almatygha men mýldem basqa adam bolyp qayttym. Býkil dýniyem tónkerildi, aldymnan búryn bilmegen jana baghyt ashyldy. Áriyne, keybir nәrselerdi men búryn da shyramytatynmyn, biraq endigi jetkenim búrynghy týitkilderden ólsheusiz biyik bolyp shyqty. Endi osy mәlimetter men sonyng negizinde tughan oi-tolghamdardan azyraq bayan eteyin.

Keleli elde qanly bar,

Qanlyny han kóterer.

Qanlysyz han saylanbaydy,

Qanlydan ózge han bolmas.

Arghyn - aghan, Qypshaq - jaghan,

Qanlysyz qabyl bolmas toban.

Qúrmetti oqyrman, siz qazaq bolsanyz, onda búl sizding talay estigen, maqal-mәtel jinaqtarynan talay oqyghan, alayda, qansha ret estip-oqysanyz da mәn bermegen maqaldarynyz. Assa, әr kezde, ru men ru abyroy jarystyrghanda, әldebir qisyngha sәikes aitylghan maqal nemese mәtel dep qabyldadynyz.

Alayda, osy qarapayym ghana qanatty sózding tasasynda bizding bolashaq tarihy ghylymymyzdyng baghyt-baghdaryn aiqyndaytyn asa zor mәlimet jatyr. Sebebi, búl sonau yqylymda, kóz jetpes alys zamanda qalghan kóne eldikten әldeqalay jetken asa qúndy jәdiger.

Osy maqaldardaghy «qanly» sózin payymdap kóreyik. Áriyne, «qanly» - qazirgi qazaqtyng Úly jýzining bir ruy. Sonyng atauy. Endi bir sózdi eske týsireyik. Qazaqtyng kónekóz qariyalary, eski qazaqty, mysalgha Serikbol Qondybay aitqan «esen qazaqtan» búrynghy bayyrghy qazaqty, onyng jerin, suy men nuyn jinaqtap «Qondyger qúba júrt» dep bir-aq auyz sózben belgileydi.

Osy tirkestegi «Qondyger» men «qanly» sózining arasynda tikeley baylanys bar. «Qon» keyingi týrik tilderin tudyrghan birtútas skif tilinde «jylqy» degen maghyna beredi. Qazaq tilinde «qonnyn» ýsh sinoniymi bar. Olar «jylqy», «qysyraq» jәne «júnt».

«Qon» keyinnen slavyan tilderinde «koni» - «at», «minisker jylqy» degen sózge ainaldy. (Sonday-aq, qazaqta jaugha minetin saylauyt kýlikti «alasha at» nemese jәy «alasha» dep ataydy. Osy «alasha at» sózinen orystyng «loshadi» («jylqy, at») sózi shyqqan). Endi oiymyzdy jinaqtasaq, «qanly» - «jylqy jaratatyn, jylqy minetin, jylqyly el» bolyp shyghady. Alghashqy «qonly» sózi keyinnen «qanly» sózine ainalghan.

Endi «qondygerge» keleyik. Kóne týrik tilinde «ebgeru» degen sóz bar. «Ýige qaray» degendi bildiredi. «Tabghashgeru» degen sóz bar. «Tabghashqa qaray» degendi bildiredi. Búl sózdi yqshamdap jana forma tudyrudyng amaly әsirese, qazaq tilinde jaqsy saqtalghan. Mysalgha «alyp ket - әket», «alyp kel - әkel». Sonday-aq «kerek bolsa - kerekse» degen forma da kóp kezdesedi. Osy zandylyqqa sәikes skif tilinde «qonly jauynger» yaghny «jylqy mingen jauynger» sózi - «qondyger» bolyp yqshamdalghan. Al, skif qoghamynyn, erkegi men әieli de, bala-shaghasy da qaru asynyp jýretin әskery qogham ekenin eske týsirsek, onda jylqy mingen adamnyng mindetti týrde jauynger bolatyny ózinen-ózi týsinikti.

Yaghny «qondyger» de, «qanly» da, ekeui de «jylqy mingen jauynger», «jylqy mingen jauynger el», nemese «kóshpendi» degendi bildiredi. Osy «qondyger», «qonly» sózderin men alghashqy ret Gumiylevting kómegimen kirgen qoymada otyryp, sasanid imperiyasy kezindegi tarihy jazbalardan oqyghan edim. Kóshpendiler ózderin «qanly» (qonly) nemese «qondyger» dep ataydy deydi parsynyng tarihshylary ózderining kóne jazbalarynda.

Mine, qúrmetti oqyrman, bizding atalarymyz ózderin ózderi «qondyger» nemese «qanly» dep atapty. Al әlemdik ghylym әli kýnge deyin paydalanyp kele jatqan «skiyf» termiyni - ol grekting sózi. Endi «hún» etnoniymine keleyik. Sol parsynyng jazbalarynyng keybireuinde «qondyger» sózi «hondyger», «hondikyar» nemese «hundikyar» bolyp jazylady. Búl parsy tilining ózine ghana tәn singarmonizmining әserinen payda bolghan әdepki tildik effekt. Yaghny «qanlynyn» basqa tilde (mysaly, parsy tilinde) «hunly» bolyp ketui әbden mýmkin nәrse. Ókinishke oray, sovet zamanynda «hún» etnoniymi jeke etimologiyalyq problemagha ainalyp, osy ónimsiz baghytta qanshama ghalym ómirin, aqylyn sarp etip, uaqytyn bosqa ótkizdi. Europasha «skifter», bizshe «qanly» nemese «qondyger» eshqayda ketken joq, osy keng dalada qonysyn ghana auystyryp, «órkeniyetti» halyqtargha bir kórinip, bir kórinbey ketip jýrgen. Biraq eshqashanda qondyger nemese qanly joyylyp ketip, ornyna hún payda bolghan emes. Qondyger - qanly men hún ýsheui bir-aq halyq. Tónirektegi kórshiles halyqtar biz turaly eshqashan úmytpaghan. Bәrin bylyqtyryp, býldiretin teris niyettegi saray tarihshylary. Al singarmonizmnin, dybys ýndestigining audarylyp-tónkerilgen, miday sapyrylysqan qúbylystary kezinde «qondyger» men «qanlynyn» pәlenbay ret «húngha» da, basqagha da ainalyp ketui op-onay, kýnine әldeneshe ret bolatyn, qaytalanatyn nәrse. Etimologiya, etnogenez degen úshy-qiyry joq batpaqty tauyp berip, bizdi soghan batpaqtatyp qoyghan - sovet ghylymy. Qazaq ghylymy әripke talasyp jýrip, basynan tútas bir ghasyr ótkizip alypty. Osy kerauyz daugha ketken kýsh basqa, ónimdi baghytqa júmsalsa, biz qazir qayda otyrar edik?

Bizding múratymyz - sovet ghylymy oidan shygharyp aldymyzgha tartqan, shiyesi eshqashan sheshilmeytin jyn-peri júmbaqty sheship әure bolu emes. Sebebi, búl «júmbaqtyn» sonyna týsetin bolsaq, endi bir ghasyrymyz bosqa ótedi, bosqa ketedi.

Eng basty nәrse - basqalardyng biz jayly pikiri emes. Eng basty nәrse - bizding ózimiz jayly pikirimiz. Bizding múratymyz, әlemdik ghylymnyng jetistikterimen sanasa otyryp, sol jetistikterdi paydalana otyryp, últtyq mýddeni ghana kózdeytin últtyq ghylym qalyptastyru.

Bizding tarihymyzdy bógde tarihshylar qalay bólshektese de, qiynnan zorlyqpen qiystyrylghan «dәlelder jýiesi» bir nәrseni - kóshpendi «qanly-qondygerdin» o basta bir-aq nәsil bolghandyghyn joqqa shyghara almaydy.

Al endi bizding kóne, nәsildik atauymyzdyng qazirgi qazaqtyng Úly jýzindegi bir rudyng atauy ghana bolyp qaluyn eki týrli jorugha bolady.

Ol jorudyng birinshisi mynaday: toqtausyz jýrgen etnogenez prosesi kezinde qondyger-qanly rulary әrtýrli taghdyr jeteginde jan-jaqqa taraghanda, әrqaysysy ózine janadan etnikalyq at iyemdengen. Osy, esim, at ýlestiru kezinde qondyger-qanlynyng bir ruy ózining eski atymen qalghan. Al kóneden kele jatqan qondyger zany - «minoratty», yaghny kenje úldyng qara shanyraqty iyemdenip qalatyn zanyn eskeretin bolsaq, onda býgingi Úly jýzdegi qanly ruy qondygerding (skiftin) kenje úlynan taraghan qara shanyraq iyesi bolyp shyghady.

Ekinshi joru tarihtaghy qanly memleketimen baylanysty. Osy qanly memleketining negizin qondyger-qanly rularynyng әiteuir bireui qalaghan ghoy. Búl sayasy qúrylym nege «qanly memleketi» dep atalady? Jauap bireu-aq: jana memleketting úiytqysy bolghan taypa, ru, bayyrghy, kóne eldikti qaytadan qalpyna keltiru maqsatynda ózine «qanly» degen at alghan. Ózin qondyger-qanly sanaytyn barlyq el jana bayraqtyng astyna jinalsyn, bayaghy tórt taraptyng barlyghy aibynghan aibarly memleketimizdi qaytadan qúrayyq degen kóne úran búl. Ol kezde qazirgi týrik halyqtary qalyptaspaghan. Qazirgi ru attary joq, sol sebepti «qanly» degen úran әr kóshpendining jýregine jaqyn. Ol kezdegi «qanly» úrany qazirgi qazaqtyng «Alash» degen úrany siyaqty bolghan. Sodan beri ondaghan ghasyrlar, dәuirler ótti. Biraq eshtene de ózgergen joq, aghayyn. Biz bayaghyday qondyger-qanlymyz. Biz bayaghyday qondyger qúba júrtpyz.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»