يگىلىككە باستايتىن كۇمان

ەسەيىپ ەرجەتكەن سايىن، وسى ءمىنسىز حيكايانىڭ بويىنان كۇماندى جايتتەر كوزگە ۇرىپ كورىنە باستادى. ەڭ اۋەلى قۇرىشتىڭ، ماسساگەت دەگەندە، كىممەن كۇرەسكەندىگى ايان بولدى. گرەكتىڭ تاريحي جادىگەرلەرىندە ماسساگەت، يسسەدون، توحار، حاۋماۆارگا، تيگراحاۋدا دەپ اتالاتىن ەلدەر، بارلىعى سكيف دەپ اتالاتىن الىپ ەلدىڭ جەكە-جەكە رۋلارى ەكەن. ەسكى تاريحشىلار ولاردىڭ ءبىر ەل ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.

يگىلىككە باستايتىن كۇمان

ەسەيىپ ەرجەتكەن سايىن، وسى ءمىنسىز حيكايانىڭ بويىنان كۇماندى جايتتەر كوزگە ۇرىپ كورىنە باستادى. ەڭ اۋەلى قۇرىشتىڭ، ماسساگەت دەگەندە، كىممەن كۇرەسكەندىگى ايان بولدى. گرەكتىڭ تاريحي جادىگەرلەرىندە ماسساگەت، يسسەدون، توحار، حاۋماۆارگا، تيگراحاۋدا دەپ اتالاتىن ەلدەر، بارلىعى سكيف دەپ اتالاتىن الىپ ەلدىڭ جەكە-جەكە رۋلارى ەكەن. ەسكى تاريحشىلار ولاردىڭ ءبىر ەل ەكەنىن جوققا شىعارمايدى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە «ساق» دەگەن جۇمباق ەلدىڭ دە سول باياعى ... سكيف ەكەنى انىقتالدى. ۋاقىت وتكەن سايىن، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارعان سايىن قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى بۇرىنعى رەسەيدىڭ ءناسىلشىل تاريحشىلارىنىڭ، ودان كەيىنگى سوۆەت تاريحي عىلىمىنىڭ بىلىعى كۇن ساناپ اشىلا بەردى. ەڭ سوڭىندا سكيف، حۇن، تۇرىك جانە بۇگىنگى قازاق، بۇگىنگى دۇنيەنىڭ شارتارابىنا تاراپ كەتكەن بارلىق تۇرىك حالىقتارى - وسىلاردىڭ بارلىعى ءبىر-اق ءناسىل ەكەنى، ءبىر تامىردان ءوسىپ-ونگەنى بەلگىلى بولدى. ءتىپتى دەسەڭىز امەريكاداعى ۇندىستەردىڭ ءىزى دە، وسى، كەزىندە گرەكتەر گيپەربورەيا دەپ اتاعان ۇلى ولكەدەن تابىلىپ جاتىر.قازىر عىلىمدا «پالەوازياتتار» دەپ اتالاتىن جاڭا تاقىرىپ، جاڭا ءدارىس بار. جەردىڭ تەكتونيكالىق تاريحىن زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، وسىدان الدەنەشە مىڭ جىل بۇرىنعى كونە زامانداردا امەريكا مەن ەۆرازيا ءبىر قۇرلىق بولعان ەكەن. ول كەزدە امەريكا مەن ەكى ارامىزدى ءبولىپ تۇراتىن بەرينگ بۇعازىنىڭ نىشانى دا جوق ەكەن. كەيىننەن سۇمدىق پلانەتارلىق اپات كەزىندە ءبىرتۇتاس قۇرلىق ورتاسىنان «سىنىپ»، ەكى «سىنىق» ەكى جاققا كەتىپتى. ورتاسىنان بۇعاز پايدا بولعان. نەمەسە تەكتونيكالىق تاريحتان ەندى ادامزات تاريحىنا كەلەتىن بولساق، ءبارى دە ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى بولىپ شىعادى. ۇلى اپات كەزىندە ءبىرتۇتاس قۇرلىق قانا «سىنباعان»، قاراعاندا كوز تالاتىن سوناۋ ىقىلىم (الدە 50-60 مىڭ، الدە ءتىپتى 100 مىڭ جىل بۇرىنعى) زاماننان بەرى وسى قۇرلىقتا ءوسىپ-ءونىپ كەلە جاتقان ءبىر ۇلى ءناسىل دە ورتاسىنان «سىنعان». جارتىسى امەريكا قۇرلىعىمەن بىرگە جەر شارىنىڭ قارسى بەتىنە كەتىپ قالعان. سەنىڭىز-سەنبەڭىز، تەكتونيكا عىلىمى وسىلاي دەيدى. گەنەتيكالىق اناليز كەزىندە امەريكالىق ۇندىستەر تۇرىك حالىقتارىمەن ناسىلدەس بولىپ شىقسا، باسقانى بىلمەيمىن، ءوزىم تاڭقالماس ەدىم. كىم بىلەدى، كەيىن «پالەوازياتتار» دەپ اتالاتىن عىلىم باعىتىن وزگەرتىپ «پالەوسكيفتەر» بولىپ كەتۋى دە عاجاپ ەمەس.

ارينە، بۇل الىس بولاشاقتىڭ ءىسى. ال ءبىز ءوزىمىزدىڭ تىكەلەي بابالارىمىز - سكيفتەرگە قايتىپ كەلەيىك. تاريحي عىلىم بارلىق ۋاقىتتا يدەولوگيانىڭ قۇرالى، ءوز زامانىنداعى ساياساتتىڭ ايناسى بولعان. بولشەۆيكتەر بۇل تاراپتا ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوق. سول سەبەپتى سوۆەت تاريحي عىلىمى دا بۇرىنعى ەسكى جولمەن ءجۇردى. وسىنىڭ سالدارىنان كوشپەندى اۋلەتتىڭ ادام تۇسىنبەيتىن تاريحى جاسالدى.

ءسوزىمىز تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن مىسال كەلتىرە وتىرايىق. ەڭ اۋەلى سكيفتەردىڭ، ساقتاردىڭ، حۇنداردىڭ، تۇرىكتەردىڭ جانە ەڭ سوڭىندا دۇنيەگە شاشىراپ كەتكەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحتارى - بۇلار ءبىر بىرىنە قاتىسى جوق، بولەك-بولەك تۇرعان تاريحتار دەپ جاريالاندى. ياعني، سوۆەت تۇركولوگياسىنىڭ، سكيفولوگياسىنىڭ «دالەلدەرىنە»، «ۋاجدەرىنە»، «ارگۋمەنتتەرىنە» سۇيەنەتىن بولساڭىز، وندا دالانىڭ تاريحى مىناداي بولىپ شىعادى. ەڭ اۋەلى بۇل دالانى سكيف دەگەن حالىق جايلاپتى. البەتتە، ول سكيف دەگەنىمىز ءبىر-بىرىمەن ءومىر بويى سوعىسىپ جۇرەتىن، ءبىر-بىرىنە قانى قوسىلمايتىن ءتۇرلى تايپالاردان تۇرعان. ساقتار بۇلارعا مۇلدەم ۇقسامايدى، باسقا حالىق دەيدى. جاقسى دەپ كەلىسەسىز. ءبىر كەزدە ساق تا، سكيف تە كەنەتتەن جوق بولىپ كەتەدى. قايدا كەتتى دەپ سۇرايسىز. ۆ وبششەم، قىسقاسى... تاريح ساحناسىنان كەتىپ قالدى دەيدى. ەسەسىنە، ارادا تاعى ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ەندى ەۆرازيادا حۇن دەگەن حالىق پايدا بولادى. سكيفتەن اينىمايدى. جوق، بۇل مۇلدەم باسقا حالىق دەيدى. بۇلار دا باستارى بىرىكپەيتىن ... بىردەڭەلەر دەيدى. بىراق، سول «بىردەڭەلەر» قىتايدان جەڭىلىپ، ەۋروپاعا قونىس اۋدارىپ كەلگەندە الەمدى بيلەپ وتىرعان ريم يمپەرياسىن الدىنا تىزەرلەتىپ تۇرعىزىپ قويىپتى. بۇل ازەر-ازەر مويىندالاتىن نەمەسە مۇلدەم مويىندالمايتىن نارسە. ال سكيفتەر تاريح ساحناسىنان كەتكەندە، مۇمكىن، بىلايشا ايتقاندا، باسقا ءبىر الىس ولكەگە قونىس اۋدارعان شىعار. كوشپەندى حالىق ەدى عوي دەيسىز. جوق، ءبىرجولا جەر بەتىنەن جويىلعان دەيدى. ال ولاي بولسا، حۇندار قايدان كەلدى دەپ سۇرايسىز. ۆ وبششەم، قىسقاسى ... اسپاننان ءتۇستى دەيدى. حوش. كۇندەردىڭ كۇنىندە حۇندار دا عايىپ بولىپ كەتەدى. قايدا كەتتى؟ جارىم-جارتىلاي اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، ەۋروپا حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ كەتتى. ال، قالعاندارى ... تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا كەتتى دەيدى. حالىقتار قۇددى اكتەرلەر سياقتى ءبىرىن-ءبىرى الماستىراتىن بۇل نەندەي ساحنا دەپ سۇرايسىز. ساحنا دەگەن ءبىزدىڭ كوزىمىز كورىپ تۇرعان، كوزىمىزدىڭ جانارى جەتكەن جەر. ياعني، ءبىزدىڭ قاعازعا تاڭبالاعان جادىگەرلەرىمىز دەيدى.

الدىڭىزدا تاۋ، ياكي قالىڭ ورمان تۇر دەيىك، ءسىزدىڭ كوزىڭىز تاۋدىڭ بەر جاعىنداعىنى، اسسا وزىڭىزگە قاراپ تۇرعان بوكتەردەگىنى عانا، ورماننىڭ الاڭقايىنداعىنى عانا كورەسىز. ال سول ءسىز كورگەن قۇبىلىس تاۋدان نە ورماننان ارى قاراي سەكىرىپ كەتتى دەيىك، وندا قالاي بولادى دەيسىز. وندا ءبىزدىڭ شارۋامىز جوق، ءبىز ءوزىمىزدىڭ كورگەن-بىلگەنىمىزدى عانا، وزىمىزگە قاتىسى باردى عانا، ءوزىمىزدىڭ قاتىسقانىمىزدى عانا تاريح دەپ مويىندايمىز دەيدى. وسىدان كەيىن قۇرمەتتى وقىرمان، حۇنداردىڭ اۋاعا ءسىڭىپ ءىزىم-قايىم جوعالۋى مەن ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە، اسپاننان، عايىپتان تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ پايدا بولۋى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى نارسە. كۇلمەڭىز، ءبارىن سيقىر ارقىلى تۇسىندىرەتىن تاريحي عىلىم وسىلاي دەپ بايان ەتەدى. تەك تۇرىك قاعاناتتارىنان كەيىنگى تاريحقا كەلگەندە ازىناۋلاق ۇياتتارى ويانادى. سەبەبى، كوزكورىم جەردە تۇرعان، ەلدىڭ ءبارى بىلەتىن كەشەگى عانا تاريح قوي. بۇندا دا ءبىراز نارسەنى بىلىقتىرىپ بارىپ، قازاق، قىرعىز، باشقۇرت، ءازىربايجان، وسمان تۇرىكتەرى، گاگاۋز، ت.ب. تۇرىك حالىقتارىن باياعى كونە تۇرىكتەردىڭ ۇرپاعى ەكەنىن ازەر-ازەر مويىندايدى.

توتاليتارلىق سيستەما تۇرىك حالىقتارىنىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە تاريح «جاساپ» بەرۋمەن شەكتەلمەدى. تۇركىلەردە بۇرىن تۇك تە بولعان جوق، جازۋ بولعان جوق دەگەن جەلەۋمەن تۇركى حالىقتارىنا ءتۇرلى ءالىپبي (الفاۆيت) ۇلەستىرىپ بەردى.

ەندى ءتۇسىنىسىپ كورىڭىز. اسكەردە جۇرگەندە كاۆكازدان كەلگەن قاراشاي، بالقار، قۇمىقتارمەن، قىرىمنان كەلگەن تاتارلارمەن قازاقشا سويلەسە بەرەتىنبىز، سەبەبى بۇل تىلدەردىڭ اراسىنداعى ايىرما وتە از، جوققا ءتان. ال ازىناۋلاق ايىرما الىپبيدەن بولعان، سەبەبى، باسقا تىلدەن (دالىرەك ايتقاندا ورىس تىلىنەن) كەلگەن دىبىس، سويلەۋ مانەرىنە اسەر ەتەدى. بۇل عىلىمي دالەلدەنگەن نارسە. ال ەندى قاراشاي، قۇمىق، بالقار تىلىندە شىققان گازەت-جۋرنالدى، كىتاپتى وقىپ كورىڭىز. وقي المايسىز. سەبەبى قولدان جاسالعان، ءبىر عانا نارسەنى - تۇرىكتەردى جاقىنداستىرماۋدى، ولاردىڭ ءوزارا ءتۇسىنىسۋىن بارىنشا قيىنداتۋدى كوزدەگەن ءالىپبيدى، دىبىستالۋ جۇيەسىن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس. 80-جىلداردىڭ اياعىندا بولعان ءبىر وقيعا ەسىمە ورالادى. كونسەرۆاتوريانىڭ رەكتورى دۇيسەن قاسەيىنوۆ جىلىنا ءبىر نەمەسە كەيدە ەكى حالىقارالىق تۇركى حالىقتارىنىڭ كونفەرەنتسيالارىن، ونەر فەستيۆالدەرىن ۇيىمداستىراتىن ءبىر جاقسى ادەتى بار ەدى. وسىنداي كەزەكتى كونفەرەنتسيالاردىڭ بىرىنە چۋۆاشتىڭ اتاقتى مۋزىكاتانۋشى عالىمى كەلدى. ول كەزدە مەن كونسەرۆاتوريانىڭ جانىنداعى فولكلور كابينەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندەمىن. چۋۆاشتىڭ عالىمى تانىسقاننان كەيىن چۋۆاشتىڭ حالىق اندەرى توپتاستىرىلعان بىرنەشە كۇيتاباقتى سىيعا تارتتى.

- فونوتەكاڭىزعا ساقتاپ قويىڭىز، الىستا چۋۆاش دەگەن باۋىرىمىز بار دەپ ۇمىتپاي جۇرىڭىزدەر ءبىزدى، - دەدى.

كۇيتاباقتى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قارادىم. ءار ءاننىڭ استىندا، جاقشانىڭ ىشىندە كەلەتىن «يۋرلات» دەگەن سوزگە نازار اۋداردىم. «يۋرلات» دەيدى دە ادامنىڭ اتى-ءجونىن جازادى.

- سىزدەردە «يۋ» دەگەن ءارىپ بار ما؟ -دەپ سۇرادىم.

عالىم كۇلدى.

- جوق، ارينە. ول ورىس الفاۆيتىنەن كەلگەن.

- «يۋرلات» دەگەن نە ماعىنا بەرەدى؟ - دەدىم.

- سىزدەر شىعارمانىڭ استىنا، «ورىندايتىن پالەنشە» دەپ جازاسىزدار عوي، بۇل دا سول سياقتى، - دەدى عالىم.

- سولاي دەپ جازبايسىزدار ما، «يۋرلات» دەگەن ءسوز تۇسىنىكسىز ەكەن، - دەدىم.

عالىم تاعى دا كۇلدى.

- «يۋرلات» دەپ جازىلادى، «جىرلايدى» دەپ وقىلادى، كەي جەرلەردە «يىرلايدى» دەپ وقىلادى، - دەدى سودان سوڭ.

- ولاي بولسا «يۋ» قايدان كەلدى؟ - دەدىم مەن.

چۋۆاش عالىم ءسال مۇڭايىڭقىراپ قالىپ بارىپ جاۋاپ بەرگەن.

- نە ىستەيسىز. تاعدىر دەگەن سول. بىزگە جاساپ بەرگەن ءالىپبيىنىڭ ءتۇرى وسى.

يمپەريالىق، توتاليتارلىق يدەيانى باسشىلىققا العان سوۆەتتىك ءتىل عىلىمى وسىنداي قىلمىستارعا بارعان. بىراق، وسى ءىستىڭ باسى قاسىندا جۇرگەن عالىمداردى ايىپتاۋعا دا بولمايدى، سەبەبى، بارلىعى دا قىزىل دۋالدىڭ ار جاعىندا وتىرعان مۇرتتى ءامىرشىنىڭ ايتۋىمەن جاسالعان.

ارينە، بۇگىندە بايىرعى تۇرىك ساناسىن قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ورتالىقتار، جەكەلەگەن ادامدار جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەڭ اۋەلى تىندىرىلاتىن ءىس - ءالىپبيدى ۋنيفيكاتسيالاۋ، ورتاقتاستىرۋ. بۇل تاراپتا ءبىرشاما يگىلىكتى شارالار ىسكە اسقان سياقتى. ەڭ باستىسى تۇرىك حالىقتارىنىڭ فيلولوگتارى بىرىڭعاي لاتىن ءالىپبيى جايىندا پاتۋالاسقان. ەگەر وسى ءىس اياعىنا دەيىن جەتكىزىلسە وندا تۇرىك ءتىلى اعىلشىن مەن قىتاي تىلىنەن كەيىنگى ءۇشىنشى ورىنعا شىعۋى مۇمكىن. كومپيۋتەر ءتىلىن بىلەتىن مامانداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا وسى كۇنگى فلەكتيۆتى (قوپارىلمالى) تىلدەردەن گورى كومپيۋتەرگە اگگليۋتيناتيۆتىك (جالعامالى) تۇرىك ءتىلى قولايلى كورىنەدى. ارينە، بۇل بولاشاقتىڭ ءىسى.

گۋميلەۆتiڭ ايتقان اڭگiمەسi

1988 جىلدىڭ كۇزiندە مەن لەنينگرادقا باردىم. سونداعى سالتىكوۆ-ششەدرين اتىنداعى مەملەكەتتiك كiتاپحانادا ەكi اپتاداي وتىرىپ جۇمىس iستەۋدi جوسپارلاعان ەدiم. لەنينگرادتا وقيتىن اسپيرانت دوستارىم جاقسىلاپ قارسى الدى، سونىمەن ەرتەڭiنە جۇمىسقا كiرiستiم. ايتا كەتۋ كەرەك، ماسكەۋدەگi لەنين اتىنداعى مەملەكەتتiك كiتاپحانادان كەيiنگi ەكiنشi ورىندا تۇرعان بۇل ايگiلi كiتاپ قويماسى الەمدەگi ەڭ iرi كiتاپحانالاردىڭ بiرiنەن سانالادى.

وسى قيساپسىز بايلىقتى اقتارىپ جۇرگەن كۇندەرi مەن بiر قازاقتىڭ بالاسىمەن تانىستىم. تۇستە اسحانادا شاي iشiپ وتىرعانىمدا جانىما ۇزىن بويلى، اققۇبا، ءتۇرi ورىستىڭ اكتەرلەرiنە تامان كەلەتiن بiر جiگiت تاقاپ، تازا قازاق تiلiندە امانداسقان. الىستا ءجۇرiپ وتانداسىڭدى، قانداسىڭدى كەزدەستiرگەن ۇلكەن قۋانىش. Iلەزدە شۇيiركەلەسiپ كەتتiك. اتى - قايرات، فاميلياسى داناباەۆ ەكەن. ۇمىتپاسام، ەكونوميكا مەن فيلوسوفيا سالاسىنىڭ مامانى.

- سiز سيرەك قولجازبالار قورىندا وتىرسىز، مەن بۇل كiتاپحانانى بەس ساۋساعىمداي بiلەم، وسىندا جۇرگەنiمiزگە ون جىلداي بولدى، ءوز ءۇيiمiز سياقتى، - دەدi جاڭا تانىسىم. - ايتىڭىز، نە iزدەپ جاتىرسىز؟ كومەكتەسiپ جiبەرەيiن.

- گەرودوت، سترابون، كسەنوفونتتان باسقا، سكيفتەر تۋرالى جازعان اۆتورلار بولسا، - دەدiم مەن.

قايرات ويلانىپ قالدى.

- قيىنداۋ ەكەن، - دەدi سودان كەيiن. - بiز بىلاي iستەيiك. كەشكە بiرگە شىعايىق. مەن بۇگiن گۋميلەۆتiڭ ۇيiنە بارا جاتىرمىن. ايتايىن سiزگە، لەۆ نيكولاەۆيچ الەمدەگi ەڭ مىقتى يستوچنيكوۆەد-جادiگەرتانۋشىلاردىڭ بiرi. ويىمشا، پروبلەماڭىزدى سول كiسi شەشiپ بەرەدi.

كەشكە بiرگە شىعىپ، لەنينگرادتىڭ الىس اۋداندارىنىڭ بiرiندە تۇراتىن ۇلى تاريحشىنىڭ ۇيiنە وسىلاي بارعان ەدiم. ارتىنان ەستiدiم، قازاق اسپيرانتتارى ول كiسiنiڭ ۇيiنە ەمiن-ەركiن كiرە بەرەدi ەكەن. ەسiكتi بiر قىز اشتى. گۋميلەۆ ورتا بويلى، نىعىز دەنەلi, سارى ءوڭدi ادام ەكەن. امان-ساۋلىق سۇراسقاننان كەيiن قايرات سومكەسiنەن ءتورت كiتاپ الىپ، ءۇي يەسiنە ۇستاتقان. گۋميلەۆ بiر جۋرنالدى اشتى دا، كiتاپتاردىڭ مۇقابالارىنا قاراپ وتىرىپ، بiر بەلگi جاسادى.

- بەسiنشi كiتابىڭىزدى كەيiن قايتارام، - دەدi قايرات.

- جارايدى، كەلiستiك، - دەدi ءۇي يەسi.

گۋميلەۆتiڭ كiتاپ قورى قازاق اسپيرانتتارىنىڭ اتاۋسىز كiتاپحاناسى ەكەن. بiرiن الىپ، بiرiن قايتارىپ جاتادى. كiمنiڭ نە العانى جۋرنالدا تiركەلەدi.

جاسى كەلگەن كارi ادام. جالعىز تۇرادى. تاريح-ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتتارى كەزەكتەسiپ ءۇيiن قاراپ، تاماعىن پiسiرiپ بەرەدi ەكەن. ازدان سوڭ الدىعا شاي كەلدi. گۋميلەۆ سوندا عانا سۇراۋلى ءجۇزiن ماعان بۇرعان.

- بۇل جiگiت الماتىدان كەلدi, سيرەك قولجازبالار قورىندا جۇمىس iستەپ جاتىر، - دەدi قايرات.

- اتى-ءجونiڭiز كiم؟ - دەدi گۋميلەۆ.

مەن اتى-ءجونiمدi ايتتىم.

- قازاقسىز با؟ - دەدi گۋميلەۆ.

- ءيا، قازاقپىن، - دەدiم مەن.

ءۇنسiز شاي iشۋگە كiرiستiك.

- رۋىڭىز كiم؟ - دەدi بiر كەزدە ءۇي يەسi.

ايدالاداعى لەنينگرادتا وتىرعان ورىس عالىمىنىڭ رۋىڭدى سۇراعانى ءبiرتۇرلi... جابايى (قۇداي كەشiرسiن) ەستiلەدi ەكەن. ساسىپ قالدىم. سودان سوڭ رۋىمدى ايتتىم.

- كەت بۇعانىڭ رۋى عوي، - دەدi گۋميلەۆ. - مەنiڭ «ەتنوگەنەز جانە جەردiڭ بيوسفەراسى» دەگەن كiتابىمدا كەت بۇعا نويون جايىندا تۇتاس تاراۋ بار. وقىپ پا ەدiڭiز؟

كەت بۇعا جايلى بiراز اڭگiمەلەپ بەردi. ونىڭ تامپليەر رىتسارلارىنا كومەككە بارعانى، رىتسارلاردىڭ ساتقىندىق iستەگەنi, كەت بۇعانىڭ جەڭiلگەنi, ولگەنi, سۇيەگi سول پالەستينادا قالعانى... جۇرەك ەلجiرەتەتiن كونە شەجiرە.

- كەت بۇعانىڭ تۇقىمدارى بار ما؟ - دەپ سۇرادى اڭگiمەسiنiڭ اياعىندا ءۇي يەسi.

- جەزقازعاننىڭ ۇلىتاۋ اۋدانىندا بالتالى-باعانالى دەگەن نايماننىڭ بiر اتاسى جايلايدى، كەت بۇعانىڭ ەلi سول، - دەدiم مەن، - كەت بۇعانىڭ كۇيلەرi قازاقتا ءالi تارتىلادى.

گۋميلەۆ ءسال تاڭقالىپ قالدى.

- ول مۋزىكانت بولعان با؟

- ءيا، كۇيشi بولعان، «كەرتولعاۋ»، «سىنعان بۇعى»، «ەمەن تولقىن» دەگەن كۇيلەرi بولعان، - دەدiم مەن.

گۋميلەۆ از ءۇنسiز وتىرىپ بارىپ ءسوزiن ساباقتاعان.

- ارينە، ونىڭ تاڭقالاتىن ەشتەڭەسi جوق. ول زامان ەرلiك زامان، ەرلەردiڭ زامانى عوي. ول كەزدە ءومiر مەن ءولiمنiڭ اراسىندا، اقىرەتتiڭ الدىندا تۇرعان ادام كەيiن ءوزiنiڭ باسىنان كەشكەنiن تاماشا مۋزىكاعا اينالدىرا بiلگەن عوي. مەن باسىمدى يiپ وتكەن ادامداردىڭ بiرi - وسى كەت بۇعا.

ازدان سوڭ مەن پروبلەمامدى ايتتىم.

- گەرودوتقا كوڭiلiڭiز تولماي ما؟ - دەدi گۋميلەۆ بولار-بولماس ەزۋ تارتىپ.

- ونىڭ بارلىعى جالپىلاما نارسەلەر عوي، - دەدiم مەن.

گۋميلەۆ تومەن قاراپ، ۇزاق ءۇنسiز قالدى. سودان سوڭ بارىپ ءار ءسوزiن ولشەپ، سويلەپ كەتكەن.

- گەرودوت قاي جاعىنان العاندا دا بiزدiڭ سيستەمانىڭ قولايىنا جاعىپ تۇر. سوندىقتان ونىڭ كiتابىن جاسىرمايدى، جۇرتشىلىققا اشىقتان-اشىق ۇسىنادى. ول كiتاپتى قايتا-قايتا باسىپ شىعارادى. ول كiتاپتىڭ ەشقانداي قاتەرi جوق. ال ەندi سiزگە ايتايىن، ول كەزدە، ەرتە زاماننان كەلە جاتقان تاعى بiر تاريحي مەكتەپ بولعان.

مەن، جۇرەگiم اۋزىما سىيماي القىنىپ كەتتiم. الەمدەگi ەڭ ۇلى جادiگەرتانۋشىلاردىڭ بiرi, گەرودوتتان باسقا، پارسىنىڭ رەسمي تاريحىنان باسقا، بەيمالiم تاريحي مەكتەپتiڭ بولعانىن ءوز اۋزىمەن ايتىپ وتىر!

- ول قانداي مەكتەپ؟ - دەدiم سابىر ساقتاپ.

گۋميلەۆ قايرات ەكەۋمiزگە جالت ەتiپ بiر قاراپ الىپ، ءسوزiن ساباقتاعان.

- قارابايىرلاپ ايتقاندا، تاريحتى تاڭبالاۋدىڭ ەكi ءتۇرلi ءداستۇرi بار. بiرiنشiسi - ساراي تاريحشىلارى جازاتىن ديناستيالدiك تاريح. ياعني، پاتشا اۋلەتتەرiنiڭ، پاتشا ديناستيالارىنىڭ تاريحىن جازاتىن ساراي تاريحشى¬لارىنىڭ مۇراسى. بۇنداي تاريح بiزدiڭ تۇرعىمىزدان العاندا شىن تاريحتان گورi ميفكە، اڭىزعا، كەيدە قيال ەرتەگiلەرگە ۇقساس. بولاشاق پاتشا ميفتiك تۇلعا رەتiندە جاراتىلادى، ونى تۋعاندا بiرەۋلەر ولتiرمەك بولادى، ول الدەقالاي، مۇعجيزا ارالاس بiر سەبەپپەن امان قالادى. سودان سوڭ جوقتىقتا وسەدi, اقىرىندا تاعى دا كەرەمەت، تىلسىم كۇشتەردiڭ كومەگiمەن تاققا وتىرادى، جارتى دۇنيەنi بيلەيدi, جەڭبەگەن جاۋ قويمايدى، تاعىسىن-تاعىلار. ال ەكiنشi تاريحي مەكتەپتi قالىپتاستىراتىندار - ساراي ومiرiنە قاتىسى جوق، پاتشالارعا تاۋەلدi ەمەس، كەيدە جوقشىلىقتا كۇن كەشەتiن تاريحشىلار. بۇل، بۇرىن، مەملەكەتتەر، ۇلتتار جوق كەزدە، ياعني، عىلىم-بiلiمگە كولەڭكەسiن تۇسiرەتiن، ىقپال جۇرگiزەتiن ۇلتتىق مەملەكەتتەر، ۇلتتىق ساياساتتار جوق كەزدە قالىپتاسقان، ەشكiمنiڭ قاس-قاباعىنا قاراماي تازا شىندىقتى تاڭبالايتىن كونە عالىمدار اۋلەتiنەن تامىر تارتقان قاسيەتتi ادامدار.

كۇتۋشi قىز الدىمىزعا شايدى جاڭارتىپ اكەلiپ قويدى. گۋميلەۆ اسىقپاي شاي iشۋگە كiرiستi.

- باياعىدا، ايداۋدا ورمان شاۋىپ جۇرگەندە ۇيرەنگەن ادەتiمiز، - دەدi جىميىپ. - ول كەزدە اق سۋ iشۋشi ەدiك. قازiر، مiنە، كادiمگi شاي iشiپ وتىرمىز.

مەن اڭگiمەنiڭ جالعاسىن ەستiگiم كەلiپ تاعاتسىزدانىپ وتىرمىن. مەنiڭ كۇيiمدi سەزسە كەرەك، ءۇي يەسi سامايىن قاسىپ الىپ، قايتادان اڭگiمەسiن جالعاعان.

- يندياداعى موحەندجو-دارو، مىسىرداعى مەمفيس پەن سايس، تاعى باسقا قالالاردىڭ قولجازبا قورلارىندا ادامزاتتىڭ شىن تاريحى ساقتاۋلى تۇر. بiراق، ول قولجازبالار قاتاڭ باقىلاۋدا. ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستان كەيiن ستالين يرانعا كوپ كومەك قىلعان. قانشاما مامانداردى، اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسىن جiبەرگەن. ارينە، ءوزi دە تالاي نارسەنi قولقالاپ سۇراپ العان. بiردە، يراننىڭ شاحىنا «سەندەردiڭ قۇپيا تاريحي قويمالارىڭا بiزدiڭ تاريحشىلارىمىز كiرiپ بiراز جۇمىس iستەسە» دەپ ءوتiنiش قىلادى. شاح، امال جوق، كەلiسەدi. سونىمەن، بۇرىندارى ەشكiم باس سۇعا المايتىن، ادامزات تاريحىنىڭ ەڭ كەرەمەت قۇپيالارى ساقتاۋلى تۇرعان ارحيۆكە قازiرگi يراننىڭ، كونە پارسىنىڭ تiلiنە جەتiك تاريحشىلاردىڭ تۇتاس بريگاداسى كiرiپ جۇمىس iستەي باستايدى. ارينە، ستالين ولگەننەن كەيiن يران وكiمەتi ول تاريحشىلاردى، بىلايشا ايتقاندا «شىعارىپ سالعان». بiراق سول ەكi ارادا مايتالمان مۇراعاتتانۋشىلار قانشاما دۇنيەنi رەسەيدiڭ ارحيۆتەرiنە اۋدارىپ ۇلگەرەدi. ياعني، مەنiڭ ايتايىن دەگەنiم، رەسەيدiڭ ارحيۆتەرiندە كونە شىعىس، كونە ازيانىڭ تاريحىنا قاتىستى ءوڭiڭ تۇگiلi تۇسiڭە كiرمەيتiن دەرەكتەر ساقتاۋلى تۇر.

- ال سiز ءوزiڭiز سول ارحيۆپەن جۇمىس iستەپ كوردiڭiز بە؟ - دەدiم مەن.

- مەن ءومiر بويى سول ارحيۆتەرمەن جۇمىس iستەپ كەلە جاتىرمىن، - دەدi گۋميلەۆ. - ايتپاقشى، سiزگە كەرەگi قانداي مالiمەت؟

- كير مەنەن توميريستiڭ سوعىسى، جالپى سكيفتەر تۋرالى، پارسى مەن سكيفتiڭ اراقاتىناسى، مiنە وسىنداي ماسەلەلەر، - دەدiم مەن.

- ول بار، - دەدi گۋميلەۆ. - ساسانيد زامانىندا جازىلعان جادiگەرلەر. بiراق ول سيرەك قولجازبالاردا ەمەس، قۇپيا قولجازبالاردا. وعان ارنايى وتiنiشپەن عانا كiرەدi. مەن سiزدi كiرگiزەيiن. بiراق، كەزەككە تۇراسىز. كەزەگiڭiز كەلگەن كۇنi وقىماساڭىز، بولدى، ايرىلدىڭىز. كەلەسi كۇنi كەلگەن ادام ءوز كەزەگiن سiزگە بەرمەيدi. ياعني، كەزەكتەن قالماۋ كەرەك.

سول جەردە انت-سۋ iشتiم. گۋميلەۆ بiر ادامعا تەلەفون شالىپ، از-ماز داۋدان كەيiن، ءوزiنiڭ ينستيتۋتى الدىن الا برونداپ الىپ قويعان جۇزدەن استام كەزەگi بار ەكەن، سونىڭ بiرەۋiن ماعان الىپ بەردi. بiز قوشتاسىپ شىعىپ بارا جاتقاندا ۇلى تاريحشىنىڭ اۋىز ۇيiندە وسى لەنينگرادتا وقىپ جاتقان بiر توپ قازاق جاستارى كەزەك كۇتiپ تۇر ەكەن.

...مەنiڭ كەزەگiم بiر جارىم جىلدان كەيiن، 1990 جىلدىڭ كوكتەمiندە كەلدi. كەزەكتiڭ تاقاعانىنان بiر اي بۇرىن حاباردار ەتەدi ەكەن. رەكتور دۇيسەن قاسەيiنوۆكە كiرiپ، پروبلەمانى ايتتىم.

- ارينە، بارۋ كەرەك، - دەدi دۇيسەكەڭ.

كوزiمشە بۋحگالتەرياعا تەلەفون شالىپ iسساپار جاساتتىرىپ، جولعا، باسقا كەرەككە جەتەرلiكتەي ەتiپ مول اقشا بەرگiزدi. سونىمەن، ءالi ەسiمدە، 11-ءساۋiر كۇنi ۇشاققا وتىرىپ لەنينگرادقا اتتاندىم.

ايتىلعان كۇنi ايتىلعان ساعاتتا قولاقپانداي بiرنەشە قولجازبانى اربامەن اكەلiپ جانىما قويدى. ەداۋiر ۇلكەن زال. بiر-بiرiنە قاراماي شانشىلىپ قولجازبا وقىپ وتىرعان ادامدار. كگب-نىڭ ەكi ادامى قاتارلاردىڭ اراسىمەن اسىقپاي قىدىرىستاپ ءجۇر. ول كەزدە باسقا جەردە بولماعانىمەن، اتالعان كiتاپحانادا كسەروكس بار. الايدا، قولىڭا تيگەن قولجازبانى كسەروكستەن وتكiزۋگە بولمايدى. فوتوعا تۇسiرۋگە تاعى بولمايدى. كونسپەكت جاساۋعا جانە بولمايدى. تەك قانا وقۋعا بولادى. ياعني، تەك قانا ءوزiڭنiڭ ەسكە ساقتاۋ قابiلەتiڭە عانا، iشiڭدەگi كسەروكس پەن فوتواپپاراتقا عانا سەنەسiڭ. كiتاپحانادا، كەلiسiپ تۇنگە قالۋعا بولادى ەكەن. تاڭعى سەگiزدە كiرiپ، كەلەسi كۇننiڭ تاڭعى سەگiزiنە دەيiن، تاپجىلماي بiر سوتكە وتىرىپ، قولجازبالاردى ءۇش قايتارا وقىپ شىقتىم. مەنiڭ باعىما وراي، مەنەن كەيiن كەلەتiن ادام جارتى كۇنگە كەشiگەدi ەكەن، قوسىمشا اقشا تولەپ قولجازبالاردى ءتورتiنشi مارتە وقىپ شىقتىم.

تىعۋلى جاتقان كەزدەمە...

مەن وسى وقىعان قولجازبالاردان تۋعان اسەرلەرiمدi ءدال سول كەزدە پايىمداپ، زەردەلەپ ايتىپ بەرە الماس ەدiم. كەيiننەن، «تەمiر پەردەنiڭ» ار جاعىنداعى دۇنيەمەن كەزدەستiك. سول كەزدە «تراديتسيوناليزم» دەپ اتالاتىن عىلىمي باعىتپەن تانىس بولدىق. مiنە، وسى باعىتتاعى رەنە گەنون، يۋليۋس ەۆولا، فريتوف شيۋون سياقتى عالىمداردىڭ قايسىسىنىڭ ايتقانى انىق ەسiمدە جوق (جانە ءداستۇر¬شiلدiكتi كوكتەي وتەتiن بولعاندىقتان بۇل ويدىڭ بارلىق ءداستۇرشiل مەكتەپتەرگە قاتىسى بار), كوپ ايتىلعان اقىلدى ءسوزدiڭ بiرi اسا تاڭقالدىرىپ ەدi. «بiز تاتار اۋلەتiنە، ادامزاتتىڭ ۇستازدارى بولىپ سانالاتىن تاتار دانىش¬پاندارىنا، تاتار ناسiلiنە ساتقىندىق iستەدiك» دەيدi داستۇرشiلدەر.

بۇل جەردەگi «بiز» دەگەنi - بۇگiنگi توقتاۋسىز دامۋدىڭ جولىنا تۇسكەن ادامزات. ال «تاتار» دەگەندi بۇگiنگi «قىرىم تاتارى» نەمەسە «قازان تاتارلارىمەن» شاتاستىرماڭىز. تاتار - ءداستۇرلi دۇنيەدەگi كشاتري اتانعان، كەيiننەن ادامزاتتى بيلەگەن پاتشالاردىڭ كوبi شىققان كوشپەلi سكيف اۋلەتiنiڭ جيناقتى اتى. مiنە، «تاتار اۋلەتiنە، الەمنiڭ ۇستازى تاتار دانىشپاندارىنا جاسالعان وپاسىزدىق» دەگەن وي مەنiڭ سول كونە قولجازبالاردى وقىعاننان كەيiنگi جاي-كۇيiمدi اينا-قاتەسiز بەينەلەيدi. الماتىعا مەن مۇلدەم باسقا ادام بولىپ قايتتىم. بۇكiل دۇنيەم توڭكەرiلدi, الدىمنان بۇرىن بiلمەگەن جاڭا باعىت اشىلدى. ارينە، كەيبiر نارسەلەردi مەن بۇرىن دا شىرامىتاتىنمىن، بiراق ەندiگi جەتكەنiم بۇرىنعى تۇيتكiلدەردەن ولشەۋسiز بيiك بولىپ شىقتى. ەندi وسى مالiمەتتەر مەن سونىڭ نەگiزiندە تۋعان وي-تولعامداردان ازىراق بايان ەتەيiن.

كەلەلi ەلدە قاڭلى بار،

قاڭلىنى حان كوتەرەر.

قاڭلىسىز حان سايلانبايدى،

قاڭلىدان وزگە حان بولماس.

ارعىن - اعاڭ، قىپشاق - جاعاڭ،

قاڭلىسىز قابىل بولماس توباڭ.

قۇرمەتتi وقىرمان، سiز قازاق بولساڭىز، وندا بۇل سiزدiڭ تالاي ەستiگەن، ماقال-ماتەل جيناقتارىنان تالاي وقىعان، الايدا، قانشا رەت ەستiپ-وقىساڭىز دا ءمان بەرمەگەن ماقالدارىڭىز. اسسا، ءار كەزدە، رۋ مەن رۋ ابىروي جارىستىرعاندا، الدەبiر قيسىنعا سايكەس ايتىلعان ماقال نەمەسە ماتەل دەپ قابىلدادىڭىز.

الايدا، وسى قاراپايىم عانا قاناتتى ءسوزدiڭ تاساسىندا بiزدiڭ بولاشاق تاريحي عىلىمىمىزدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن اسا زور مالiمەت جاتىر. سەبەبi, بۇل سوناۋ ىقىلىمدا، كوز جەتپەس الىس زاماندا قالعان كونە ەلدiكتەن الدەقالاي جەتكەن اسا قۇندى جادiگەر.

وسى ماقالدارداعى «قاڭلى» ءسوزiن پايىمداپ كورەيiك. ارينە، «قاڭلى» - قازiرگi قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزiنiڭ بiر رۋى. سونىڭ اتاۋى. ەندi بiر ءسوزدi ەسكە تۇسiرەيiك. قازاقتىڭ كونەكوز قاريالارى، ەسكi قازاقتى، مىسالعا سەرiكبول قوندىباي ايتقان «ەسەن قازاقتان» بۇرىنعى بايىرعى قازاقتى، ونىڭ جەرiن، سۋى مەن نۋىن جيناقتاپ «قوندىگەر قۇبا جۇرت» دەپ بiر-اق اۋىز سوزبەن بەلگiلەيدi.

وسى تiركەستەگi «قوندىگەر» مەن «قاڭلى» ءسوزiنiڭ اراسىندا تiكەلەي بايلانىس بار. «قوڭ» كەيiنگi تۇرiك تiلدەرiن تۋدىرعان بiرتۇتاس سكيف تiلiندە «جىلقى» دەگەن ماعىنا بەرەدi. قازاق تiلiندە «قوڭنىڭ» ءۇش سينونيمi بار. ولار «جىلقى»، «قىسىراق» جانە «جۇنت».

«قوڭ» كەيiننەن سلاۆيان تiلدەرiندە «كون» - «ات»، «مiنiسكەر جىلقى» دەگەن سوزگە اينالدى. (سونداي-اق، قازاقتا جاۋعا مiنەتiن سايلاۋىت كۇلiكتi «الاشا ات» نەمەسە ءجاي «الاشا» دەپ اتايدى. وسى «الاشا ات» سوزiنەن ورىستىڭ «لوشاد» («جىلقى، ات») ءسوزi شىققان). ەندi ويىمىزدى جيناقتاساق، «قاڭلى» - «جىلقى جاراتاتىن، جىلقى مiنەتiن، جىلقىلى ەل» بولىپ شىعادى. العاشقى «قوڭلى» ءسوزi كەيiننەن «قاڭلى» سوزiنە اينالعان.

ەندi «قوندىگەرگە» كەلەيiك. كونە تۇرiك تiلiندە «ەبگەرۋ» دەگەن ءسوز بار. «ۇيگە قاراي» دەگەندi بiلدiرەدi. «تابعاشگەرۋ» دەگەن ءسوز بار. «تابعاشقا قاراي» دەگەندi بiلدiرەدi. بۇل ءسوزدi ىقشامداپ جاڭا فورما تۋدىرۋدىڭ امالى اسiرەسە، قازاق تiلiندە جاقسى ساقتالعان. مىسالعا «الىپ كەت - اكەت»، «الىپ كەل - اكەل». سونداي-اق «كەرەك بولسا - كەرەكسە» دەگەن فورما دا كوپ كەزدەسەدi. وسى زاڭدىلىققا سايكەس سكيف تiلiندە «قوڭلى جاۋىنگەر» ياعني «جىلقى مiنگەن جاۋىنگەر» ءسوزi - «قوندىگەر» بولىپ ىقشامدالعان. ال، سكيف قوعامىنىڭ، ەركەگi مەن ايەلi دە، بالا-شاعاسى دا قارۋ اسىنىپ جۇرەتiن اسكەري قوعام ەكەنiن ەسكە تۇسiرسەك، وندا جىلقى مiنگەن ادامنىڭ مiندەتتi تۇردە جاۋىنگەر بولاتىنى وزiنەن-ءوزi تۇسiنiكتi.

ياعني «قوندىگەر» دە، «قاڭلى» دا، ەكەۋi دە «جىلقى مiنگەن جاۋىنگەر»، «جىلقى مiنگەن جاۋىنگەر ەل»، نەمەسە «كوشپەندi» دەگەندi بiلدiرەدi. وسى «قوندىگەر»، «قوڭلى» سوزدەرiن مەن العاشقى رەت گۋميلەۆتiڭ كومەگiمەن كiرگەن قويمادا وتىرىپ، ساسانيد يمپەرياسى كەزiندەگi تاريحي جازبالاردان وقىعان ەدiم. كوشپەندiلەر وزدەرiن «قاڭلى» (قوڭلى) نەمەسە «قوندىگەر» دەپ اتايدى دەيدi پارسىنىڭ تاريحشىلارى وزدەرiنiڭ كونە جازبالارىندا.

مiنە، قۇرمەتتi وقىرمان، بiزدiڭ اتالارىمىز وزدەرiن وزدەرi «قوندىگەر» نەمەسە «قاڭلى» دەپ اتاپتى. ال الەمدiك عىلىم ءالi كۇنگە دەيiن پايدالانىپ كەلە جاتقان «سكيف» تەرمينi - ول گرەكتiڭ ءسوزi. ەندi «حۇن» ەتنونيمiنە كەلەيiك. سول پارسىنىڭ جازبالارىنىڭ كەيبiرەۋiندە «قوندىگەر» ءسوزi «حوندىگەر»، «حونديكيار» نەمەسە «حۋنديكيار» بولىپ جازىلادى. بۇل پارسى تiلiنiڭ وزiنە عانا ءتان سينگارمونيزمiنiڭ اسەرiنەن پايدا بولعان ادەپكi تiلدiك ەففەكت. ياعني «قاڭلىنىڭ» باسقا تiلدە (مىسالى، پارسى تiلiندە) «حۋنلى» بولىپ كەتۋi ابدەن مۇمكiن نارسە. وكiنiشكە وراي، سوۆەت زامانىندا «حۇن» ەتنونيمi جەكە ەتيمولوگيالىق پروبلەماعا اينالىپ، وسى ءونiمسiز باعىتتا قانشاما عالىم ءومiرiن، اقىلىن سارپ ەتiپ، ۋاقىتىن بوسقا وتكiزدi. ەۋروپاشا «سكيفتەر»، بiزشە «قاڭلى» نەمەسە «قوندىگەر» ەشقايدا كەتكەن جوق، وسى كەڭ دالادا قونىسىن عانا اۋىستىرىپ، «وركەنيەتتi» حالىقتارعا بiر كورiنiپ، بiر كورiنبەي كەتiپ جۇرگەن. بiراق ەشقاشاندا قوندىگەر نەمەسە قاڭلى جويىلىپ كەتiپ، ورنىنا حۇن پايدا بولعان ەمەس. قوندىگەر - قاڭلى مەن حۇن ۇشەۋi بiر-اق حالىق. توڭiرەكتەگi كورشiلەس حالىقتار بiز تۋرالى ەشقاشان ۇمىتپاعان. ءبارiن بىلىقتىرىپ، بۇلدiرەتiن تەرiس نيەتتەگi ساراي تاريحشىلارى. ال سينگارمونيزمنiڭ، دىبىس ۇندەستiگiنiڭ اۋدارىلىپ-توڭكەرiلگەن، ميداي ساپىرىلىسقان قۇبىلىستارى كەزiندە «قوندىگەر» مەن «قاڭلىنىڭ» پالەنباي رەت «حۇنعا» دا، باسقاعا دا اينالىپ كەتۋi وپ-وڭاي، كۇنiنە الدەنەشە رەت بولاتىن، قايتالاناتىن نارسە. ەتيمولوگيا، ەتنوگەنەز دەگەن ۇشى-قيىرى جوق باتپاقتى تاۋىپ بەرiپ، بiزدi سوعان باتپاقتاتىپ قويعان - سوۆەت عىلىمى. قازاق عىلىمى ارiپكە تالاسىپ ءجۇرiپ، باسىنان تۇتاس بiر عاسىر وتكiزiپ الىپتى. وسى كەراۋىز داۋعا كەتكەن كۇش باسقا، ءونiمدi باعىتقا جۇمسالسا، بiز قازiر قايدا وتىرار ەدiك؟

بiزدiڭ مۇراتىمىز - سوۆەت عىلىمى ويدان شىعارىپ الدىمىزعا تارتقان، شيەسi ەشقاشان شەشiلمەيتiن جىن-پەرi جۇمباقتى شەشiپ اۋرە بولۋ ەمەس. سەبەبi, بۇل «جۇمباقتىڭ» سوڭىنا تۇسەتiن بولساق، ەندi بiر عاسىرىمىز بوسقا وتەدi, بوسقا كەتەدi.

ەڭ باستى نارسە - باسقالاردىڭ بiز جايلى پiكiرi ەمەس. ەڭ باستى نارسە - بiزدiڭ ءوزiمiز جايلى پiكiرiمiز. بiزدiڭ مۇراتىمىز، الەمدiك عىلىمنىڭ جەتiستiكتەرiمەن ساناسا وتىرىپ، سول جەتiستiكتەردi پايدالانا وتىرىپ، ۇلتتىق مۇددەنi عانا كوزدەيتiن ۇلتتىق عىلىم قالىپتاستىرۋ.

بiزدiڭ تاريحىمىزدى بوگدە تاريحشىلار قالاي بولشەكتەسە دە، قيىننان زورلىقپەن قيىستىرىلعان «دالەلدەر جۇيەسi» بiر نارسەنi - كوشپەندi «قاڭلى-قوندىگەردiڭ» و باستا بiر-اق ءناسiل بولعاندىعىن جوققا شىعارا المايدى.

ال ەندi بiزدiڭ كونە، ناسiلدiك اتاۋىمىزدىڭ قازiرگi قازاقتىڭ ۇلى جۇزiندەگi بiر رۋدىڭ اتاۋى عانا بولىپ قالۋىن ەكi ءتۇرلi جورۋعا بولادى.

ول جورۋدىڭ بiرiنشiسi مىناداي: توقتاۋسىز جۇرگەن ەتنوگەنەز پروتسەسi كەزiندە قوندىگەر-قاڭلى رۋلارى ءارتۇرلi تاعدىر جەتەگiندە جان-جاققا تاراعاندا، ارقايسىسى وزiنە جاڭادان ەتنيكالىق ات يەمدەنگەن. وسى، ەسiم، ات ۇلەستiرۋ كەزiندە قوندىگەر-قاڭلىنىڭ بiر رۋى ءوزiنiڭ ەسكi اتىمەن قالعان. ال كونەدەن كەلە جاتقان قوندىگەر زاڭى - «مينوراتتى»، ياعني كەنجە ۇلدىڭ قارا شاڭىراقتى يەمدەنiپ قالاتىن زاڭىن ەسكەرەتiن بولساق، وندا بۇگiنگi ۇلى جۇزدەگi قاڭلى رۋى قوندىگەردiڭ (سكيفتiڭ) كەنجە ۇلىنان تاراعان قارا شاڭىراق يەسi بولىپ شىعادى.

ەكiنشi جورۋ تاريحتاعى قاڭلى مەملەكەتiمەن بايلانىستى. وسى قاڭلى مەملەكەتiنiڭ نەگiزiن قوندىگەر-قاڭلى رۋلارىنىڭ ايتەۋiر بiرەۋi قالاعان عوي. بۇل ساياسي قۇرىلىم نەگە «قاڭلى مەملەكەتi» دەپ اتالادى؟ جاۋاپ بiرەۋ-اق: جاڭا مەملەكەتتiڭ ۇيىتقىسى بولعان تايپا، رۋ، بايىرعى، كونە ەلدiكتi قايتادان قالپىنا كەلتiرۋ ماقساتىندا وزiنە «قاڭلى» دەگەن ات العان. ءوزiن قوندىگەر-قاڭلى سانايتىن بارلىق ەل جاڭا بايراقتىڭ استىنا جينالسىن، باياعى ءتورت تاراپتىڭ بارلىعى ايبىنعان ايبارلى مەملەكەتiمiزدi قايتادان قۇرايىق دەگەن كونە ۇران بۇل. ول كەزدە قازiرگi تۇرiك حالىقتارى قالىپتاسپاعان. قازiرگi رۋ اتتارى جوق، سول سەبەپتi «قاڭلى» دەگەن ۇران ءار كوشپەندiنiڭ جۇرەگiنە جاقىن. ول كەزدەگi «قاڭلى» ۇرانى قازiرگi قازاقتىڭ «الاش» دەگەن ۇرانى سياقتى بولعان. سودان بەرi ونداعان عاسىرلار، داۋiرلەر ءوتتi. بiراق ەشتەڭە دە وزگەرگەن جوق، اعايىن. بiز باياعىداي قوندىگەر-قاڭلىمىز. بiز باياعىداي قوندىگەر قۇبا جۇرتپىز.

(جالعاسى بار)

«Abai.kz»