Keybir ghylymy júmystardaghy «monghol» jәne «tatar» atauy - jalpylama ataular jәne olar avtor túrghysynan ketken qatelikter ekendigin  keyingi jyldary biraz ghalymdar men jazushylar  ghylymy enbekterinde ýnemi  kórsetip  keledi.

Óz uaqytynda europalyq sayahatshylar, jylnamashylar men ghalymdar Aziyanyn  shyghys júrtyn, әsirese,  Ortalyq Aziya elderin, olardyng últyna qaramay tatarlar nemese mongholdar dep  birneshe ghasyr  boyy jazyp keldi. Sonday-aq artyndaghy jazyp  qaldyrghan  ghylymi  enbekterinde  de  ataular osylay qate kýiinde  kete  bergen. Tek keyingi jyldary ghana biraz ghalymdar men jazushylar  aq  pen  qarany  aiyrghanday әr últtyng tarihyn, dәstýrin arnayy kelip jýrip  zerttep, zerdelep kezindegi  tarihta ketken  qatelikterdi  týzete bastady.

Sonday bir europalyq  ghalymnyng bireui aghylshyn  Hilda Hukhem edi.  Ol turaly jazushy, ghalym R.P.Hrapachevskiy bylay deydi:

...Ryad formulirovok avtora mojet vyzvati nedoumenie Sentralino Aziatskogo chitatelya. V chastnosti, H. Hukhem nazyvaet Timura «tatarinom», ego narod «tataramiy», ego voysko «tatarskimiy», inogda  «mongolamiy», togda kak sovershenno ochevidno, chto rechi iydet o turkah – kipchakah. Skoree vsego, eto dani tradisii, slojivsheysya v zapadnoy liyterature, gde izdavna ustanovilosi nazyvati vse narody Sentralinoy Aziy odnim iymenem – tatary ily mongoly. Nachinaetsya eta tradisiya s Marko Polo, venesianskogo kupsa, kotoroy v serediyne XIII veka sovershil puteshestvie v Kitay y Sentralinuy Azii. On dal vsem narodam, jivushim na Dalinem Vostoke, Sibiry y Sentralinoy Azii, odno kollektivnoe nazvanie «tatar» ily je  «mongol». Turky u nego staly tataramy y mongolami, hotya on y zametiyl, chto gramota Hubilaya (Shynghys hannyng balasy Qúbylay) , pervogo imperatora Kitaya (obedeniyteli), napisana na turkskom yazyke. Chingishana on nazval «sarem vseh tatar», a Hubilaya  on okrestil «shestym velikim gosudarem vseh tatar» (Marko Polo «Kniga Marko Polo o raznoobraziy mira» , zapisannaya pizansem Rustikano v 1298 g.).

   ...Sam Marko Polo byl vveden v zablujdenie tem, chto u tatar y mongol  ne bylo slovo «turk» y vseh turok ony nazyvaly tatarami, inogda mongolami, ih plemena  - tatara - mongoliskimi, a yazyk iyh  -  tatarskiym. Etu je oshibku povtoryaly y mnogie aziatskie y evropeyskie avtory.

Qúrmetti , oqyrmandarym! Qatelikting kimnen bastalghandyghyn ózderiniz  bayqap otyrghan shygharsyzdar. Týrkilerdi sol zamandarda  bir-aq sózben,  «mongholdar» nemese «tatarlar» dep  jalpylama  týrde  jazyp  ketken. Berilgen oqighalar dúrys, biraq, últtardyng atauynan ýlken qatelik ketken. Biraq olar ózge qúrlyqtyng jәne ózge últtyng ókilderi  bolghandyqtan, jazghan  enbekterinde  qatelikke  úrynghan. Osyghan qarap, eshqanday zerdege salmay, saraptamay, izdenbey, ýnilmey keyingi keybir bizding ghalymdarymyz ben jazushylarymyz  әli kýnge deyin qalyng oqyrmandy shatastyryp, adastyryp keledi. Sondyqtan, aldaghy kezende bәrin ózining atymen ataghanymyz dúrys-au deymin. Búl qazirgi  biylikte jýrgen  bizdin  aghayyndarymyzgha da, ziyaly qauym ókilderine de qúlaqqaghys.

    Sonymen, әri qaray kettik.

 «V XVI veke zapadnye istoriky nachaly iymenovati tataramy vse vostochnye narody, naselyavshie territorii ot  Volgy do Kitaya y ot Tiybeta do Ledovitogo okeana, sootvetstvenno nazyvaya y turkskiy yazyk, a tak je drugie yazyky etogo regiona tatarskimi. Prichem y russkih otojdestvlyaly s tatarami, a Moskovkoe knyajestvo nazyvaly «Tatariey», poskoliku v svoe vremya russkie byly poddanymy Zolotoy Ordy.

      K tataram y mongolam staly otnositi ne toliko predstaviyteley razlichnyh turkskih narodov, no y vseh musuliman. Tak proizoshlo s bulgarami, drevnimy jiytelyamy Srednego Povoljiya, kotorye byly prevrasheny v sovershenno novyy etnos, v tatar y nazvanie eto sohranilosi do sih por, nesmotrya na ego istoricheskui neleposti.

     Reshiytelinyy povorot v storonu bolee nauchnogo podhoda k etomu terminu nachinaetsya s velikogo nemeskogo uchenogo A.Gumbolidta.

     Ogromnoe znachenie v issledovaniy istoriy turkov iymely raboty rossiyskogo vostokoveda IY.Bichurina. Faktichesky s nego nachinaetsya nastoyashee nauchnoe issledovanie turkskih narodov, y vo mnogom ego trudy opredelily stanovlenie v XI – X vekah otdelinoy nauky po turkam, nazvannoy turkologiey.

   Trudamy A.Vamberi, V. Bartolida, M. A. Bella y dr.turkologiya byla podnyata na vysokiy nauchnyy uroveni y stala vajneyshey nauchnoy dissiplinoy, v kotoroy byly skonsentrirovany istoriya, filologiya, liyteraturovedenie y vostokovedeniye. Byl sobran ogromnym fakticheskiy material, opublikovany istochniki, kotorye shiroko raskryvaly prekrasnyy mir istoriy turkov.

    ...Vdobavok, v poslednie gody vse issledovately Evropy y Rossiy v svoiyh  nauchnyh rabotah,   nazvaly vse  svoiymy  iymenami,  Chingishana iy ego synovey, a tak je  Timura nazvaliy «turkamiy», - deydi  jazushy jәne ghalym, shyghys tanushy R.P. Hrapachevskiy.

    Osy ýzindi  keltirip  jazylghandardy әrdayym esterinizde ústanyzdar!  Shynghys handy «monghol» nemese, Ámir Temirdi «tatar» deu óte úyat nәrse. Ol bilimning tayazdyghy men sauattyng shamaly ekendigin kórsetip túrady.

Beysenghazy Úlyqbek

Abai.kz