Roman (X-XII ghasyrlarda roman tilderinde jazylghan әrqily sipattaghy shygharmalardyng jalpy atauy) – sujeti kýrdeli, kólemdi, epikalyq, ómirdegi týrli qúbylystar men adamdar arasyndaghy qarym-qatynas meylinshe qamtylyp, kompozisiyasy shymyr janr. Romannyng jekelegen núsqalary erteden bar bolghanymen de, onyng tek ózine tәn sipattary XVI-XVIII ghasyrlarda qalyptasa bastady. Ilki romannyng ýlgi-núsqasy degende rysari, serilerding bastan keshkenin surettegen Miygeli de Servantesting «Don Kihoty» eriksiz oigha oralady.

XIX ghasyrdyng bas kezinde búl janr biyik dengeyge kóterildi, qanat jaydy, G. Flober, A. Stendali, O. Balizak, J. Sand, V. Skott, Ch. Dikkens, A. Pushkiyn, M. Lermontov, I. Turgenev, L. Tolstoy, F. Dostoevskiy, I. Goncharov, M. Tven, Dj. London, T. Mann, G. Mann, t.b. ýlken ýles qosty. A. Baytúrsynúly romandy «úly әngime» dep, oghan «túrmys sarynyn týptep, tereng qarap әngimelep, týgel týrde surettep kórsetetin shygharmalardy» jatqyzugha bolatynyn aita kele, «úly әngime ónsheng ýlken uaqighalardan bolmay, úsaq isterden de ónege kórsetuge tyrysty, ony jazushy kórkem sózding әueze, tolghau, aytys – barsha týrin de júmsaydy. Úly әngime jazugha ýlken sheberlik kerek» ekenin eskertken-di. Klaccisizm dәuirinde poman «tómengi janp» delinse, pomantizm túsynda «әlem jәne óz ghacypynyng aynacy» әri «tolyq pisip-jetilgen puxtyn» jemici retinde nasihattaldy. Al, tarihy roman ‒ bolmysy bólek janr. Onyng qiyndyghy ‒ kórkem shyndyq pen tarihy shyndyqty úshtastyra bilude. M. Dulatúlynyng «Baqytsyz Jamal», T. Jomartbaydyng «Qyz kórelik», S. Kóbeevting «Qalyng mal», S. Torayghyrdyng «Qamar súludan» bastau alghan dәstýrdi M. Áuez, S. Múqanov, Gh. Mýsirepov, Gh. Mústafiyn, H. Esenjanov, Á. Núrpeyisov, I. Esenberliyn, T. Ahtanov, M. Maghauiyn, Á. Kekilbay, Sh. Múrtaza, t.b. jazushylar jalghastyrdy.

Tapixy oqiyghalap men túlghalapdyng sýrgen ómipin, jýrip ótken jolyn, col dәuipdi beyneleytin tuyndylar qatapyna I. Ecenbeplinning «Kóshpendilep» tpiylogiyacy, D. Ábilevting «Aqyn apmany», Á. Álimjanovtyng «Ústazdyng oraluy», M. Maghauinning «Alacapypan», Á. Kekilbaydyng «Elen-alan», «Ýpkep», Sh. Múptazanyng «Qyzyl jebe», N. Ábutәliyevting «Qaypan Napyn», Á. Capaydyng «IYcatay men Maxambet», J. Túplybaydyng «Tamyz tany», I. Jaqanovtyng «Yqylac», J. Axmadiyding «Dýpbelen», «Ecengeldi biy», Q. Júmadilovting «Dapaboz», C. Cmataevtyng «Elim-ay», D. Docjannyng «Alyptyng azaby», Ú. Docpambetovtyng «Qyzyl jolbapyc», «Abylaydyng aq tuy», X. Ádibaevtyng «Otypap oypany», K. Cegizbaydyng «Belacqan», T. Zәkenúlynyng «Kók bópilepding kóz jacy», P. Toqtapovtyng «Baqytty qúldyqtyng aqypy», J. Moldaghaliyevtyng «Alghashqy qonypau», Q. IYcabaydyng «Shong biy», B. Núrjeke-úlynyng «Áy, dýniye-ay!», Q. Múqanbetqaliyúlynyng «Tar kezen», A. Mekebaevtyng «Qazyna syry», Z. Jәkenovting «Zúlmat», N. Aqyshtyng «Raqymsyz kóktem», T. Sәuketaevtyng «Qúzghyn toyghan qys», J. Ómipbekting «Qyzyl qypghyn», Á. Ybyrayymúlynyng «Semser jýzindegi sert», t.s.s. jatqyzugha bolady. Endi, osylardyng qataryna qarymdy qalamger Úlarbek Dәleyúlynyng «Joshy hany» da qosyldy.

Jazushynyng 2024 jyly «Foliant» mәtbughasynan jaryq kórgen «Joshy han» tarihiy-derekti romanyna Shynghys qaghan jәne onyng ýlken úly ‒ Joshy hanzadanyng qym-ghuyt, alasapyran zamanda dýniyege kelui, jastyq shaghy, qatysqan qan-qasap joryqtary, ómirining songhy kezi altyn arqau bolghan-dy. Onan, Orhon (Orhún), Selengi boyyndaghy qaytalanbas kóshpeli mәdeniyet, bayyrghy babalar dәstýri, tanymy, kózqarasy, ústanymy, shekken dәureni shygharmada shynayy surettelgen. Roman 23 hikayadan túrady.

Ú. Dәleyúly osy turasynda býy deydi: «Oylana kele әr taraugha taqyryp qoy stiylinde Rashid ad-Dinning jolyn ústandym. «Tarau» dep emes, «hikaya» dep atadym da, eki joldyq úiqasty óleng formasynda aludy jón sanadym, taqyrypty úzaq tolghamay, ózimshe syghymdadym...». Mysaly, әr hikayanyng óz atauy bar: «Birinshi hikaya. Esugeyding inir әletinde Batsayghún baqsynyng túlymyn kesui. Qonystan jetken habargha Sarqy әuliyening kóz jasyn tógui», «Ekinshi hikaya. Esugeyding Tay sheshendi ajaldan qútqaruy. Qúdalyqtan qaytqan batyrdyng esil ómirmen qoshtasuy», «Ýshinshi hikaya. Qorqonaq qoynauynda azaly joqtau esui. Temujinning Tergýne shoqysynda qyryldaqty sastyruy», «Tórtinshi hikaya. Belgýtaydyng Qaratúmyt tauynda arysqa týsui. Ógelinning Búrqy-Erekke sorgha bola qonuy», «Besinshi hikaya. Temujinning kósh jolynda tolghaq kýtui. Ýsh úlys jasaghynyng Býkir-kegerdi qangha boyauy», «Altynshy hikaya. Temujinning Sengirbúlaqta han taghyna otyruy. Anttas andalardyng jaulyq shaqyruy», «Jetinshi hikaya. Joshynyng aighyr jalynda tang atyruy. Temulýn qazasynyng hanzadany qayghygha batyruy» degendey... Árqaysysy salmaqty somdalghan, ken-molynan kestelengen taraular.

Avtor sóz basynda bylay dep jazady: «Álqissa, tórt jylgha sozylghan tynymsyz izdenis pen tabandy enbek aqyry óz nәtiyjesin berdi. Jazu ýstelinde bes aigha juyq tapjylmay otyryp, «Joshy han» tarihiy-derekti romanyn jazyp bitirdim. Eshqanday nauqandyq sharagha qatysy joq, tek Joshy han jayly bir tolymdy dýnie jazu onshaqty jyldan beri oiymda jýretin. Shyndap kirisken sәtim ‒ 2019 jyldyng kýz aiy. «Joshy jayynda әldebir kórkem dýnie kezigip qalar» dep aldymen tarihshylardy emes, әdebiyet әlemin aqtarsam, shynymdy aitayyn, birde-bir kórkem jazba kezdestire almadym. Qazaq әdebiyeti týgil, ghalam әdebiyetinde de joqtyng qasy eken. Tolghana kele qiyalgha emes, derekter izine qúrylghan derekti roman jazudy oiladym». Mine, atalmysh tarihy roman osylay bastalghan-dy.

Qalamgerding qajyrly enbek qylghany birden angharyldy. Ol Múhammed II Ala-әd-Din Horezmshah ([Kutb] Qútb әd-Din Múhammed), sonan song Jәlel әd-Din súltannyng uәziri bolghan Nәsauiyding «Jәlel әd-Dinning ghúmyrbayany», әl-Juvәiniyding «Álemdi baghyndyrushynyng tarihy» (Múhtar Maghauin «Shynghys han» kitabynda: «...úly tarihshy Rәsh-әd-Dinning ózi orayly tústarynda osy Juvәiniyge jýginip otyrghany belgili» dep jazady), Ly Jychannyng «Áulie Chanchunning batysqa sapary», Rashid ad-Dinning «Jamigh at-tauariyh», «iyan tarihy», Ábilghazy Bahadýrding «Týrik shejiresi» («Shejire-y Týrk»), Nyghmet Mynjanidyng (Mynjan) «Qazaqtyng qysqasha tarihy», Ótemis qajynyng (Ótemis qajy ibn Mәulana Múhamed Dost [Dustiy]) «Shynghysnama», Múhtar Maghauinning «Shynghys han jәne onyng zamany», Zardyhan Qinayatúlynyng «Qazaq memleketi jәne Joshy han» sekildi enbekterine, sonday-aq Plano Karpini, Giliom (Villem) de Rubruk, Vasiliy (Viligelim) Bartolid jazbalaryna erekshe den qoyghandyghyn eskertedi.

Joshy Horezm joryghynan din aman oralghan son, Shynghys qaghan hýkimimen Dәshti-Qypshaq dalasynda «Joshy úlysy» qúrylady. Qazaq eli ‒ sol úlys jerinde ornyqqan Altyn Ordanyng zany jalghasy. Avtor sol dәuir haqynda syr shertken eng senimdi derekkózderdi paydalanyp, uaqighalar jelisin faktilermen túzdyqtap otyrady. Mәselen, shýrshit, tanghút soghystary, adamzat tarihnamasynda tanbalanghan Horezm shabuyly, aiqas-shayqas oryndary kórkem tilmen kómkerilgen. Úlarbek Dәleyúly tarihy romanda kóptegen kóne týrik sózin janghyrtyp, maqsatyna qaray orny-ornymen qoldanady. Mysaly, otshygen ‒ kóne týrik tilinde «otshy, shanyraq iyesi» degendi bildiretin týsinik. Sonymen qosa, shygharmada sartyqtaylar (saudagerler), kókir (susyn qúygha arnalghan teri ydys), ýjin (ujin ‒ tek әiel balagha qatysty ghana júmsalady, qatyn, ene, handy tughan ana degen maghynagha iye), anda (dos, joldas), «Tobylghy jarghan», «Búlbúl Torghay», «Alasapyran», «kiyikting matauy», «qazannyng qaghuy» (týrik dәuirinen kele jatqan kóktemgi amaldar), Boz dombaq (kóne týrik tilinde Mýiizdi qúlyn boz), keyebýr jebe (alysqa úshatyn, temir masaghy óte ótkir keletin jebe týri), kegenes, targhút, soldús, shanshyghút, bayaghút, oronar, qonqytan, negudey, núyaqyn, dýrben, ikras, baryn, shónes, onghyt (uaq), besút, qoralas, qonyrat ishindegi olqonat pen iykeres (kók týrik túqymynan taraghan bayyrghy rular), mezgeu (mamyr), kózgeu (mausym), jabal (týrik dәurendegen tústa baqsylar qoldanghan dabyl), alanghyr sadaq (balalar ústaytyn, qaraghaydan iyilgen sadaq), «Teb Tәniri» («Tәnir elshisi»), arsaqay (búghynyng erkegi), darughashy (Shynghys han basyp alghan qalalardy uaqytsha basqarghan kisi), temirken ([temiren] jebe úshy ya basyndaghy qorghasyn), aghash oq (joghary sanattaghy adamdar jasaghan qylmysy ýshin alatyn jazasy), qasaly jebe (bekinisti órteuge arnalghan jebe), jәm (hat-habar jetkizushi), qauaq (asqabaq tektes ósimdikten jasalatyn ydys), kýlmiz (elikting erkegi), otserek (ot jaghyp, belgi beru ýshin saz balshyqtan ya tastan túrghyzylghan biyik túghyr), shyghyryqty kýimeler (ondaghan jebeni qatar atatyn qondyrghy), otty kýbi, Shonay (Esekqyrghan, Yupiyter), bauyrshy (qaghan as-auqatyna jauapty noyan), qara ýy (kóshpendiler abaqtysy ne ýkim shyqqangha deyingi qamauda túratyn ýi) sekildi úmyt bolghan úghymdar, kónergen sózder kórkem tuyndygha dem berip túr. Negizi, romandaghy әngimeleude epikalyq araqashyqtyq saqtalghanyna kóz jetkizdik. Múnday jaghdayda suretteu kóbine-kóp iri planda jýzege asady.

«Borjyghyndardyng atasy ‒ Búrghu tau / Borjyghyndardyng anasy ‒ Búrghu tau! / Borjyghyn erleri Búrghu tauyna sýienip óledi / Búrghu tauy bizdi jýregine kómedi!» degen joryq úranyndaghy Búrghu ‒ kiyeli Búrqan Qaldýn tauynyng týrikter zamanyndaghy eskishe atauy. Shygharmada «Jasaqty Tәnirge tapsyru jyry», «Týrken-qatynnyng zary», «Saba tolqu jyry», «Jasaq әni», «Temulýnning synsuy», «Sóchiygilding zary» (joqtauy), «Múhammed súltannyng bәibishesi aitqan zar», «Múhammed súltan qyzdarynyng zary», «Shilgir baluan aitty» degen tarihy jyrlar ‒ tuyndy túzdyghy ispettes.

Jazushy Shynghys qaghannyng әkesi ‒ Esugey auzymen el esindegi úzaq sonar, úbaq-shúbaq búrnaghy әri mәndi әngimeni aitqyzady: «...Bóri emip aman qalghan Týrikten tughan Týtik, Týtikten Qoy, Qoydan Edilshe, odan Alasha tuypty. Alashadan Múghol taraydy. Múgholdan Qara han, odan Uyz han tughan eken. Osy Uyz hannan bir tamyr alyp taraghan túqym myna biz bolamyz. Biz túratyn kiyiz ýy sol Uyz hannan qalghan múra desedi». Ú. Dәleyúly Joshynyng ósu kezenin, túlgha bop qalyptasu evolusiyasyn óte tabighy surettegen. Onyng úshy-qiyry joq sahara, sayyn dalany kezip kele jatyp qasqyr qamaghanda sytylyp shyghyp, epti, jýrekti, tәsilqoy, japadan-jalghyz qalsa da qaytpas qaysar ekendigin bayqaymyz. Osy oqighagha qanyq bolghan Temujin riza bop: «Erjetipsin, úlym! Sheshennen batyr tuypsyn. Taghy bir qanatym ósip kele jatyr eken», ‒ dep belindegi altyn kisesin sheship, túnghyshyna taghady. Uaqyt bir orynda túrmasy anyq, syrghyp ailar, jyljyp jyldar ótedi. Joryqta ysylyp, el isine aralasyp, jalpaq júrtqa ataghy jayyla bastaghanda babalar saltyna say enshi bólinedi: «...túnghyshy Joshygha ‒ toghyz myn, Shaghataygha ‒ segiz myn, Ýgetaygha ‒ bes myn, kenjesi Tólege ‒ bes myng ýy syigha berildi. Sonymen qatar aldaghy kenesshi, kómekshi әri qorghaushy retinde Joshy hanzadagha Kete, Qúnan, Ket-Búqa, Mýnguir noyandar bekitildi».

Romandaghy tapixy shyndyq pen kópkemdik sheshim mәcelelepi avtor konsepsiyasy negizinde jýzege asary aiqyn. Úlarbekting Joshy әlemine ýnilip, únghyl-shúnghylyna boylap, onyng qopshaghan optamen tyghyz sayasy qapym-qatynacyn kópcetudi, kýreskerding erlik hikayasy men qiyn zamannyng qyspaghynan qymsynbay ótkenin ashy shyndyq, asqaq romantikamen beyneleudi basty baghdar etkeni bayqaldy. Aghyn cuday tacqyndaghan uaqiyghalap legi tapixymyzdyng maqtan tútar túctapyn da, kókirek qars aiyryla, kýpcine bac shayqar tpagediyalyq jaghdaylaryn da bayan etedi. Últtyng qút-bepekeci – bipligi men yntymaghynda. Odan ayypylsang bolghany – jat júpttyng qoplyghyna úshypaysyn, jer betinen óshesin. Osynau iydeya – atalmysh kópkem shygharma ózegi. Ótken dәuirdi kórsetetin «Joshy han» romanynyng kórkemdik jýiesinde, iydeyalyq, taqyryptyq, janrlyq, stilidik jaratylysynda faktilerding atqarar qyzmeti orasan. Sebebi, derekter, qújattar men hattar kóp búrmalanbay, kórkem shygharmagha dәlme-dәl kóshken-di.

Professor N. Aqysh «Zamanuy taqyryptaghy romandar» atty ghylymy maqalasynda mynanday oy aitady: «Tәuelsizdik ruhynyng әserimen ómirge kelgen romandardyng bir tobynyng kórkemdik maqsaty – qazaq halqynyng basynan ótkizgen otarshyldyq zardaptaryn shyndyq túghyryna iyek arta otyryp jetkizu. Sondyqtan búrynghy jabyq taqyrypty qozghaghan búl tuyndylardy elimizding tәuelsizdik aluymen birge kelgen kórkem izdenisterding aiqyn nyshandarynyng biri dep tanyghanymyz abzal». Shynghys qaghan úldarynyng ishindegi eng aqyldysy, adaly, myqtysy, senimdisi jәne meyirimdisi ‒ Joshy edi. Halyqtyng jaghdayyn, Orda ahualyn, әsker babyn tereng týsingen túghyrly túlghanyng adamy qasiyetteri kórkem tuyndyda anyq kóringen: «Ózine jaulyghy joq múnsha adamnyng qoysha qyrylghany Joshy hanzadagha auyr tiydi. Kelesi shayqastarda barynsha mәmilege keludi oilady. Shayqas ýstinde Joshy jasaghynan onshaqtysy ólip, eluge tarta adamy jaralandy. Sóitip, Narynshoqy qamalyn qyzyl órtke oraghan qalyng qol aragha eki qonyp, ýshinshi qamalgha kelgende onyng iyen qalghanyn bayqady». Óz zamanynda hanzadanyng súnghylalyghy, batyrlyghy, bilektiligi hәm biligi júrt arasynda anyz bop taraghan. Esti kisiler, kórgeni kóp kósemder Shynghys qaghannan keyingi myqty izbasar, aibarly elbasy osy Joshy bolady dep jobalaghan. Alayda...

Shyghystanushy, akademik V. Bartolid ta zertteulerinde Joshynyng jón-josyqsyz shaharlardy qiratyp, el-júrtty qan qaqsatyp, zar eniretpegenin rastaydy. Qaghanat dýrkirep túrghan tústa keybir qalalar, eldi mekender soghys-úryssyz-aq beriletin bolghan. Al, búl ‒ jas hanzada parasat-payymynyn, sayasi, әskery sauatynyng arqasy. «El aiyrylghan týngi kósh», «Ýsh úlys birikken jasaghy», «Jaghúd qory» («Bas sardar»), «Dalan-Baljút shayqasy», «Shynghys qaghan ghasyrynyng basqy jylyndaghy sәtti shayqas», «Teke búrqyl» týni, «eki joryq» danqy, ataqty «Tórt syrttan», «Úly Jasaq zany» jalpaq millәt jadynda jattaldy, keyinderi tauariyhqa ainaldy. Sartauyl (Horezm), Baykól (Bayqal), Sheksher sayy, Órshigen búlaghy, Jetiqaraqshy tauy, Delýn-búldaq, Kiylentau, Altay, Ergene-qon, Shyqúrghy tauy, Jol-Úqyt alaby, Hilok ózeni, Qarajýrgin, Shyrakerege, Ongin asuy (Týlki asuy, qytay jylnamalarynda IYe-huling delingen), Qorqonaq alqaby, Shoqy etegi, Tengis kóli, Kýrelki tauy, Kókó-nor, Qaratúmyt tauy, Qúlyn-nor kóli, Búira, Botaqún, Boghúrjy saylary, Kilki ózeni, Talqún araly, Tengis kóli, Ukýrti-shúbar, Sengirbúlaq, Maral kóli, Qaratýn ormany, Torqaghút tauy, Toly ózeni, Kóde araly, Ýshbúlaq, Úlja ózeni, Qústy-shitýgen, Naratu-shitýgen, Qalqa, Búrqy-Erek baurayyndaghy Ýsh-Býrku, Tanlú (Tyvadaghy Tannu-Ola tauy), Qyzylbas (Qytaydyng Altaygha qarasty Buryltoghay aimaghyndaghy Ýlingir kóli), Horasan, Tәbriz qalasy, Kem dariyasy (Eniysey), Meraga shahary, Saryózen (Huanhe) sekildi toponimder, bayyrghy jer-su attary «Joshy handa» jiyi-jii úshyrasady.

Sonday-aq, shygharmadaghy Targhyn-Búrqy batyr, Janjyn-bóri sardar, Temujin-Ýge, Qara Búqa, Targhytay noyan, Elshin batúr, Sarqy әuliye, Qambaghay han, «baqsylardyng atasy» Batsayghún, Qúryl noyan, Dәritay otshygen, Ógelin ýjin, Hanbatúr, jauyrynshy Jarghal, Soqatay toqal, bәdizshi Órtegey, Ghua biyke, Dayyr sardar, Qashy mergen, Mýnguir noyan, Bekter-Bóri, Qasar, Sóchiygil, Qashyghún, Temulýn, Belgýtay, Jamúqa, Kútún-Baraqa, Nýkýz, Qiyan, merkit Chiledu, Todo nayzager, qonyrat Tay sheshen, jas batyr Mújyn-Solty, Saba noyan, Menlik baqsy, Orbay qatyn, Kóksin, Sorqyn sary, Shilgir-bóke baluan, Naghu baydyng jalghyz úly ‒ Buyrshy, Tútqa bek, Qúqú, Shotan hanym, Qaghatay-Tarmala, Tayyr-Úsún, Buryl biyke, Taysary, Kereytay (Jaghaghambu), Qarashar bay, Qútu, Sýiketu-sherbi, Súqu sheshen, Jauyrqan, Qaraqay-Toqyrauyn, Qúlyn-tayshy, t.b. tarihy túlghalar әdeby fon, anturaj qyzmetin atqaryp túr. Al, oqighalardyng belortasynda Esugey bahadýr, Shynghys qaghan, Bórte-ene, «daraboz Sýbedey» atanghan Sýbedey batyr, Joshy han, Ket-Búqa jyrau, Búqa Noyan, t.b. jýredi. Jogharyda atalghan dýniyeler ‒ roman qúndylyghyn arttyryp túrghan faktorlar.

Óli tariyhqa jan bitiretin, Ótýken dalasyndaghy oqighalardy óristetetin, keyipkerler keruenin týzetin ‒ әlbette, kórkem til, aishyqty sóz, oqyrmandy tebirenter teneuler. Úlarbek tuyndyny bayandau barysynda kibirtiktemeydi, óitkeni romannyng ishki aghysy, iyirimi bar: «Jaz jamaly solghyn tartyp, kýiek alar mezgilde...», «qara qazan aiy sonyna jaqyndap, it ýstine qyrau qonyp, qoyan jony bozarghan shaqta...», «toy kәdesine dep jony jarylarday semirgen bes qúla biye...», «kenes sonynda kesh tughan qysyrdyng tayyn jep tarasqan...», «ór keude bolmysyna qosa ailakerligi de jetip-artylatyn...», «qos órmeli sauyttyng aldyna jarqyrata bolat badana tartyp, ýkili dulygha kiygen, qos qúlash nayza ústap, qylysh asynghan batyrdyng aibatty túlghasy...», «mausym aiynyng basynda kerege kóginen syghalaghan ýrker júldyzy...», «tórtinshi kóktem tughanda el ensesin qayta kóterip, sualghan búlaqtar búlqyna aqty...».

Kóshpendilerdin: «At ýsti ‒ әuliye» degen maqalynda ýlken manyz, tarihy tanym, etnologiyalyq týisik jatyr. Mәselen, qiyattardyng Esugey ósip-óngen borjyghyn әuletinde nebir әpsana bar edi. Oghan halyq shýbәsiz sengen-di. Solardyng biri ‒ «Ata-babamyz Bórte-bóri men Ghua (súlu) maral ekeui Maral kóli (Kóksheteniz-Balqash) jaqtan kelgen» delingen anyz. Romanda Kók, Tәnir, bóri kulitine erekshe mәn berilgen. Anttasu, týs kóru, ony joru, soghys dәstýri, Orda ertekshileri mәdeniyeti jan-jaqty ashylghan, ret-retimen týsindirilgen. Tuyndyny oqy otyryp, búl airyqsha jaralghan әulettin, ýrim-bútaq, zәuzattyng jahandy jasqandyrghan qaghanat-elge ainaluy beker emes degen oigha kelesin. Romanda sol dәuirden habar beretin etnografiyalyq detali jeterlik. Sonyng biri mynau: «Aldymen, ýsh bólek órgen túlymy tarqatylyp, óni súrlanghan Batsayghún baqsyny jasaqtar ortadaghy tayqazan týbinde janghan ottyng qasyna alyp keldi. Sarqy әulie men batyr noyandardyng qysqa kenesinen keyin, baqsynyng túlymy týgeldey kesilip, betine qara boyau jaghyldy. Esugey bahadýrding jarlyghy boyynsha, qiyattar men jýrginderding ishinen alastatylyp, jeti tau, ýsh ózenning arghy jaghyna quylatyn boldy. Ol kezdegi auyr jazanyng biri ‒ Onan, Kerýlen, Toly sularyn ishuge tyiym salynyp, jeti taudan ary quyldy degen sóz ‒ qasiyetti Búrghu tauynan birjola ketu». Jaugershilik zamanda arghy-bergi búltaqqa salu, tústasyndy satu, adaldyqtan ainu ‒ keshirilmes is. Mәselen, «Úly Jasaq zanynda»: «Maydan dalasynda ólgen jasaqtyng bәri jerlenedi» degen bar. Sahara mizamy, soghys ýkimi ‒ qatal: qangha ‒ qan, jangha ‒ jan, kekke ‒ kek, sertke ‒ sert. Úlarbek Dәleyúly sony boyamasyz, býkpesiz dóp bere bilgen-di: «...Týrik úldarynyng ghasyrlargha jalghasqan, qanmen kele jatqan qasterli zany oryndaldy. Ot aldynda, kýlli jasaqtyng kózinshe, jýzin Búrghu tauyna qaratyp Temujin-Ýgening basy shabyldy. Bir tostaghan qany ýlken oshaqty ainaldyra tógilip, joryq tuyna jaghylyp, Qara Búqa baylaudan bosatyldy. Targhyn-Búrqy batyr oljagha týsirgen esik pen tórdey jarau túlpary ózine qaytarylyp, Qúryl noyan men qanshama jasaqty jayratqan kýngirt jýzdi aibaltasy ant kәdesi retinde Esugey ordasynyng beldeuine qystyryldy».

Joshy qolynyng Orman júrtyna bet aluy, onyng Shynghys qaghan aldynda mereyi tasuy, Joshynyng «Tәnir búlaghynan» su ishui, ýsh iri qamaldy aluy, shýrshit astanasyn órtke orauy, Yrghyz boyyndaghy Horezmshahtyng ýreylenui, Shynghys әskerining Otyrardy qorshauy, Joshy qolynyng Yassy (Yasy, qazirgi Týrkistan) týbinde ghashyqtyq әuenine elitui, Namazghaq qaqpasyndaghy qandy qyrghyn, Joshynyng Ýrgenishtegi oqighasy, onyng Qypshaq dalasyna qaytuy, sauyn aituy, Joshy úlysynda Úly qúryltaydyng ótui atalmysh romanda әr taraptan qamtylyp, tyrnatizbeginen janylmay, jaqsy jazylghanyn andadyq. Tuyndydaghy Joshynyng ólimi de tragediyalyq sarynda beynelenip qana qoymay, bәsi joghary, ruhy asqaq túlghanyng orny bólek ekeni sәtti kórsetilgen. Ayta keterligi, osy tústa qalamger myna bir tarihy shtrihty oinatyp beredi, ornymen qoldanady: «...Batu әldeqashan suyp ketken әke tәnin qúshyp, zar eniredi...

Azaly Batu:

‒ Ákem Sartauyldan qaytqan jolda, Otyrar qalasynda tәnirlik bolghan baqsy Múqu-sherendi týsinde kórgen edi. Sonda baqsy: «Qauys júldyzy men ergeu júldyzy qosaqtala tughanda sayatqa shyghushy bolma! Shyqsan, atang Esugey batyr ertip ketedi...», ‒ dep aitqanyn estigenmin. Baqsynyng osynau boljamy ainymay keldi». Joshy qazasyn Bórte-enege estirtu – bәrinen qiyn bolghan desedi. Qaraly habardy jetkizip, kónilin aulau ýshin Shynghys han jarlyq shashady, ýmiti basym ýkim shygharady. Al, ol zamanda qaghan jarlyghy Tәnir búiryghynday qabyldanatyn-dy, sondyqtan da oghan eshkim qarsy shyqpaushy edi. Han әmiri bylay ayaqtalady: «...Úlymyz Joshy da Tәnir shapaghatymen Bórte-enening qúrsaghynda jaralyp, bizge uaqytsha hanzada retinde jiberilgen eken. Kókten jarlyq kelip, Joshy úlyng Bóri babamyz tughan mekende Tәnir ghúzyryna ketipti. Qazagha qarsylasu Kókti qaharlandyrady. Kókte Tәnir, jerde qaghan bir. Álem iyesining tanba móri». Búl tústa avtor kóshpeli mәdeniyet qúndylyghyn, dalalyq etiyketti, sóz qadir-qasiyetin, adamy kapitaldy dәl aiqyndap túr. Qonaqasy kezinde Shynghys han: «Ýsheuinning birinnen birindi kem kórgen emespin. El tizginin ústap, Joshy taghyna otyrugha Batu layyq!» ‒ dep sózding toqeterin aitady, roman osymen ‒ tamam...

Atalghan romannyng kórkemdik dәrejesin aiqyndar ýsh dýnie – 1.) derektilik; 2.) fabulalyq; 3.) meta­foralyq ústyn. Joshy han jónindegi túnghysh kórkem shygharma kókeydegi kóp saualgha jauap berdi deuge negiz bar.

2025 jyldyng qantarynda qazaq ruhaniyatynyng joqtaushsy ‒ jazushy, ghalym Múhtar Maghauinnen aiyryldyq, aza túttyq, kýnirendik, amal neshik. «Ornynda bar ‒ onalar», tarihy taqyrypqa qalam tartyp, ónimdi jazyp jýrgen Ú. Dәleyúly abyzdyng ornyn joqtatpay, ózine artylghan amanatty abyroymen alyp shyghady, ghalam tarihynda jarty dýniyege atoy salghan babalarymyzdy tiriltedi, janasha janghyrtady dep senemiz!

Jazushy Úlarbek Dәleyúly – bayyrghy danqty úly atalary siyaqty, «at jabdap, atan qomdap» úly sapargha shyqty, tarihy romandar janryna týbegeyli oiysty. Endi, búl avtordan kýterimiz kóp...

Derekkózi: Ana tili gәzeti

Álibek Baybol,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyn, «Qyr balasy» QQ Basqarma mýshesi, jazushy-dramaturg, synshy, әdebiyettanushy-ghalym, alashtanushy

Abai.kz