Soqyr oidyng kózine sәule sepken әngimeler

Ýsh ghasyrgha juyq teperish kórgen, onda da jay ghana bodandyq emes, songhy 70 jylynda joyqyn iydeologiyalyq ózgeriske úshyrap, qúldyq tanbasy etinen ótip, sýiegine jetken tәleysiz halyqtyng әldeqalay baghy janyp, azattyq alghan song ilgergi basybayly ómirinen júghysty bop qalghan oy búghauy men tanym qúrsauynan qútylyp, ada-kýde aryluyna qansha uaqyt qajet bolar?

Dәl basyp jauap beru qiyn súraq. Sheksiz merzimge sozyluy da, qysqa merzimde oryndaluy da yqtimal jay. Oily jangha onaylyqpen qúiryq ústatar júmbaq emes. Basqa emes, keshe ghana sol kepti kiygen, andausyzda qúdyqqa qúlap, qúlaghynda qúrbaqa oinaghan… sol sordan óldim-taldym degende әreng bosanyp, jana ghana kóz ashqan әnki-tәnki elding úrpaghy bolsam da, búl saualgha jarytyp jauap taba alar emespin. Oghan sebep, alqymdap túrghan sol kómeski búghalyqqa qarsy pәrmendi әreketting ainaladan әli bilinbeytini. Tipti, qarasyn kórsetpese de mysymyzdy basyp túrghan sonday bir qúbyjyq bary bylayghy júrt týgili, zerdeli deytin ziyaly qauymnyng ózin eleng etkizbeytindey. Sonsha terenge tartyp, qara baqaygha deyin qanyghyp ketken búl ne qylghan pәle ekenin, nәr alyp túrghan alyp tamyryna әldeqashan balta shabylsa da, kólenkesin mýlde óshirmedi. Óshirdi ne, әldebir teksiz tirekke taramys jalghaghanday, ólmeytinning tebinin tanytyp, jany sirilikting sesin kórsetedi. Sony andaghan jýrekti qaydaghy bir ýrey kelip keuleydi.

Al, endi, myzghymas bop ornyqqan osy psihologiyalyq ahualdy kórneu nysana edi desek, әdette qarasy mol kórinetin jazarmandar qauymynyng búl tarapta serpindi әreket etpey otyrghany shetin jay bolsa kerek. Búl, tipti, kisi tanqalarlyq jaghday. Sebebin týsinu de qiyn. Álde olar ózderining keshegi «baqytty kýnderin» qúldyq qamytyn kiydik deytin ótken uaqyt enshisine ótkizip berudi qalamay ma? Álde sonda bir qymbaty – ataq-danq, bedel-mansap degendey «asyly» qalyp, sol sýiiktileri birge ketetin bolghandyqtan qatty qaralaugha qimay ma? Bilmedik. Bәlkim, sol zamannyng shyn kespirin, týpki maqsatyn, óz sanasyna boylap sinip ketkendikten de, әli tanyp, aiyra almay, adasyp jýrgen shyghar? Belgisiz. Qalay bolghanda da, sol bir zobalang jyldar turaly auyz toltyryp aitarlyqtay túshymdy enbekterding jasalmay jatqany ókinishti-aq.

Endi osy tyng taqyrypqa Múhtar aghamyz qalam tartypty. Kópten kýtken, otarshyldyqtyng halyq jadyna singen uly zardaptaryn ýngy aqtaryp, jyn-soqtasyn aghyza kórsetip, kópting kózin talay súmdyqqa jetkizer, sol arqyly el sanasyn oyatyp, ruhyn kóterer óreli enbekter ómirge keler degen ýmitimizdi aqtap, oisyrap túrghan olqylyqtyng ornyn toltyrypty. Negizinde, ýmitti aqtap, bostyqty toltyrdy deu az, qayta búl shygharmalardy tyngha týren salyp, joqty bar qylghan, kópke ýlgi shashyp, kóktemning alghashqy qarlyghashynday janagha jarshy bolghan ýzdik dýniyeler dep baghalau әldeqayda oryndy. Aqiqatynda da solay, biraz kýttirip baryp dýniyege kelgen jana tuyndylar maghyna-mazmúnynyng tyndyghynda ghana emes, forma-bitimining bólektigimen de ózgeshe enbekter. Búnday órnegi ozyq ózgeshe shygharmalar óreli jazushylardyng qalamynan ghana tusa kerek-ti. Sóz 2004 jyly «Júldyz» jurnalynyng 5 sanynda jariyalanghan Múhtar Maghauinning jana tuyndylary («Joqtau» jәne «Áz …aghang hәm әz … әzil») haqynda bolayyn dep túr.

IYә, Múhtar aghamyz búghan deyin de esimi el auzyna ilingen әidik sóz sheberi. Últtyq sóz ónerimizding óresining biyik, irgesining berik boluyna qyryq jyldan beri enbegin arnap kele jatqan kesek túlgha. Ruhy biyik, ensesi asqaq suretker. Qabyrghaly qalamger búl joly da qarymdylyq kórsetip, samdaghaylyq tanytypty. Qatarynan ozghan shyn jýirik qana osylay shabar edi. Ejelgi ústanymynan bir tanbay, últtyng jigerin janyp, ensesin kótersem degen iygi niyetpen qolyna qalam alghan eken, «Mejesine jetpese de, jobasyna juyqtaghan» shygharmasynyng ózi – el iygiligi.

Ýnemi tilge tiyek, әngimege ózek bolatynyna qaramastan, bireu moyyndap, bireu moyyndamaydy, zatynda daghdarys degen pәlening әdebiyetimizding aldyn orap, jolyn kóldenendep jýrgeni barshagha mәlim jay. Betpe bet kelip otyrghan nәrsening joq ekeni turaly aityp, dauryqqannan góri, ony erterek moyyndap, qamal alugha qam jasasaq, útystyng óz jaghymyzda qalary dausyz. Al sol úmtylystyng aldynghy shebinde senim artqan serkelerimiz ben jýk auyryn kóterer narlarymyz jýrse, tipti de ondy, úpayymyz tolyq bolmaq. Óitkeni әdebiyettegi alyp túlghalar últtyq әdebiyetting qalyptasuynda ghana emes, qalyptasqan әdebiyetting dәl býgingidey qoghamdyq formasiyalar almasuy túsynda baghdarynan jazyp qalghan, irkilgen, kibirtiktegen kezenderinde de zor kýshpen qar búzyp, qasatqa iz saluymen de baghaly. Múnyng shyn aty – ónege. Bizdinshe, alda sóz bolmaq enbekteri arqyly Múhang búl talaptan tolyq shygha aldy. Irilik kórsetti.

Joghalmaugha tiyisti ruhtyng joghaluy mýmkin be?

Jogharyda aitqanymyzday, jazushynyng búl joly jaryq kórgen tuyndylary – әngimeler eken. Ángimeler bolghanda, kóp emes, ekeu-aq. Biraq bayqay alar payym, týsine alar týisik bolsa, soqyr oidyng kózine sәule seuip, salghyrttanghan sanagha núr qúnggha qauqarly quatty enbekter. Aytar sózderi asa ashy, tym salmaqty.

Ekeui de ruh turaly uytty shygharma. Aldynghysy – ertede, bayaghy zamanda bolghan, biraq qazir joq, әldeqashan ghayyp bolghan… joghalghan ruhty izdeu de, ekinshisi – sol joghalghan ruhtyng sónu, qojyrau barysyn tolghaghan bosalqy bayan. Oqyp bolghanda, bar asylynnan aiyrylyp, aidaladaghy qu taqyrda jalghyz qalghanday kýy keshesin. Kókeyindi әldebir qayta kelmes asyldyng órekpigen ókinishi órteydi. Kómeyine kelip óksik kepteledi.

Dәl osy ash ózekke shoq týsirip, sýrensiz kýige kiriptar etkendikten bolar, biz sózimizdi, óz ynghayyna qaray, osy ekinshi әngimeden bas­tasaq dep otyrmyz. Óz ynghayy degende, alghash oqyp shyqqanda әngimelerding orny almasyp ketkendey әser qaldyrghan. Oiymyz da sol negizde óristegen edi. Endi býgin qaghazgha týsirerde de sol retti saqtadyq. Demek, sóz kezegi әueli joq ruhtyng joghalu barysy jayly әngimede.

Al onda sol… joghalmaugha tiyisti ruhtyng joghaluy mýmkin be? Mýmkin bolsa, onyng joghaluyna qansha uaqyt qajet?

Myna ghajapqa qaranyz… tarihy myndaghan jyldardyng aldynan bastalatyn estiyar halyqtyng basynan baghy tayyp, qúldyqtyng qúryghyna ilinse, ózining dýrkirep túrghan zamanynda qanshalyq asqaq bolghanyna qaramastan ruh alauynyng jyghylyp, suy qayt­qan semserdey jasyp qaluyna kóp emes, bir ghasyrgha tayau merzim emin-erkin jetedi eken. Al osy qarqyndy iske, songhy nәtiyjeni jaqyn eter «úly sharuagha» basqynshy halyq qana emes, basqynshylyqqa úshyraghan júrttyng tól perzentteri bilek sybana kirisse, mezgilding odan da az boluy mýmkin eken. Tipti, jetpis jyldyq uaqyt ta tarlyq etpestey. Osy bir jan shydamas ayanyshty barysty bayan etken atalmysh әngimeni oqyp shyqqanda osy shyndyqqa kóz jetkizesiz. Yaghni, ózimiz ayamay ýles qosqan pәrmendi janyshtaudyng arqasynda bizding eldik ruhymyzdyng óship, keudemizding bosap qaluyna bar-joghy bir adamnyng ómirindey uaqyt ketken. Ras, búl arada eskeru kerek, jәne eshqashan úmytugha bolmaydy, bizding jalpy otarlanu tarihymyz – shamamen, ýsh ghasyr. Degenmen ghasyr basynan búrynghysy basqasha otarlau eken. Yaghni, kópke belgili kәdimgi bodandyq. Oghan úshyraghan halyq jalghyz biz emespiz. Kóp júrt bastan ótkergen. Biraq olar jerin basyp alghan basqynshylargha alman-salyghyn tólep, eli aman, júrty tynysh, óz dininde ghibadatyn jasap, óz tilinde sóilep, salt-sanasyn saqtaghan qalpynda otyra bergen. Basynda biz de sonday otarshyldyqta bolyppyz. Alayda keyin jaghday basqa baghytqa bet alghan. Sorymyz tipti qalyng bolghan siyaqty, otarlaushymyzdyng ózi otarlanyp, az uaqyttyng ishinde esimiz ekeu, týsimiz tórteu bolyp, tu-talaqayymyz shyqqan. Solay bolar jóni de bar eken. Tosynnan kelgen búl tajal – iydeologiyalyq otarlau dep atalatyn, jer jýzinde búryn-sondy ýlgisi bolmaghan, jaulap alghan son, almanyndy alyp, baylyghyndy soryp jata bermey, endi sanana shauyp, basynmen ainalysatyn otarshyldyqtyng jana týri eken. Óitkeni otarlaushynyng óz basy da almasqan bas bolypty. Jyghylghannyng ýstine júdyryq bolyp, ótken ghasyr basynda jetip, jetpis jyldyng aldynda kiylikti bizge. Sodan bergi uaqytta jetken tabysy – orasan. Qúrbandyghy – tútas últ. Sonshama úzaq uaqyt jinalghan kýsh-qayrat, erik-jiger shaqty merzimning súrapyl soqqysyna shydas bere almaghan… Biz sóz ete bastaghan әngime, mine, osy qaranghy zamannyng qasiretti barysyn aitady. Áriyne, әngimede bastan týsip alyp bir ynghay sydyrtu joq. Qayta aldymen keyingi ayanyshty saldardy kórsetip alyp, artynan sonyng terende jatqan sebebin tekseredi. Ári búl әdis bastan keshken almaghayyp zamannyng ashy shyndyghyn ayamay aqtarugha asa útymdy qolqabys etken.

Ángime tәuelsiz qazaq memleketining jýregi, el bolyp oilanar basy, jan-jaqqa jarlyghy jeter astanasy – Almaty qalasynyng qaq tórine jegiqúrt bop týsip, ornyghyp alghan jynoynaq – qúmarhananyn (Kazino) tura aldynan bastalady.

Ásem kiyingen, úzyn shashty, jana dәuirding janasha úrpaghy – jas jigit shyghyp kele jatady ishki jaqtan. Jetisip emes, jer tistep. Álde úrlaghan, әlde tonaghan, qaydan kelgenin ózi de bilmeytin, býginde jalghyz ózine múra bop iyen qalghan onsyz da kóp aqshany odan sayyn kóbeytpek oimen tabaldyryq attaghan. Sodan songhy kók tiynyna deyin útylyp, sympiyp shyghyp kele jatqan beti. Tirlikten ýmiti joq. Janynda jasyrghan janqúraly (nagan) bar. Alaqany soghan jabysqan… Ózi kәdimgi qarakóz qazaq balasy…

Túrqy basqa, túrpaty bóten… úrpaq

Basqa oqyrmandar bayqamay ótip ketken bolar… biz óite almadyq. Toqta! – dedik tiksinip. – Qazaq balasy bolsa… óz elinde, beybit kýnde, qarap jýrip janynan bezetin… búl qaydan shyqqan bezbýirek? – dedik tandanyp. Tәuelsizdikpen túspa-tús kelgen naryqtyq qatynastardyng endi týiin tastaghan jas býrshigi dep qaluy әbden mýmkin bilmegen bireudin. Joq, olay emes. Olay bolsa, bazarda jýrmes pe edi saudasyn sauyp. Mynanyng túrqy basqa, túrpaty bóten…

Sonynan bildik. Sóitsek, búl – halqymyzdyng basybayly zamanynda әbden mәngýrttengen… orystanghan sormanday tobynyng býgingi ósip shyqqan jatbauyr jetkinshekteri eken… solardyng ókili. Al olar ýshin derbestik, bostandyq bastaghan últtyq qúndylyqtarynyzdyng qúny kók tiyn. Eger olay bolmasa, qúlqyn quyp, qúmar oinap, bosqa shashylyp jýretin mezgil me edi ol! Biraq, aityp ne kerek, azattyqtyng aq tany atty degenmen, dәuren әli solardiki eken. Qajet qylsa – aqshasy, oinaymyn dese – qúmarhanasy dayyn eken.

Kenet qolyndaghy tapanshanyng birtalay baqyrgha jaraytyny esine týsedi. Keri búrylyp, oiynhana esigine qayta enip, qara batyrady.

Kazino!..

Osy arada taghy bir irkilmey óte almas edik… taghy bir tiksinbey qala almaymyz!

KAZINO!.. Basqa – basqa, qaydaghy bir duly bazar emes, alyp memleketting jýregi, býkil elge pәrmen týsirip, kópke ýlgi shashar ýkili ortalyghy – Elordasynyng qaq tórine kelip úya salyp alghan búl ne qylghan jynoynaq, Qúday-au?! Qalay tayrandap, qayda shyghyp ketken naysap! Ony oinaqtatyp qoyyp, úrpaghynyng bolashaghyna ýmitpen kóz tigetin el qayda qarap otyr sonda? Júrtqa pana, elge es bolady deytin atqaminerleri qayda búl qauymnyn? Qúmar oinaudy eki dýniyening keshirilmes kýnәsi dep uaghyzdaytyn dini, oinaushyny júrtqa jaman daghdy taratady dep elden alastaytyn ata salty qayda múndaghylardyn? Kesirli kesapatty tóbesine jiberip qoyyp ýnsiz qarap otyrghan qay júrt boldy eken sonda búl júrt?

Búl, әriyne, qazaq eli bolatyn. Bayaghydaghy imanyn – yrys, ata jolyn – qazyna sanaghan naghyz qazaq júrty boluy ekitalay, biraq sol elding ornynda qalghan júqanasy, sonynda qalghan júghyny ekeni kýmәnsiz. Býgingi siqy – osy. Al múnday elding mynanday ortada erjetken úrpaghynyng kim bolyp óseri eki bastan mәlim emes pe. Olar, mine, әldeqashan ósip-jetilgen. Ósip-jetilmese, jynoynaqqa kim kelip kirui mýmkin búl manda? Eshkim bas súqpasa, erte-jaryqta qarasyn óshirmey jynoynaq ne izdep jýr búl aradan? Demek, kerekti adamy qaulap ósip, dayyn bolghan. Dayyn bolghan eken, bireuleri qúmarhana bosaghasyna baylanyp, tabaldyryghynda óluge mindetti!.. Aqshasynan ghana emes, janynan da tonalyp, dýniyeden uaz keshken beybaqtar da tabylghan, mine! Olar ýshin ólgende әreng qol jetkizgen bostandyghynnyn, eldiging men erkindiginning kók tiyndyq qúny joq.

Azattyqtyng qadirin bilu ýshin, әueli qúldyqty, qúl ekenindi sezinu kerek emes pe?! Qúldyq qasiretin sezinu erkindikting qasiyetin biluge aparatyn tóte jol desek, ol joldyng oisyzdargha jabyq ekeni anyq. Qúl qúl ekenin bilmey túryp eshqashan erkindikke úmtylmaytyny sekildi, olar tәuelsizdikting irgesin bekituge enbek etuden góri, kórgen ónegesi boyynsha, besikten beli shyqpay jatyp jýrekterin jaylatyp alghan kók tiyn ýshin jandaryn qiigha әldeqayda beyil. Mine, bizding býgingi jetken jerimiz, qazirgi el jayy – әngimedegi, sәl ilgeri aitqan, atalmysh saldar jynoynaq jaghalaghan jas jigitting jay-kýii arqyly kórkem beriledi.

Al sonda osy saldargha jetu ýshin, osy hәlge týsu ýshin qansha uaqyt ketti eken?

Jazushy sodan song baryp osy saldar sebebin terennen tolghap saralay bastaydy. Elding osy kýige jetuine ýsh buynnyng ómiri ketipti. Sony óz kezegimen órbitip, әserli de shynayy bayan etedi.

Birinshi buyn, búl – qyzyl iydeyamen qarulanghan jana otarshylardyng qandy shengeline ә degende ilingen alghashqy «oljalar». Búlar ghasyr basynda bas kóterip, keyin… kóp keshikpey qatty janyshtaugha úshyraghan Alash ardaqtylarynyng zamandas-joldastary, tentús-qúrdastary, izbasar inileri bolatyn. Qatargha jana tartylghan jas shәkirt boluy da yqtimal. Biraq keyingi joldary basqa bolyp aiyrylghan. Álde, o basta-aq basqasha boldy ma eken, kim bilsin, әiteuir sonyra qyzyl basqynshylardyng aibarynan yghyp, qaharynan qaymyqty ma, yryqtaryna kónip, júmystaryna bel sheship kirisipti. Áueli sol kezde órtenip túrghan basty mindet – últ azat­tyghyn múrat tútqan, sol jolda júdyryqtay júmylyp júmysqa kirisken azdyng aldyndaghy óz aqylmandary – el aghalarynyng artynan sham alyp týsedi. Ótken-ketken «qylmystaryn» týgendep, sonynan olardyng túqym-túqiyanymen birge kózderining joyylyp ketuine septigin tiygizedi. Olardyng el arasyndaghy yqpalyn, júrt jýregine singen ýlgi-ónegesin, keleshekke shashyp ketken ýmit órnegin týp-tamyrymen qoparyp, týbegeyli qúrtu ýshin eshteneden tayynbaydy. Óz bastarynan keyin, olarmen dәmdes-túzdas, syrlas-múndas bolghan qanshama jazyqsyz jan jipke tizildi! Eshqaysysyn ayaghan joq. Búdan basqa da qanshama «danqty» mindetter atqardy. Jasandy ashtyq, beybit qudalau degendey. Jany ýshin, әlde basqa ýshin be eken, aryn satqan qasiyetsizdikteri bar, eshteneden qaymyqpady. Qayda búiyrsa, sonda shapty. Qaydan salsa, sodan shyqty. Jana iydeyagha berilgen imansyzdyghy sonsha, obal-sauapty oilamady. Teksizdikting tegeurinin tanytyp-aq baqty. El ishine ýrey kirgizip, kópting ruhyn ýrkitti. Dininen bezindirip, teginen jeritti. Sol arqyly júrttyng jandýniyesine endi qayta qútyla almas «kýdik» deytin ruhany dertting úryghyn septi. Sóitip, ruhyn jaraqattady. Búl anaghúrlym qauipti jaghday edi. Al solardyng qolynda jan ýzgen, ózderining týpkilikti ústanymdaryna sәikes kelmegen jana iydeyany qabyl kórmey, tiri qalugha mýmkindikteri bolmaghanda satqyndyq jasaugha arlary barmay, tandauy o dýniyege týsken asyl tekti Alash arystary qazaq halqynyng jana otarshyldyqqa bergen alghashqy qúrbandyqtary bolsa, olardy janyshtaghan, arlaryn shybyn jandaryna sadaqa qylghan myna satqyndar da – bastapqy qúrbandyqtar edi. Halyqtyng jandýniyesinen bergen túnghysh qúrbandyqtar. Sebebi armanda ketken Alash alyptary, basqa da bas kóterer túlghalar asqaqtap túrghan eldik ruhymyzdyng altyn basynyng shabyluy bolsa, olardy qughyndaushy jansyzdar – últtyq ruhtyng bútarlanuy, jarghyshaqtanuy, qaq airyluy edi. Últ ýshin búl da ýlken zobalan… joghaltu. Aldynghysynan da jaman joghaltu boluy mýmkin. Óitkeni búl ózimen ózi ketpey, ishke óter júqpaly indetke jol ashar qaterli keuek edi. Aytqanday-aq, olar satqyndyqtyng basyn bastap qana qoyghan joq, soghan qosa satqyndyqtyng keyingi úrpaqqa tamyr jayyna, kópting jan-ruhynyng setinep, zamannan beri miz baqpay kelgen ishki birlikting ydyrauyna sebep bolghan dauasyz indetti taratqan adamdar boldy. Sondyqtan da olardy alghash aiyrylghan arystarymyzben qosa bergen qúrbandyqtar dep ataymyz. Atalmysh әngimede búlardyng ókili – Otarbay Satylghanov bop kórinis beredi. Ashyghy – ashyq, jasyryny – jasyryn atqarghan «qyzmetinin» tizimin kórgende túla boyyng týrshigedi. «Kәmeletke jeter-jetpesten orys әkimshiligine tynshy bolghan. – Alashorda qayratkerlerining ýstinen jala jinapty. On segiz jasynda – qyzyl belsendi. Jiyrma alty jasynda – qazaq dalasyndaghy jappay asharshylyqty úiymdastyrushylardyng biri. Otyz ekiden otyz beske deyin – respublikalyq dәrejedegi jandayshap – últtyng betke shyghar úldarynyng talayynyng týbine jetken tajal… IYә, odan song ózi de aidaugha týsken. Óte kóp bilgendikten, artyq kuәlardan tazartu nauqanynda. Sodan son… Kolyma, Karlag, Steplag… Qay jerde qazaq bolsa, sol jerde tynshy, arandatushy. Elu besinshi jyly – qyryq toghyz jasynda bosaghan. Sharshamaghan, shaldyqpaghan, qulyq súmdyghy qabyna týsken, amal, ailasy jetile týsken, bar quaty boyynda. Jalpy júrt ýshin – Stalindik qapasta azap shekken miskin, halyq baqyty jolynda kýresken, bar ghúmyry elimen bite qaynasqan ardager. Endi janylys kelgen qadyr-qúrmetke bólenip, Qúdaygha tәube aityp, tynysh jatsa ghoy. Joq. Otarlyq ókimetting qazaqqa qarsy barlyq isin qoldau… Ótkendegi alash azamattaryn qaralap, olardyng esimi men enbegin jaryqqa jetkizbeu… Keyingi úrpaqty azdyryp-tozdyru… Áriyne, esh jerde aiqaylap shyqpaghan, synnan ótken senimdi kadr retinde jabyq kenes, jasyryn qaghazdar arqyly ornyna keltirip jatady».

Ghasyr basyndaghy qazaqtyng ózi az oqyghandarynan tiri qalghandarynyng denin, jasyratyny joq, osy Satylghanovtyng niyettes-múrattastary qúraydy. Al keyingi, alghashqy qyryp-joydyn, jasyryn jusatudyn, ishtey irituding negizinde bas kóterer pendesi qalmay, esi ketip, ruhy qashqan ólmeli halyq aqyr ayaghynda betqaratpas basqynshylyqty «qúldyqtan qútqarushy», «ezilgendi esirkeushi» degen basqa atymen qabyldap, týbegeyli moyynsúnyp, ýnsiz berilgen tynysh zamanda atqa mingen, el isine aralasqan adamdardyng basym kóp sandysy taghy sol Satylghanovtardyng úrpaqtary boldy. Yaghni, solardyng әuleti, ruhany múragerleri. Búlar – búzylghan túqym, jarymjan jandar bolatyn. Kóp ótpey birjolata qúrdymgha ketti. Biraq, keregi ne, zaman solardiki edi. Sebebi sol kezdegi qogham solardyng әkeleri ornatqan qogham, ornyqtyrghan dәuren bolatyn. Al búl úrpaqtyng belsendiligi alghashqylardan bir de kem bolghan joq. Tipti, asyp týsti. Olardyng jana qojayyndaryna berilgenderi sonsha, olardyng qyzyl dәriptemelerin shyn jýrekten sýiip qana qoymay, onyng jolyna ystyq qandaryn, shybyn jandaryn qúrban qylugha tolyq dayyn boldy. Búl kez últtyq ruh jalauy birjola qúlaghan, adamdar sanasynan «últtyq erkindik», «bostandyq», «azattyq» degen úghymdar týbirimen joyylghan, kýni qaraghan iyelerining aitqanyna kónip, aidaghanyna jýretin, ózderining «qúldyqtan azattyqqa shyqqan baqytty jandar» ekenine kýmәnsiz sengen, yaghni, ózderining «qaranghy» tarihynan, «jabayy» ótkeninen, tipti, órkeniyetten tym alys qalghan nadan elinen jerine bastaghan mezgil túghyn. Jiyrengen nәrsege qaydaghy adaldyq, qaydaghy janashyrlyq, kez kelgen jerde satyp, atyp kete beretin. Qynjylmaytyn, qysylmaytyn. Ony aitasyz, osy bir súmyray halyqtyng ókili bolyp jaralghanyna jata kep ókinetin. Onyn, etegine oralghy bolmay, jer jýzinen tezirek joyylyp ketuine qanday mýddeli edi desenshi! Sondyqtan da ayamaytyn, ishtartpaytyn. Sebebi sol enbegining óteuine, sol kezende basqasynyng bәrinen shang qaptyryp ozyp shyqqan, býkil halyqtyng úmtylys nysanasyna ainalyp, kókeytesti jalghyz maqsat, jalqy múrat – mansapqa jetuge bolatyn. «Júmysty» qanshalyqty kóp istesen, sonshalyqty senimge ie bolyp, biyikter edin. Osyghan baylanysty sol kezding taqqúmarlary qúlashty armansyz-aq siltedi. Búl buynnyng ókili – әngimedegi Ivan. Ivan Mokeevich Esenghaliyev. Atyn orysqa jaghynu ýshin Satylghanovtyng zamandasy – әkesi qoyghan. Ishki pighyly eshkim aitpay jer týbinen menmúndalap túr. Bolmasa, at tabylmady deysing be, týge. Al әkesi Mәkeyding atyn tughan әkesining jolymen, orysshagha jaqyndau qylyp Mokeyge ózgertip alghan – ózi. Tek eshbir ynghaygha kelmeytin atasynyng nyspysyn ózgertpekke amaly bolmaghan. Odan ketken olqylyqty, biraq basqamen toltyrypty. Kópke ýlgi kórsetip, kózge týsu ýshin, últtar dostyghynyng nyghangyna qosqan zor ýles retinde úly halyqtyng ókilinen tandap jýrip jiyreninen qatyn alghan. Sóitip, óz ýiinde ata dinin qúrbandyqqa shalghan. Din-músylman ýshin ólip bara jatqanda ghana bir ret jeuge bolatyn donyz eti sýiikti asyna ainalghan. Búl enbekteri dalada qalghan joq, әriyne, oilaghan jerinen shyghyp, óz dengeyinde ómir sýrdi. «Ómir boyy ýlken qyzmetterde jýrgen, ómir boyy ayarlyq, aramdyqpen ghana bolghan. Joghary jaqqa – ótirik, ósek, jalghan aqpar, jaghynu, jalbarynu. Ózinen tómenge – zorlyq, qiyanat, jala, qylmys. Jeke bir kisiler – últ túlghasy azamattar ghana emes, tútas halyq. Tughan júrtyn satumen kýn keshken. Mәnsapqa jetken. Rahat kórgen…» adamdy qalay ghana jaman jasady dey alasyn… óte jaqsy ghúmyr keshken.

Jýrekten qapqan qarmaq…

Bir halyqty qúldyqqa kóndirip, shyqy­lyqqa túrghyzu ýshin jana otarlaushylar ne istemedi deysiz?!. Osy jolda olardyng úzyn qúryqtary tek sayasat sahnasy, әkimshilik salasynyng «sanlaqtaryna» ghana sozylghan joq. Sonymen qatar manyzy olardan bir de kem soqpaytyn shygharmashylyq iyelerining de qyl moyyndaryna siltendi. Óitkeni olardyng sózi júrtqa júghymdy, elge ótimdi edi. Qauymnyng basy, halyqtyng sanasymen kóp ainalysqan jana biyleushiler múny jaqsy bildi. Ári sol adamdardy qolgha týsiru jolyna eshtenesin ayaghan joq. Baryn saldy. Búl tarapta kóp júmys atqaryldy. Basynda aldap-sulap ishke tartty. Jaghdayyn jasap, jaghyna shyqty. Qoghamdaghy ornyn kóterip, enbekterin elegen boldy. Sóitip jýrip olardy óz jaghyna shygharyp, sózderin sóileuge iykemdedi. Shygharmashylyq adamdaryna óz úrandaryn mәngilik ozandatyp, tausylmas dastandaryn tolghatu ýshin búl azdyq etip edi. Keshikpey onyng da amaly tabyldy. Shyrghalap jýrip qarmaq qaptyru kerek boldy. Qarmaqty jýrekten qapsa, arqandalghan attay ainalyp, alys ketpes edi. Búnyng aty – syilyq degen siqyr bolatyn. Taptyrmaytyn-aq tәsil. Ótken ghasyrda, kenestik Qazaqstan degen otar elde, onyng Almaty deytin dәu qalasynda osy syilyq jolynda qanshama ter tógilip, qanshama qajyr-qayrat sarqylmady desenshi! Tipti, mólsherleuding ózi qiyn. Sol qyzyl otarlaushylardyng qiyal-iydeyasyn jyrlaghan enbekterine marapatqa ie bolghandary ózderin dýniyening tóbesine shyqqanday baqytty sezindi, al oghan qoly jetpegenderi týpsiz qayghygha batyp, dýniyeden týnildi. Ózderin kereksiz jan sezinip, jan júbanyshyn araqtan izdedi… maskýnemdikke salyndy. Al sóz etip otyrghan әngimedegi óz nәjisine ózi shylanyp, «araghym ketip qalatyn boldy» dep, qúsyghyn qayta jútyp, kóshede jatatyn maskýnem aqyn – sol kisilerdin, kenes zamanyndaghy kereng iydeologiyanyng qarmaghyn qauyp, halyqty úmytyp, óner sertin búzyp, ómirin zaya qylghan quyrshaq aqyn-jazushylardyng ókili bolatyn. Sәtti shyqqan. «Últtyq ruhtyng úranshysy, eldik namystyng tu ústary bolady» degen aqyndardyng kóbining sol kezde adasyp, arsyz jolgha týskeni – qyzyl zamannyng qyrpuly jarshylary bolghany kimge ótirik! Búltartpas shyndyq bolatyn. Al, endi, osy shyndyqty, keshegi ótken qúldyqtaghy ómirimizdi, onda neni joghaltyp, ne tapqanymyzdy payymdamay, bayyptamay… bayaghy azat ruhymyzdy, asyl qasiyetimizdi qayta tappay túryp aldaghy jolymyzdyn ashylmaytyny da aqiqat edi. Búghan býgingi Almaty ómiri aighaq bolghanday.

Sóz qylyp otyrghan әngimening bastalar túsyndaghy qúmarhana ózining qúmarhana ekenin әigileumen ghana shektelmeytini anyq. Bile bilsek, ol – búzylghan qoghamnyng betine shyqqan bezeui. Lyqsyghan zardaby – astynda. Dәlel retinde búghan zan-zәkýn әli tolyq qalyptasyp bolmaghan kezde bostyqtan paydalanyp, haramnan mal tabudan tayynbaytyn ishten shyqqan shirik júmyrtqalardyng tóbe kórsetkenin; әldeqashan ruhany dertke úshyraghan, onymen ghana qoymay, boyyndaghy qauipti indetti ary qaray taratuy mýmkin qúmarpazdardyng qaulap óskenin; әri ózderining bolashaq úrpaghyn ýlken apatqa úshyratatyn obanyng kózin kóre túra әreketsiz otyrghan elding beyqam samarqaulyghyn; sonday-aq qoghamda bas kótergen kesirli kesapatqa der kezinde tosqauyl qoymay, alayaqtarmen ishtey astasyp, jynoynaqqa kóz júma qaraytyn jany ashymas ýkimetting halyq taghdyryna, últ keleshegine nemqúrayly qaraytyn salghyrt­tyghyn… aitsaq ta jetkilikti. Múnyng bәri – kópten beri el bolyp kórmegen qúldyqtyng kesiri. Últ ómirin basqa bir qauipti arnagha búryp jiberip, tayyp túrghan bodandyqtyng kesapaty jәne onyng juyq arada jazyla qoymaytyn dauasyz zardaby.

Bir ghajaby, tәuelsizdik alghaly on ýsh jyl ótken osy kýnderde de әlgi «sabazdardyn» – ýsh úrpaq ókilderining qaysybiri ajaly jetip óle qalsa, janazasyna qatynasqan júrt, anau-mynau emes, kózi qaraqty adamdardyng ózi olardy jata kep maqtaydy eken. Biz oqyghan әngime solay deydi. Dýniyedegi bar jyltyr sózdi jiyp әkep madaqtaydy eken. Sonda… búl ne qylghan ótirik, ne qylghan jalghandyq? Qaydan kelip, qayda irge teuip alghan saytan?! Degenderine sener bolsaq, әlgibir jәdigóy shal – «tәuelsiz zamanymyzdyng irgetasyn qalasqan, kóz ashqannan halqynyng tәuelsizdigin armandaghan asyl ardager», al Ivan Mokeevich – «egemen elimizding asqar túlghasy, qajyrly demokraty», al araqkesh aqyn – «tar zamanda totalitarlyq jýiege qarsylyq bildirip, eng songhy sәtine deyin elim-m» dep eniregen aqiyq aqyn bolyp shyghady. Tan-tamasha qalasyn. Suayttyq keulegen sýrkey qoghamgha aqylyng jetpeydi. Mine, bizding býgingi bir ghasyrlyq qúldyqtan keyin tәuelsiz atanghan azat zamangha «toyy da, janazasy da jinalysqa ainalyp» jetken júrtymyzdyng siqy. Onyng bas-kózi bolar ziyalylarynyng qylyp jýrgen qylyghy. Sóilep jýrgen sózi anau – qúiday ótirik. Kisi ashynarlyq jaghday. Últtyq dәstýr toydan, diny josyn janazadan týk qalmaghan… Bәri kópirgen kóp sóz. Elding eldigi – salt-joralghy tabangha taptalyp, qaraqan bastyng madaghy algha ozghan. Olardyng týsinigindegi tәuelsizdikting týri anau – oghan kim kóringen, jamandyqtyng bәrin jasap, kәri jany ghana qalghan jansyz da, azattyghymyzdyng tamyryna balta shapqan qyzyl iydeyanyng qúly da, qyzyl zamanyn jyrlaghan ruhsyz aqyn da, qalasa, kez kelgen kezde kelip ýles qosa alady eken… enbek ete almaq. Bәlkim, biz bilmey jýrgen shygharmyz, bizding azattyq aluymyzgha, tipti, Leniyn, Staliyn, Brejnevterding ózi kelip ýles qosyp ketken bolar… Ábden mýmkin. Ony aitasyz, osy júrtty birneshe ghasyr boyy basqagha otar boldyn, qúldyqqa úshyradyng degenge sendiruge bola ma osy? Bolsa, qashan? Birdene deu qiyn. Qúldyqqa úshyradyq dep oilasa, ananday sózderdi aitar ma edi? Bilmegen song aitady, әlbette.

Azghan qogham men adasqan sananyng әngimedegi kórinisi

Mine, bilim men ruhtyng aiqyndalar túsy. Janaghy tauday sózderdi gәpirip túrghan jaltyr bastarda bilim joq dep kim aita alady? Eshkim de. Al keudesinde taryday da ruh joq ekeninde kýmәn bolmaugha tiyis. Mine, qúldyqtyng qúrdymyna qúlap, azghyndaghan elding sarsang sanasy. Órekpigen ótirik, jalaulaghan jalghandyqtyng bәri osy adasqan sanadan bastalyp jatyr. Óitkeni filosoftar aitqanday, azghan qoghamda aqiqatta qún, shyndyqta shyray bolmaydy.

Áriyne, әzir eshkim ózin azghan halyqtyng adasqan úrpaghymyz dep oilamaydy. Múndaghy basty kiltipan pende balasynyng óz dәuirinen ozyp eshtene oilay almaytyn әlsizdiginde, óz zamanynyng oi-sanasyna tolyq tәueldi – dәrmensizdiginde jatyr. Búl tek salystyru arqyly ghana kóz jetkizuge, kóruge bolatyn kómeski shyndyq. Ol ýshin, әriyne, tanym-sanamen ghana emes, ruh-minezben de ertedegi adamdarmen úshtasyp, qauyshyp alyp, sodan song ghana sol biyikte túryp, ózimiz jasap jatqan qazirgi qimyjyq uaqytqa kóz jýgirtuge tura keledi. Sonda ghana kózindi kóniling senbes shyndyqtargha jetkizip, tanymasyndy tany alasyn. Búghan biz sóz etip otyrghan әngime avtory aiqyn mysal. Ómir boyy eldik ruhtyng oyanuyna erinbey enbek etken ruhy biyik jazushy búl joly da baghdarynan auytqymay, pәrmendi izdenis jasapty. Onyng osy ótken ómirding ókinishti silemderine bayypty barlau jasap, ashy shyndyqtar astaryn aqtaryp, әshkereley aluynyng arqasynda oqyrmangha kóp jenildik tughan. Sheber jazylghan shymyr әngimeni oqyp shyqqanda ótken ghasyrda neni joghaltyp, neden aiyrylghanymyzgha op-onay bile alamyz. Jenil oljagha jolyghamyz.

Osy arada әngimede qoldanghan tәsilding de anaghúrlym útymdy bolghanyn aita ketken jón. Avtor mәlim eter jaylardyng bәrin әzәzil men әzireyilding ekeuara súhbaty arqyly órbitedi. Keyipkerlerding ótken-ketkenderi men qylmys-qiyanattaryn solargha auyzsha bayandatu jolymen ashyp otyrady. Adam aitsa nanghysyz aiypty qylyqtar analar aitqanda búltarpas shyndyqqa ainalyp jýre beredi. Sol negizde neshe tomgha jýk bolarday úzaq barys ainalasy tórt-bes betting jýzimen tolyqtay beynelengen. Qanday jinaqylyq! Búl útqyrlyqty jazushynyng formalyq izdenistegi tabysy, oigha alghan mazmúnyn ashyq, anyq, әdemi jetkizip berude jana qalypqa qol jetkizip, baghy janghan bayandau tәsilindegi jetistigi dep baghalap, búnyng dәl qazirgi kezendegi tútas әdebiyetimiz ýshin de nazar audararlyq olja ekenin tolyq túraqtandyrugha bolady. Jazushy osy taraptaghy jetistikterining nәtiyjesinde әlige eshkim bara qoymaghan sony taqyrypqa soqpaq salghan.

Formanyng útymdylyghy mazmúndy ashudaghy basty faktor desek, aitpaghymyzdyng týiini ózdiginen sheshilip, búl negizdegi izdeniske bey-jay qaraugha bolmaytyny jep-jenil aiqyndalady. Demek, jana mazmúnnyng jaryqqa shyghuy ýshin jana forma, jana әdister qay kezde de kerek bolghan. Búl jerde Múhannyng búrynghy qalyptasqan kәnigi tәsilin búza alghan janashyldyghyn da tilge tiyek ete ketuding esh artyqtyghy joq.

IYә, otarlaugha úshyraghan, onda da Qazan tónkerisinen keyingi qazaq halqynyng kóp joghaltulargha toly mehnatty ómiri – әli iz týspegen taqyryp. Onyng búlaysha tyshqan jorghalamay, tyng jatuynyng ózindik sebebi de joq emes. Eng basty kedergi sanagha dendep ketken súmdyq zardaptarda bolyp otyr. Sol zamannyng auasyn jútyp, tynysymen tynystap erjetken adamdar bizding býgingi azat qoghamymyzda da basym bólikti iyelenedi. Keyingi jetkinshek úrpaq ta solardyng sýiegine singen umen ulanuda. Sonyng saldarynan olar tәuelsiz eldegi azat qoghamnyng tany atqaly, mine, on ýsh jyl ótse de, (sóz bolyp otyrghan әngime 2004 jyly jazylghanyn eskertemiz – red,) onyng taza auasynyng júpar iyisin erkin seze almay jatyr. Týbimizge jetken qyzyl iydeyanyng jәne sol qoghamdy әspettegen ynghaysyz ynghyldyng yzghary el arasyn әli keulep jýr. Búghan mysaldy kóptep keltiruge bolady. Sóz etip otyrghan әngimedegi ýsh retki janaza jayyn, sonda aitylghan sóz syqpytyn aitsaq ta jetkilikti. Búl endi azattyq pen qúldyqtyng arasy ashylmaghan ótpeli qogham ghoy, sondyqtan da onda jasap jatqan adamdar talaygha deyin baghdaryn ajyrata almay, adasuy mýmkin. Qashan sanadaghy azattyqtyng altyn tany atqansha. Al endi osyghan әdebiyet kelip kómekteskende núr ýstine bolar edi. Búl endi jazushylardyng belsendiligine baylanysty sharua.

Últtyq ruhty shamshyraq etken jazushy adaspaq emes

Áriyne, búl taqyrypty, yaghni, ótken ghasyrdaghy basqa qúrsau, moyyngha ajyrghy ilingen qor ómirdi, onyng songhy mezgilindegi sayasy ózgerister men qoghamdyq formasiyalar almasuy túsyndaghy halyqtyng iydeyalyq qayshylyghyn, ólgende әreng qol jetkizgen tәuelsizdiginen jerinuin, sonynan baryp ony amalsyz shyramytyp, jan tarta bastauyn, jiyp aitqanda, osy bir kýrdeli kezeng shyndyghyn iygeru onay sharua emes. Onyng qiyndyghy – jazushylardyng sheberligining jetilmegendiginde ghana emes, sonymen qatar «oghan qay túrghydan kelu kerek?» deytin kózqaras mәselesinde de saqtaluda. Sóz joq, ol qogham – bizding bir kezde basyp ótken jolymyz. Búdan bas tarta almaymyz. Biraq, erikti týrde emes, sharasyz halde bastan keshken keshirmeymiz. Halyq retindegi ósu tarihymyz emes, óshu tarihymyz. Múnda ólshem bola alar jalghyz ghana shamshyraq bar. Biz eng aldymen osy shamshyraqtyng shuaghyna jýregimizdi sugharyp, túrghymyzdy bekitip aluymyz kerek. Sonda ghana adastyrmas baghdargha ie bola alamyz. Ol shyraq – últty últ etip túrghan, últty qalyptastyrghan jәne ony osy kýnge jetkizgen, sonday-aq mәngilikpen jalghap túrar jalghyz kýsh – últtyq ruh. Últ tarihynyng úzyna boyyndaghy barlyq kezenge jan kirgizip qana qoymay, adastyrmas baghdarshy bop kele jatqan jalghyz temirqazyq ta – sol. Asa úzaq uaqyt bolghandyqtan, últ tarihynda qily-qily jaghdaylardyng boluy zandy. Jaulau, jaulanu degendey. Al sol talqy-targhalandardyng bәrinen aman alyp shyghar jalghyz kýsh, ol – osy ruh. Sondyqtan qanday kezderde de, qanday qiyn jaghdayda da, sol últty qúraytyn adamdar qol ýzip qalugha bolmaytyn, kóz jazyp qalmaugha tiyis jalghyz arqau: ol da – osy últtyq ruh. Múhtar Maghauin ejelden-aq sol ruhpen jalghasa alghan jan. Shamshyraghy qolynda bolghan adam eshqashan adaspaydy. Qansha kýrdeli bolsa da óz zamanynyng au-jayyn anyq kóre alady. Bizding kóp jazushynyng qolynda osy shyraq joq. Sol sebepti de olar alysty kóre almay, toqyrap otyr. Bolmasa, osy kýni jazugha taqyryp tabylmaydy degenge kim senedi, tәiiri.

Qaytalap aitudan jalyqpaymyz, dәl osy bir kýrdeli kezeng – iri jazushylarymyz ómirining ýlken bóligi qalghan uaqyt pen dәl qazir basymyzdan ótip jatqan óliara kezeng jayyna qalam tartu – óte manyzdy. Búl olardyng óz halqynyng taghdyryna degen jauapkershiligin, azamattyq kózqarasyn kórsetip qana qoymaydy, soghan qosa, býgingi elding ótken kezendegi shyndyghynyng shyrayyn tanyp, qalqada qalghan qasiyetterding qadirine jetuine qosylghan qomaqty ýles bolady. Bizding halyqtyng taghdyrynyng kýrdeliligi, tarihynyng shytyrmandyghy, eng әueli, jazushylarymyzdyng iyghyna basqalargha qaraghanda әldeqayda auyr jýk artady. Juyrda júptalyp, onaylyqqa oryn bolar júmys emes.

Al, onda… joghalghan ruhty qayta tiriltu mindeti she? Búl endi býkil el bolyp kiriser, júrt bolyp júmylar úly sharua. Mәngilikting isi. Degenmen júmysty qashanda búryn oyanyp, erte túrghandar bastaydy emes pe? Jýirik jazushymyz jyldamdyq tanytyp iske kirisken eken, enbegine ilgerilik tileyik.

Siyasy jana kepken qos әngimening aldynghysyn (jurnalda keyingi) shytyrman tarihymyzdyng songhy ghasyrdaghy joghaltular kóp bolghan shyrghalandy kezenine arnap, onyng shynyrauda jatqan shyndyghyn arshyp, halyq ruhynyng qalay joghalghanyn bederleytin qayghyly kezenge barlau jasaghan eken, qalamynan tughan dýnie sol bir qasiretti uaqyttyng qandy aighaghynday ayanyshty, jan tózbestey kýizelisti shyghypty. Oqyp otyryp janymyz týrshikti. Baryp kelgendey bayandap, jýreginen suyryp jazyp shyqqan avtordyng qalam terbep otyrghanda asa jayly kýy keshpegeni anyq. Aytqanday-aq, solay bolypty. Oghan ekinshi әngimeni oqyghanda kózimiz jetti.

Jat dýniyeni jatsynghan kókbóri

Óz últynyng úlystyq ruhyn joghaltyp, ensesi ezilgen baqytsyz zamanyn qayta bir bastan keshu kimge onay bolghan… Avtordyng jany әbden qysylypty. Ózegin ókinish órtep, jýregin qayghy tyrnapty. Sonday bir quatty qúrsaudyng qúrsaghynda qysylyp az túrghan son, kókirek túsynan әldene kómeski zat syrtqa qaray sytyla sekiripti. Alys ketpey, aldynda túryp alghan kókshulan maqúlyqqa qarasa, әlgi – kәdimgi kókbóri eken. Kók týrikterding kiyesi – kókjal. Búl avtordyng qyspaqta qalghanda qystyghyp syrtqa tepken shamyrqanqy ruhy eken. Bayaghydaghy ata-babasynyng qasiyetimen daryp, sýiegine singen janysiri jan-alauy. Qansha zaman ótse de úrqynyng ónboyynan joghalmapty. Atam zamannan beri jalghasyp, ýzilmey kelgen әulet-zәuzәtining qanymen birge adaspay-aumay býginge jetipti. Endi, mine, jany yshqynghanda tirilip, tysqa ytqyghan. Kókke qarap úlyp, ótkenin izdep, bayaghysyn ansap, alasúrypty… Bolashaghymyzdyng boljauy. Últtyq ruhymyzdyng oshaghy qayta tútanyp, taghy alaulap janarday. Biraq, әzir emes. Oghan әli erte… Kókbóri qazirgi túraghy Almatyny bezine jatyrqaydy. Ol biletin Almaty búlay emestey. Basqasha tәrizdi eken. Al mynau basqa – jat dýniye… Esti jaryqtyq dúrys sezedi. Qazirgi Almaty – ata-babalarymyzdyng armanyndaghy qala emes, ruhsyz adamdar mekeni. Sol bayaghy kók týrikterding býgingi úrpaghy boluy mýmkin, biraq olardyng ruhynan aiyrylyp, qausap qalghan ólez túqymdary… Jatyrqauyq sezimi shydatpay bara jatqasyn, shúghyl sheshimmen ertedegi ata mekeni, dýniyeni dýbirletken shaqta arqa tirek bolghan eski júrtyn bir kórmekke niyet qylyp, jedel attanyp, sapargha shyghady. Tórt ayaghy jerge tiymey, janyghyp úshady. Ansaghan jeri – asqaq Altaydyng arghy jaghy. Orqash-orqash Orhon dalasy.

Altaydan asyp, Bes-boghda shynynan ótedi.

Kókeyinde jalghyz auyz jalyndy sóz. Zamanynda týrik elin dýr kótergen qúdiretti úran – «Ýstiden aspan qúlap, astyda jer jarylmasa, saghan tóner qauip joq Týrik balasy! Shyqqan kýnning shapaghynan jaralghansyn, Kýn sóngenshe jasaysyn!»

Keshikpey mezgeuli mangha jetedi. Óz uaghynda aibyndy týrik júrtynyng astanasy bolghan Orda-balyqtyng jermen jeksen qirandy ornyn kóredi. Al qalanyng qaq ortasyndaghy úly qaghan ordasy – Kók-saraydyng mújyq túqylyn kózi shalghanda, «Eli bar halyq edim ghoy, elim qayda? Qaghandy halyq edim ghoy, qaghanym qayda?» dep jýregi ezilip, zar enireydi. Sonynan esine Bilge qaghan, Kýltegin tas eskertkishteri týsedi. Endigi kezekte alasúryp sony izdeydi. Kóp ótpey tabady mәngi tastardy. Súry balbaldar suyq qarsy alady. Miz baqpay týneredi. Kelesi sәtte oiyna býkil qauym bop tәu etetin kiyeli tóbe – qasiyetti ghibadat kesheni oralady. Manaydy shola qarap, әudem jerden býginde júqanasy ghana qalghan ýsh qabat qorshaudyng dәl ortasynan baghzydaghy Kók tasty tabady. Jetip baryp moyynyna asylyp, qúshaqtay qúlaydy. Óitkeni ol týrik júrtynyng jarty әlemdi jaulaghan túsyndaghy aibatty tarihy edi. Alayda ol salqyn qabaqpen sýlesoq qabyldaydy. Bir esepten sóiter jóni de bar edi. Býgingi tanda qúrt-qúmyrsqa, baqa-shayanmen alysyp ketken ólez úrpaghyna kaybir ejelgi arystan-baba jyly qabaq tanyta qoysyn! Yzgharly keyipten kókbórining meseli qaytady.

…Kókirekten kókjal bop úshyp, qiyangha samghap ketken ór ruh sonau bir kezde baryp qayta sabasyna týsip, jyly úyasyn tabady. Kenet esine kelgen «Men» tórt qabyrghasy kitappen syqalghan ózining jazu bólmesinde otyrghanyn kóredi. Qúlazyghan kónilmen ornynan sýiretile kóterilip, ýsteline qaray betteydi. Álginde ghana bastan keshkenderin ala qaghazgha týsirmek oimen…

Ózi aishyqtar mazmúnyn ainymay tauyp, baghy janghan әdeby tәsil – sana aghymynyng qaptal kýshin kórsetken aghysy qanday? Ony óz ruhynyng yrqyna baghyndyryp paydalana alghan jazushy sheberligi she?

Kókbórige erip myng jyldyq uaqyttyng ar jaghynda qalghan eski tarihtyng sýrleuine sayahat jasap qaytqanday bolasyz. Alghashqy әngimeni oqyp su sepkendey basylghan kónil, endi, ertede kim bolghanyndy qayta esine týsirgende, sergiysin, serpilesin! Alda taghy bir órleu kezeni kýtip túrghanday sezimge kenelesin…

Ómirge qatar kelip, qabat jaryq kórgen qos әngimening songhysy jazylmay qalsa, aldynghysynyng ajary ashylmay qalar ma edi, әlde alynghysy jazylmay qalsa, songhysynyng shyrayy kirmey qalar ma edi? Belgisiz. Ishki bir ýndestikpen bir-birine sәule týsirip, birin-biri ýnsiz tolyqtap, jarasyp túrghan shiraq shygharmalardy sәtimen tughan egizder dep atadyq. Ózderi ómirge kindiktese, júp bolyp kelipti. Sonysy qanday jaqsy bolghan. Alda da dýniyege keler egizderding jolyna ýmitpen kóz tigemiz.

Keshe ghana jat tabanynda taptalghan jasqanshaq júrttyng sanasyna singen qúldyq tanbalaryn anyq sezip, eldik ruhy qayta tútanyp, alaulap januyna әli talay uaqyt bar siyaqty. Aldymen oryn bolar asyl arman – qasiyetti ana tilimiz әli túghyryna qonghan joq. Oghan kedergi – basqa emes, atalmysh әngimedegi Satylghanovtar salyp ketken «sara» jolmen jýrip, solar taratqan indetke shaldyghyp, ómir boyy halqynyng mýddesin satyp kele jatqan óz qandastarymyz. Olardyng tamyry әzir terende… tym terende. Sondyqtan olargha o dýniyede bolmasa, búl jalghanda sot joq. Ári әli talaygha shabar týrleri bar. Olar túrghanda, sirә, jaqyn arada ensemiz kóterilip, ekpinimiz de qataya qoymas. Alla artyn ongharsyn deyik.

Ras, atalmysh әngimede aitylatyn qazaqtyng azghyndauyna ómir boyy belsene enbek etip, ter tógip kele jatqan әzezilding endi, әldebir sybysty estip, Aqmola-Qaraótkel jaqqa ketkenin ýkimet pen parlament mýshelerine aita salu kerek edi. Endi es jimasa, kesh bolar…

Serik Núghyman

jazushy

Abai.kz