«Proza óldi» dep jar salghaly әlemdik әdebiyette әldeneshe buyn auysyp ýlgerdi. Proza ólmepti. Ózining jana әlemin, jana ýrdisin qalyptastyru ýstinde eken. Keyipkerding qazasyn shygharghandar artqanymen, әdebiyet keyipkersiz qalghan joq. Barlap qaranyzshy, Siz de, Biz de keyipkermiz. Óz әlemimizdin, óz bolmysymyzdyn, óz zamanamyzdyn. Biraq keyipkerding de keyipkeri bar. Ony tandau qoldan kelse de, ishki әlemin taldap-tarazylau qoldan kelmey jatsa, kim kinәli? Bәlkim biz býgingining keyipkerine keshegining kózimen, keshegi әdebiyetting tanymymen ýniletin shygharmyz?!.. Býgingining keyipkerining auzyna keshegining sózin salsanyz qanday jasandy kórinetini sekildi, qazirgi әdebiyetten ótkenning elesin izdeu de әdilettilik emes shyghar... Klassikalyq ýlgining moderndik pishinge sәikes kelmeui de biraz qalamgerdi daghdarys iyirimine toghytqany jasyryn emes sekildi. Ádebiyetimizding aituly kezenin eske kóp alatynymyz, bir qaraghanda ótkendegi úly әdebiyetting (som obrazdardyng dep oqysanyz da bolady) aldyndaghy ýreyden aryla almay jýrgenimizden be dep te oilaymyz keyde. Hosh! Sonymen, býgingining keyipkeri kim jәne onyng kórkem shyndyq túrghysynda túlghalanuy qalay? Bir top qalamger, synshylar qauymy: Qalihan Ysqaq, Ámirhan Balqybek, Mәdina Omar jәne Ómirjan Ábdihalyqúly qatysqan qazaq әdebiyetining kezekti oi-talqysynda osy saualgha jauap izdeldi.

Qalihan YSQAQ:

«Proza óldi» dep jar salghaly әlemdik әdebiyette әldeneshe buyn auysyp ýlgerdi. Proza ólmepti. Ózining jana әlemin, jana ýrdisin qalyptastyru ýstinde eken. Keyipkerding qazasyn shygharghandar artqanymen, әdebiyet keyipkersiz qalghan joq. Barlap qaranyzshy, Siz de, Biz de keyipkermiz. Óz әlemimizdin, óz bolmysymyzdyn, óz zamanamyzdyn. Biraq keyipkerding de keyipkeri bar. Ony tandau qoldan kelse de, ishki әlemin taldap-tarazylau qoldan kelmey jatsa, kim kinәli? Bәlkim biz býgingining keyipkerine keshegining kózimen, keshegi әdebiyetting tanymymen ýniletin shygharmyz?!.. Býgingining keyipkerining auzyna keshegining sózin salsanyz qanday jasandy kórinetini sekildi, qazirgi әdebiyetten ótkenning elesin izdeu de әdilettilik emes shyghar... Klassikalyq ýlgining moderndik pishinge sәikes kelmeui de biraz qalamgerdi daghdarys iyirimine toghytqany jasyryn emes sekildi. Ádebiyetimizding aituly kezenin eske kóp alatynymyz, bir qaraghanda ótkendegi úly әdebiyetting (som obrazdardyng dep oqysanyz da bolady) aldyndaghy ýreyden aryla almay jýrgenimizden be dep te oilaymyz keyde. Hosh! Sonymen, býgingining keyipkeri kim jәne onyng kórkem shyndyq túrghysynda túlghalanuy qalay? Bir top qalamger, synshylar qauymy: Qalihan Ysqaq, Ámirhan Balqybek, Mәdina Omar jәne Ómirjan Ábdihalyqúly qatysqan qazaq әdebiyetining kezekti oi-talqysynda osy saualgha jauap izdeldi.

Qalihan YSQAQ:
- Qazir keyipkerge prototip bolatyn adam joq deuge de bolady. Sebebi, bý­gingining adamdary ótkennen kete almay, janany iygere almay, shóre-shóre bolyp jol ortada qalghandar. Ótkendi úmytqan joq, janany iygergen joq. Shóre-shóre degen osy. Kórkem әdebiyetke keyipker bolugha әzirge olardyng óresi jetti dep men aitpas edim. Jazushylardyng ózi de әri-sәri, baghyt-baghdary joq. Keyipker bolu ýshin ne jaqsygha, ne jamangha ýlgi bola alu kerek. Qazir nening jaqsy, nening jaman ekenin de angharmay qaldyq qoy. Kapitalizm deymiz, kapitalizmdi o zamanda da qazaq bastan keshken joq edi, qazir de biz tanauymyzdy tasqa soq­qan­day bolyp otyrmyz. Qylmyskerlerdin, qanghybastardyn, ashkózderding kóbeygeni bolmasa, Tәuelsizdigimizdi alghannan bergi jiyrma jyldyng ishinde adam psihologiyasynda týk te ózgeris bolghan joq. Tek tapqa bólindi. Qazir bizding qoghamda bay, ke­dey jәne orta tap degen әleumettik jiktelis qana bar. Al ony әdebiyette keyip­ker etu qyzyqsyz. Qylmysker, qan­ghybas, ashkózder ýshin sóz shyghyndap, bos­qa aram ter boludyng ne qajeti bar? Bas­qalardy bilmedim, biraq óz basymda olar­dy - azghyndanghan úrpaqty shyghar­mama keyipker etu qazir oiymda da joq.
Ámirhan BALQYBEK:
- Olay dep birden qorytyndy jasaugha kel­mes. Tәuelsizdik alghanymyzgha endi 21 jyl bolady. Al ol tym kóp uaqyt emes qoy, eger shyndap oilanar bolsaq. Sodan keyin keyipkerler nege joq? Qalihan aghamyz aitpaqshy, bizde qazir adamdar әleumettik taptargha bólinip ketti. Bireu bay, kelesisi ortasha, endi bireui kedey de­gen sekildi. Ruhany baylanys joq. My­saly, tolyqqandy mesenat dep aita ala­tyn bir adam bar ma? Joq! Onyng ózi ua­qyt­pen qalyptasatyn nәrse ghoy. Tolstoy eskertkendey, úly adamdar endi ómirge kelmeydi, kemengerlerdin, batyrlardyn, qaharmandardyng zamany ótti. Nege? Óitkeni, qazir ekining biri sauatty, ekining biri pikir, syn aita alady. Aytysa qalsa, to­byr túlghany taptaytyn zaman kelip túr. Al onday uaqytta úly jazushynyng shyghuy da qiyndau. Úly jazushy shyqpay jat­qan kezde, úly keyipker qaydan shyq­paq? Áueli, osyny oilanghan jón siyaq­ty.
Ómirjan ÁBDIHALYQÚLY:
- Eger biz әdebiyetti Siz menzep otyr­ghan әr kezenning - uaqyttyng jyrshysy de­sek, eptep qatelesemiz-au dep oilaymyn. Meninshe, әdebiyet - últ ómirimen ól­shenedi. Ádebiyetti kezenge, uaqytqa baylau, telu - Siz aityp otyrghan sosializm zamanynyng әdeby týsinigi. IYә, ol zamannyng әdebiyeti - óz uaqytynyng jyrshysy boldy. Biraq biz qyzyl kezendegi qazaq әdebiyetin ekshep, saraladyq pa? Mening jauabym - joq! Mәselen, «Ta­zy­nyng ólimin», «Tozaq ottary jymyn­daydy» sol siyaqty tolyp jatqan bos­tandyq jolyn­daghy jauynger shyghar­malardy «sosia­listik» dep aitugha auyz bara ma? Demek, býgingining әdeby saualyna jauap bermes búryn, ótkendi saralap, ekshep, qaghyp-silkip, arshyp, tazartyp aluymyz qajet. Ol - әdeby tazaru ýshin әri әdeby joldyn, bagh­dardyng aiqyndala týsui ýshin de kerek.
Mәdina OMAR:

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Keyipker jasau degende, mening jazu­shy retinde bayqaghanym, ózing tikeley sezinbesen, ózinning ishki sýzginnen, oy eleginnen ótkizbesen, jazghanyng bәribir shynayy shyqpaydy. Qalam tartar dýniyeng tikeley saghan qatysty bolu kerek. Áueli ony ózimning ishki sarabymnan ótkizu kerekpin jәne sol synnan aman-esen biyik dengeyde shyqsa, sodan keyin ghana jazu jayly oilanugha bolady, meninshe. Shyn mәninde, jazushygha qoyar talap asa biyik. Birinshiden, ol jazushynyng ishki dayar­lyq dengeyine, «mennin» problemasyn býkil adamzatqa ortaq biyik qúndylyq, týitkil dengeyine shyghara bilu sheberligine syn. Qiyalynmen qansha úshtastyrsang da, bәribir basynnan ótkerip baryp jazghan­day bolmaydy. Mәselen, Qajyghúmar Shabdanúly aghamyz, bolmasa Aleksandr Soljenisyn siyaqty. Al bizde qazir kór­dinizder me, jazushylar kóp jaghdayda shyn mәnindegi ómirden syrtta. Olardyng әdeby dengeyde әldebir ómir turaly tý­sinigi bar boluy mýmkin, biraq ol shynayy, qazirgi zamangha say keletin tuyndy tu­dyrugha әli de jetkiliksiz. Sebebi, olardyng qoghamdyq ómirden tәjiriybesi joq. Nauqanshyldyq, jasandy, arzan múrattar adamdy basty nәrselerden auytqytyp, adastyrady. Miyn shatastyrady. Anyq baghdardan ajyramas ýshin ishki dayyndyq, túlghalyq faktor myqty boluy tiyis.
Qalihan YSQAQ:
- Búl pikirmen kelisuge bolady. Se­be­bi, shynymen de, keyingi jas buyn jazu­shylardyng deni kóz aldyna eshteneni eles­tete almaydy. Qiyaldan maqúrym qalyp bara jatyr, oiynda naqty obraz joq. Jamannyng ne, jaqsynyng ne eke­ninen beyhabar. Mәselenki, Beyimbet kollektivting belsendisine Myrqymbay dep at qoyghan. Qoghamnyng belsendisin Qúrymbay, partiyanikin Jeldibay Jyndybaev dep ataghan. Búl - keyipkerlerding attary. Biraq sonyng ózinen-aq talay nәr­seni suyrtpaqtap shygharugha bolady. Nege ol Myrqymbay? Nege ol Qúrymbay? Qú­rym degenning ne ekenin bilesinder me? Qúrym kiyiz deydi. Qysta ot jaqqanda kiyiz­de túryp qalghan ysty osylay ataytyn kórinedi. Al endi Jeldibay Jyndybaev degenning ne ekenin, osy otyrghandar, kez kelgening biletin shygharsyndar?..

- Qalihan aghamyzdyng sózin ary qa­ray jalghasaq, Beyimbet Mayliyn, Ber­dibek Soqpaqbaev jasaghan qazaqy bol­mysty kesek keyipkerlerding jas qa­lamgerler shygharmashylyghynda kó­rinbey jatuynyng sebebin nemen bay­lanystyrugha bolady?

Ámirhan BALQYBEK:
- Intellektual qalamgerlerding biri Andrey Bitov fransuz Dumadaghyday naghyz últtyq keyipkerler orysta joq deydi. Pushkinning keyipkerlerining ózi kóshirme: Dostoevskiy naghyz orystyng últtyq dýniyesi dep tamsanatyn «Sygandarynda» syghandardy, «Tas qonaghynda» ispandardy jazady deydi. Auyz toltyryp aitatyn Griynev pen Pugachev deytin eki keyipkeri bar. Onyng ózi әlemdik den­geyge jetkizilmegen. Duma bolsa, ózin jazushymyn dep esepteytin ekining biri mensine bermeytin bir ghana «Ýsh noyanymen» fransuz әdebiyetin, sonymen birge, fransuz halqyn biyikke kóterip ketti. D'Artaniyandy nemese qasyndaghy ýsh noyandy aitsan, birden «Bәrimiz birimiz ýshin, birimiz bәrimiz ýshin» degen úran, sosyn fransuz halqynyng erkindikti, kez-kelgen nәrsege shabytpen kirisudi sýietin últtyq minez erekshelikteri oigha orala ketedi dep týiedi. Rasynda da Bitov sózining jany bar. Ispaniya desek, M.Servantesting Don Kihoty, aghylshyn desek, Defonyng Robinzon Kruzosy eske orala qalady. Al endi orysta shynymen de onday úly keyipker joq qoy. Orystyng ózinen kesek keyipker shyqpaghanda, qazaqty bilmedim. Qazaqta Beyimbet Maylin ghoy. «Daudyng basy - Dayrabaydyng kók siyry», Myr­qymbay... Berdibek Soqpaqbaevtyng «Qo­jasy» da sәtti somdalghan. Biraq olar qa­zaqty әlemge tanyta alatyn keyip­kerler emes. Bir aitatynym, bizde qazir keyipker úsaqtalghan joq, bólshektelgen atom sekildi ydyrap ketti. Basy - bayda, jýregi - ortashada, asqazany - kedeyde degen sekildi. Bәlkim, qarama-qarsy boluy da mýmkin. Dúrysy, keyipker jayly jazu­shylardyng oi-óresi әli de pisip-jetilgen joq degen jón. Sodan keyin bizdegi shy­gharmashylyq júmystyng barlyghy dayyn ssenariyge qúrylady. Mәselen, Jel­toqsangha, Tәuelsizdik kýnine baylanysty jazu kerek degendey... Shekten tys nauqanshyldyq ta shynayy shygharma­shylyqty tejeydi. Sosyn, bizde qazir Kenes ýkimetining kezindegidey bilim joq, әdebiyet mektepterde dúrys oqytyl­maydy. Baghdarlama qúrylymy dúrys emes. Oqulyqtardyng ózinde «halturshiyk» aqyn-jazushylar órip jýr.
Ómirjan Ábdihalyqúly:
- Bizding ótken әdebiyetti týbirimen tal­dap, tanysyp, retteuimizge kedergi bo­lyp túrghan bir nәrse - bizding kóptegen әde­biyetshilerimizding orysshyldyghy. Anyghyraq aitqanda, qazaq әdebiyetin ýnemi orys әdebiyetimen salystyra qa­rap, orystyq әdeby sanamen qarauy der edim. Búl endi úzaq әngime ghoy.
Qalihan YSQAQ:

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- Qazir barlyq kinәni ghalamtorgha ja­batyn jaman bir әdetimiz bar. Ghalam­tordyng әseri bolatynday bolsa, dýnie basqalay bolatúghyn edi. Múnda ghalamtor­dyng eshqanday әseri joq. Auyldan ke­l­genderi, keldi-daghy osynda oqugha týsti. Qaladaghylary mektepten shyqty da, joghary oqu ornyn jaghalady. Sony bitirdi de, endi ózimenen-ózi qalghan uaqytta ba­ghyty aiqyndalmaghan jas jolynan janylyp, jasyna jetpey adasty da qaldy. Qauashaghynda qiqymday bilimi joq jastan keyin qanday jazushy shyq­syn? Al qalam men sausaqqa kýsh salayyn dese, jәne bolmaydy, taghy da bilimi tayaz. Qazirgi studentter joghary oqu oryn­darynan bilim alyp jýr dep oilay­syndar ma? Bәri kóshede jýr.
Mәdina OMAR:
- Búl - qoghamdaghy óte tragediyaly jagh­day. Qazir aqparattyq tehnologiya da­myghan jahandyq qoghamda ómir sýrip jatyrmyz. Bәlkim, sol zamangha say, adam­dar ózgerer, biraq keyipkerler, ortaq qúndylyqtar ózgermeydi. Mysaly, Ámirhan «Don Kihottan» bastap, barlyghyn tizbektep kórsetip jatyr. Jaghday shynymen de solay. Adamdardyng negizgi minez­deri Qúran-Kәrimde de, Injilde de kórse­tilgen. Ondaghy keyipkerler - osy býgingi zamannyng adamdary, ózgergen eshtenesi joq. Ol jaqtaghy satqyndyq - qazir de sol bayaghy satqyndyq, ondaghy ólim - qa­zir de ólim. Adam payda bolghaly nege quandy biz de soghan quanamyz, nege qay­ghyrdy biz әli soghan qayghyramyz. Búl, әriyne, jalpylama, ýstirt alghanda osylay. Biraq shyndyq - osy. Osy siyaqty mәn­gilik úghymdardyng barlyghy da býginge deyin sol qalpynda. Al sizder aityp otyr­ghan últtyng bolmysyn, bet-pishinin, ruhyn beretin keyipker, әriyne, kesek qalamgerden tuady. Jәne qanday myqty shygharma bolsa da, onyng danqy jar­namagha, nasihattaluyna da tikeley baylanysty. Mәselen, Ámirhannyng aityp otyrghan Dumasy da jarnamanyng kýshi­men osynday danqqa jetken. «Ýsh noyan» osy uaqytqa deyin ekrannyng kýshimen jarnamalandy, ol jayynda animasiyalyq filim de týsirip tastadyq. Sondyqtan da Duma kulittik dengeyge jetti. Al bizde ýsh noyan tәrizdi keyipker joq. Nege deseniz, Servanteske de, Dumagha da ortaq qasiyet - ironiya, últty erekshelendiretin minez­derdi jalpylap, keyipkerler boyyna layyqtap alyp shyghu, óz-ózderin kelemejdeu. Sýie otyryp, jany auyra otyryp, kýlkili etip kórsetu. Búny Mopassan shygharmashylyghynan da angharugha bolady. Ironiya - kýnirenip, óz-ózindi qamshy­lau­gha qaraghanda, nәtiyjesi molyraq bolatyn, myqty qaru. Olar osyny tiyimdi paydalanghan. Al qazaq prozasynda búl әdis Maylin salghan soqpaqpen jýre berse, bәlkim, qazir sharyqtap qalar ma edi. Biraq әldebir sebeptermen toqyrap qaldy. Biz tym salmaqtymyz, tym shamshylmyz. «Jalyqpaghan jazushy bolady» deydi. Sheberlik degen shyn mәninde enbekpen keledi. Bizge sol enbek jetispey jatyr. Qazir janyn salyp jazatyn jazushy da joq. Tirshilikting kýibenimen jýrip, jazugha shyndap otyratyn uaqyt ta bola bermeydi. Sodan keyin, әriyne, shyn mәninde somdalghan, adamdy quantyp, múnaytatyn tolyqqandy keyipker de shyqpaydy. Ádebiyet ómirden alshaq bolmauy tiyis. Fantastika bolsa da, adamdy sendiretin dengeyge jetkizilui kerek. Dәl sonday sheberlik, ókinishke qaray, qazirgi uaqytta bizde joq. Biz jazsaq, arasynda bәribir morali ketip qalady. Al ýlken buyn jazsa, aqyl aityp, pәlsapa soghyp ketedi. Ol - әdebiyet emes. Ádebiyet degen - óner ghoy. Oqyrman ómir men ónerding ara-jigin ajyrata almay qalsa, mine, sonda ol әdebiyet bolady. Al ol mynnan jýirik, shyn sheberding ghana qolynan keledi.
Ámirhan BALQYBEK:
- Jazushy bolu ýshin kemenger bolu shart emes. Danyshpandar o bastan az bolghan. Mysaly, Balizaktan qarapayym ghana mysal keltireyik. Balizaktyng ortasy qanday edi? Qazirgi jazushylardyng ortasy qanday? Balizaktyng ortasy - ol baylar. Jasy otyzdan asqan grafinyalar men gersoginyalar. Sosyn, Parijding izkeserleri men úry-qarylary. Mәselen, men elimizdegi sonday aqsýiek adamdar­dyng nemese baskeserlerding bir kýndik ómirin jazghym keledi. Biraq olar meni jandaryna jaqyndatpaydy. Eng kóp degende, qastarynda 4-5 saghat qana otyra alamyn. Al sol uaqyttyng ishinde olardyng tirshiligining qyr-syryn bilip ýlgeru mýmkin be? Áriyne, joq. Týisikpen sezdin-aq deyik, biraq ta naqty oqighasyn bilme­gen­nen keyin, qalay jazasyn? Qúr qiyalgha be­rilu - shyndyqty jazu bolyp shyqpaydy ghoy.
Mәdina OMAR:
- IYә, olardyng qasiretin, alayaqtyghyn, t.b. mәselelerin men de óz dengeyimde oy eleginen ótkizip, qiyalmen týsinip kóruge tyrysamyn. Biraq týsine almaymyn. Ómirine oisha boylay almaghannan keyin, ony shynayy týrde jaza da almaymyn. Ol ýshin men terisine kirip, sol adam bolyp oilap, ol adamdy belgili bir dәre­jede aqtap shyghuym kerek. Sebebi, qara­lau, bastan-ayaq bireudi jaman qylyp shygharu - ol әdebiyet emes. Osy kezde Múh­tar Áuezovting úlylyghyn taghy bir mәrte moyyndaysyn. Jazushynyng «Qor­ghansyzdyng kýni» degen keremet shyghar­ma­sy bar ghoy. «Qaraly súluyn» alyp qa­ra­nyz, mysaly. Biraq qaraly súlu bol­may-aq ta, Áuezov әiel janynyng ar­pa­lysyn qalay әdemi surettep berdi, qa­lay shynayy jetkizdi. Búl endi Áue­zov­ting kemengerligi. Múnday dengeyge jetu ýshin jazushynyng erekshe bir daryny, se­zimtaldyghy, ishki sezu týisigi myqty bolu kerek. Onday biyik óre býgingi adamdarda joq desek te bolady. Sondyqtan da shyghar, qazir keyipker joghalyp bara jatyr degen pikirding jii aitylatyndyghy. Al, men kemenger emespin, demek, men jazatyn keyipkerimdi kózimmen kórip, ózim de sonyng ómirin sýrip shyghuym kerek. Jalpy, men ózimning keyipkerlerimning boyyndaghy kemshiligin bilemin. Alayda, men odan asa almaymyn. Sebebi, ol ózim­ning jeke tәjiriybemde joq. Oidan qúras­tyrsam, onda shynayylyghynan aiyrylady. Al ótirikti oqyrman birden sezip qoya­dy. Ol óte kýrdeli. Men ózimning tәji­riybemnen aityp túrmyn. Býgingige qara­ghanda, Kenes kezinde sәl de bolsyn onay boldy dep esepteymin. Sebebi, ol uaqytta iydeologiya boldy, adamdardyng ara­syn­da býgingidey jik, tap alshaqtyghy da bolghan emes. Jazushylar ótirik jazsa da, materialdy tolyq mengerip, sezinip otyrdy. Qazir barlyghy ózgergen. Búl ýshin jazushylardy jazghyrugha da bolmas.
Qalihan YSQAQ:
- Jastar әli janrdyng ne ekenin bil­meydi. Kórkem әdebiyetti janrgha bóle al­maydy. Sonyng saldarynan da әde­biye­timiz qoymaljyng qoyyrtpaqqa ainaldy. Múnyng bar sebebi - intellektinin, iyn­tuiy­siyanyn, qoghamdyq oi-pikirdin, qala berdi talanttyng joqtyghy. Elikteuden úly dýnie tumaydy. Ne nәrse bolsa da adamnyng ózi­ning tabighatynan shyghuy kerek. Al onyng barlyghy bilimge baylanysty. Bireuden ýlgi aldym dep kórkem shygharma, kórkem әdebiyet tumaydy. Elikteumen jaqsy ja­zushy emes, bireuding әnsheyin janghyry­ghy bolasyng da qalasyn. Taghy da qaytalap aitamyn, jazushylyq fantaziyasy joq­tan myqty suretker shyqpaydy. Býgingi fan­taziya degenimiz - kórgen, bilgen, esti­genindi poetikalyq dәrejege kóteru. Kim­ning boyynda poeziyanyng júrnaghy bol­masa, odan jazushy shyghady degenge men ózim senbeymin. Mәselen, keybireuler kýni keshe ghana Memlekettik syilyqtyng iye­geri atanyp jatyr. Olardyng bir sói­lemi túrmaq, bir tomdyghynan kónilge qo­nymdy, oigha júghymdy eshqanday nәrse tappaysyn. Ne sóz joq, ne til, ne qiyal joq. Al osylardy jazushy dep әspettey­miz. Shygharmashylyq fantaziya degen ertegi emes, mýldem bólek dýniye. Shyghar­mashylyq qiyal degen - kórgendi ózining oi-eleginen ótkizu, bolashaqqa joramal jasau, ne bolmasa ótkendi oimen otyryp býgingi kózqaras negizinde qaytadan baghalau. Búl - adamnyng ózining ótkenge degen kózqarasynan tuatyn nәrse.

- Azat kýnning keyipkeri qanday boluy kerek? Kenes әdebiyeti men Tәuel­siz­dik túsynda tughan keyipkerlerding arasynda ruhany sabaqtastyq joq, tek bos kenistik qana bar degen pikir qan­shalyqty qisyndy?

Qalihan YSQAQ:
- Osy jiyrma bir jyldyng ishinde biz tútas úrpaqty joghaltyp aldyq. Onyng jar­tysy qylmys әlemine qoyyp ketti de, qalghany qanghybastardyng qataryn tolyqtyrdy. Sonymenen biz bir buynnan aiyrylyp qaldyq. Qalagha kelinder dedik. Qalada ne baspana, ne júmys joq. Qanghyryp bos qaldy. Auylda qala almady, óitkeni, auyldyng da jaghdayy mәz emes. Ony da bitirdik, qanghyrtyp jiberdik. Kezinde bayyndar dedi. Biraq «ony qay­dan aldyn, neden taptyn» dep tekserip, ese­bin súrap jatqan eshkim joq. Mine, endi bayydy. Bayyp alyp shetelge qashyp jatyr. Eldi tozdyru ýshin jasalyp jat­qan búl da bir sayasat. Qazaqstan qazir qanday qogham ornatyp jatyr? Osynyng basyn ashyp almay eshtene shyqpaydy. Últ degendi, halyq degendi úmyttyq. Qazir halyq ýshin qyzmet etetin eshkim joq. Bәri qaltasynyng qamymen әure. Qaltasy tolghannan keyin: «shu, qaraqúiryq!» dep sheteli me, basqasy ma tayyp otyrady. Mine, sol. Búlar keshegi partokrattardyn, kenes ýkimetindegi sheneunikterding júr­naghy. Sodan shyghyp jatyr. Al qara halyq bolsa, sol bayaghy qalpynsha «biytin syghyp, qanyn jalap», qayyrshy qalpynda әli jýr. Mine, bizding izdegen býgingi azat kýn­ning keyipkeri - osylar.
Ómirjan ÁBDIHALYQÚLY:
- Negizi, qazaq әdebiyetining - «Ádebiyet - últ­tyng jany. Últtyq sana, taghdyr, jan jýiesi - kórkemónerding basty taqyry­by», - degen Jýsekeng aitqan baghyty, ús­ta­nymy ózgergen joq. Ony otarshyldyq qamyty moynyn qajasa da últ azattyghy men últtyng sanasyn, taghdyryn qashap jazghan jazushylardyng enbeginen anyq kóruge bolady. Sonda ne ózgerdi? Ózgeris mynada - qazaq әdebiyeti ózining kýres­kerlik missiyasyn oryndady. Yaghny Últ - azattyq aldy. Al, biz abdyrap qaldyq. Nege? Sebebi, biz osy uaqytqa deyin ózi­mizge deyingi qazaq әdebiyetin saralap, zer­delep, zerttep, taldap, әrkimdi kitap sóresi men oqyrman sanasyndaghy óz or­nyna qoymadyq. Ózining әdeby tegin tal­dap tanymaghan qalamgerler tolymdy, túlghaly keyipkeri bar kórkem shygharma bere almaydy. «Harakter» dep qol­da­natyn orys tilining әdeby termiyni - bizding tilde minez bolatyn shyghar. Te­ginde, Siz dúrys bayqap otyrsyz. Qa­zirgi әdeby shygharmalardyng da syltyp túrghan jeri osy - minez mәselesi. Siz ekeumiz, jal­py osy jiylghan barlyghymyz minez­siz qoghamda ómir sýrip otyrmyz. Al, mi­nez­siz óner - túl. Minezsiz qoghamnyng shyn jazushysy, shyn ónerpazy, shyn aqy­ny - qúlazyp, Maghjangha úqsap ótkenge qayta-qayta oralyp, býginnen týnilip kýn keshpek. Álgi bizding bayaghyday elikteytin, ózimizde joq nemese ózimizding qorqaq­tyqtan, jaltaqtyqtan, ýrkektikten bara almay, jasay almaghan is-әreketterimizdi iske asyrghan sýiikti keyipkerlerimizdi saghynatynymyz da, olardy býgingi shy­gharmalardan izdep, taba almaghan son, túldanyp shygha keletinimiz de bizding әdeby sanamyzdyng ótken shaqta jatqan­dyghy-au dep keyde oilap qoyamyn. Áriyne, ýnemi oilanyp jýruge qolyng tiymeydi.
Ámirhan BALQYBEK:
- Kenes ýkimeti óz túsynda - qa­lam­aqyny jaqsy qoydy. Sodan eti tiri­lerding barlyghy әdebiyetke keldi. Jaghdayy jaq­sy kókeleri inisin shaqyryp alyp, qoldan jazushy jasady. Jurnalisting dengeyinde jazatyn bolsa da, qanatynyng astyna alyp, әiteuir, «anany jaz, mynany jaz» dep, jetelep jýrip jazushy qyl­dy. Mysaly, bir kitabyng shyghady, bes - on myng som qaltanda. Búl degen sol kez­ding ólshemimen kóz jýgirtsek, kolhoz­shynyng birneshe jyldyq jalaqysyn qúraydy. Al ony jazushy bir ret «haltura» jasaydy da, qaltasyna salady. Ádebiyetke «halturshikter» osylay kele bastady. Ghabit Mýsirepov, Sәbit Múqanovtardyng kezinde tazalau bolsa da, 1975-80 jyldardan bastap qala­mynyng jeli bar pysyqaylardyng deni aqyn-jazushy bolghysy keldi. Jazushylyq biznes kó­zine ainaldy. Qazir qarap otyrsan, kez kelgen esi dúrys degen kó­kelerinning baspasy ne jurnaly bar. Ma­ghan solardyng deni әu bastan-aq ha­lyqty sauat­syz­dan­dyrugha júmys istegen sekildi kórinedi. Áytpese, oida joq bir professor, aka­de­mikterding oqulyqtaryn nege shyghart­qyzady? Eki-ýsh jyldan keyin ol kitap­ta­ry ne mektep, ne oqu or­ny bagh­­­dar­l­amasyna jaramay qalady. Onyng ornyna qaytadan jana oqulyq jasatady. Sóitip, bilim beru jýiesi de bizneske, aqsha jasau jolyna ainalyp ketti .
Mәdina OMAR:
- Meninshe, mәsele mynada siyaqty. Jalpy, әdebiyette, ónerding kez kelgen salasy zamangha say bolghysy keledi jәne keyipkerdi de osy býgingi kýnnen, Tәuel­sizdikting 20 jyldyghynyng ishinen izdeydi. Al oghan deyingi ghasyrlar qoynauy­na ketken tarihymyzdan qorek izdemeydi. Sol sebepti de býgingi әdebiyet ótkenmen ara­daghy sabaqtastyqty joghaltyp aldy. Neshe týrli shalajansar dýniyelerding ke­lip jatqandyghy da sondyqtan. Mәselen, bizding foliklorymyz qanday? Uaqyt óte kele, foliklor keyin ysyrylyp, Kenes әdebiyeti, iydeologiya, jappay bir nauqan­shyldyq bastaldy. Osy bir nauqangha barlyghy bet búrdy da, әdebiyet ózining negizgi funksiyasy - óner tudyru ekenin úmyta bastady.
Qalihan YSQAQ:
- Osy jerde tuyndaytyn jәne bir mәsele - jastardyng jazushylyqty jurnalistikamen shatastyratyndyghy. Pub­lisistika - ol kórkem әdebiyetting emes, jurnalistikanyng tili. Ekeui eki basqa dýniye. Dúrysyn aitsaq, publisistika degenimiz bóspe sóz, әnsheyin. Odan kór­kem әdebiyet tumaydy. Publisistikany tek qalammen sugha suret salghanmen salystyra alamyz. Qazir syzady, artynan qarasang izi de joq. Sondyqtan da publisistika әdebiyetting altyn qoryna qosyla almaydy. Ózining mindetin atqarghannan keyin qúmgha singen suday joq bolady. Jurnalistikamen ýlken jazushy bolghan qanday qalamgerdi bilesinder ózderin? Sattar Erubaevtyng ózi qazir oqylmay bara jatyr. Osydan-aq, kórkem әdebiyet pen publisistikanyng mejesin, ara-jigin ajyrata beruge bolady. Býgingi jazushylarda suretkerlik joq, tek bayandaydy. Sózben suret sala almaydy. Basty kesir osynda.

- Keyipkeri joq prozalyq shyghar­malar da bar ghoy әlemdik tәjiriybede. On­day әdebiyet qazaqy bolmyspen qan­sha­lyqty ýndesedi? Bәlkim, býgingi әde­biyet­ke keyipkerding mýldem keregi de joq bolar?

Qalihan YSQAQ:
- Ol eshqanday da janashyldyq emes. Bilimsizdik pen darynsyzdyqtan tuatyn sha­lalyq: ne arghyny bilmeydi, ne bergige niyeti joq. Áriyne, keyipker kerek, keyip­kersiz dýnie bola ma? Ózdering oilan­dar­shy!
Ámirhan BALQYBEK:
- Búl súraghynyzdyng jauaby tabylyp ta qoyghan. Sony izdeuge, izdenuge sha­bandyq tanytyp, erinip otyr býgingi jazushylar. Túrmysty kóbirek oilaydy. Kýn­kóris, otbasyn asyrau degen bar. Onyng barlyghy jazushynyng azat oilap, erkin enbektenuine kedergi. Biraq adam ózgergen joq, sol bayaghy tas ýngirden endi shyghyp kele jatqan adam. Oqighany, aitar oidy jetkizude sәl-pәl forma ózgergen boluy mýmkin, biraq shygharmalardyng su­jeti sol qalpy. Sony býgingi zamangha beyimdep, jogharghy dengeyde interpretasiyalap beru kerek. Búl is tek qazaqtyng emes, býkil adamzattyng ótkenine qazaq­tyng kózimen qaray alatyn qalamgerding qolynan keledi.
Ómirjan ÁBDIHALYQÚLY:
- Solay bola túrsa da, býgingi kýnderi ja­zylyp, jaryq kórip jatqan sәl-pәl óz­ge­she lebi bar shygharmalarda jazu­shy­nyng óz ishine shyraq alyp týsip, ýnilip, qar­manyp, tipti keyde әldenege sýrinip- qabynyp jýrgeni bayqalady. Ol kisi syrtqa shyqqansha kýtemiz. Keyipkerin de, minezin de. Kýtip otyrghanda - jazushynyng әlgi óz ishindegi sana ýngirining ýzik-ýzik s­u­ret­terin oqy túruymyzgha tura keledi. Jazushy ýngirden oljamen shygha ma, joq pa - ol ózining baghy men sory.
Mәdina OMAR:
- Keyipker kerek. Negizinde әdebiyet ke­rek pe, kerek emes pe degenning ózi de bos sóz. Ádebiyetti kimder jasaydy? Je­ke túlghalar jasaydy. Mysaly, men ne­ge proza jazamyn? Óitkeni, jazudan ózge qolymnan eshnәrse kelmeydi. Maghan eshkim ol ýshin aqsha tólemeydi, men sú­ramaymyn da. Bәribir jazamyn, sebebi, әdebiyette әldenege jaraytynymdy eng bolmasa, óz-ózime dәleldey alamyn. Búl sonday bir tabighy prosess. Ádebiyet - ol evolusiya. Ony basqasha eshnәrsemen týsindire almaysyn. Ádebiyet kerek emes, joyylsyn degenmen de, ol joyylmaydy. Bolmasa әdebiyet jasasyn deumen, jazu keremet bolyp ketpeydi. Ol ózining tabighy jolymen damidy jәne sol kezde nәtiy­jesin de alatyn bolasyzdar. Al әdebiyet bar jerde keyipker de bolady. A. Chehov­tyng bir sózi bar, ol ózining «Jana bastaghan jazushylargha kenesinde»: «Stati pisatelem ocheni netrudno. Net togo uroda, koto­ryy ne nashel by sebe pary, y net toy chepuhi, kotoraya ne nashla by sebe podhodyashego chitatelya» degen eken. Áriyne, búl sózding astarynda auyr әjua, tragediya jatyr. Sol aitpaqshy, kez kelgen «hal­turanyn» da óz oqyrmany bar. Mysaly, keybir klassikterding әdebiyette qalay kósh bastap, túlghalaq dengeyge jetip, ýlken adamgha ainalghanyn men әli kýnge týsinbeymin. Sebebi, onyng әdebiyeti «haltura». Ádebiyetten týsinigi bar adam re­tinde, onyng «haltura», arzan dýnie ekenin úghyp túrmyn. Biraq sol «halturshiyk» qalamger tom-tom kitabyn shygha­ra­dy. Sebebi, onyng ózining oqyrmany, qol­daytyn adamdary bar. Búl endi talgham problemasy. Jogharyda atap ótkenimdey, barlyghy da nasihatqa baylanysty. Mynau keremet dep týsindirip qoysa, soghan iman­day senip, ýiiriletin jastar da je­terlik. Ol ýshin eshkimdi kinәlay almay­syn. Endi negizgi súraghynyzgha kelsek, bý­gingi zamanauy әdebiyette tek keyipkerli emes, sonymen qatar keyipkeri joq shy­ghar­malar da bar, tipti keyipkersiz roman da jazugha bolady. Ol sana men oilar aghy­ny, qoi suretter men sezimderden túruy mýmkin. Tuyndy ishinde atmosfera qalyptastyryp, sol arqyly әldebir eles obrazdardyng kómegimen jazushy ózining pozisiyasyn, janayqayyn, jana mazmún shygharady. Biraq búl tektes proza «óner - óner ýshin» degen kategoriyagha ketedi. Ony ortanqol oqyrman týsine almaydy jәne týsinui shart emes. Búghan Marseli Prust, Alen Rob-Griye, t.b. shygharmashy­lyq­taryn jatqyzamyz.
Ámirhan BALQYBEK:
- Ádebiyetting janrlary kóp qoy. Mysaly, japondarda shygharmany kýndelik sekildi etip jazatyn janr bar. Sony oqyrman ekzotika retinde qabyldaydy. Al biz úyaly telefon men ghalamtor kelgeli hat jazudy da úmytyp qaldyq. Sonyng saldarynan býgingining adamdary oilaryn sauatty jetkizuden qalyp barady. Al negizinde hat jazudyng ózi óner ghoy. Chehovtyng qos tomdyq hattary bar, mysaly. Tolstoydyng da tórt tomdyq hat jәne eki tomdyq kýndeligi saqtalghan. Mәselen, Chehovtyng kýndelikterin oqityn bolsanyz, onyng kim ekenin, keyipkerlerining qaydan shyqqanyn týsinesiz. Tolstoy da dәl solay. Túlghasy, býkil shygharmashylyghy anyq­talady. Al bizde onday nәrse joq. Epistolyarlyq janr qazaqta qalyp­tas­paghan. Endi tipti qalyptaspaydy da. Qazaq әdebiyeti jeter jerine jetkizip iygermegen bir janr retinde tarih qoynauyna ke­tip ýlgerdi. Al әdebiyette onday qazaq qalamgerleri iygere almaghan janrlar qanshama?
«Dóngelek ýsteldi» jýrgizgen
Nazerke JÚMABAY.

"Qazaq әdebiyeti" gazeti