Tәuelsizdik jyldarynda Qazaqstan Res­publikasy demokratiyalyq memleket qú­ruda manyzdy tabystargha, bәsekege qa­biletti ekonomika qúruda, qoghamnyng әleu­met­tik janghyrtyluynda edәuir jetistikterge jetti. Tәuelsiz Qazaqstannyng alghash­qy Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyng re­for­ma­synyng auqymdylyghy tarihy az uaqyt ishinde memleketimiz ben qoghamy­myz­dy tý­be­geyli ózgertuge mýmkindik berdi. «Bizding algha qaray túraqty jyl­juy­myzdyng basty sharty - bizding qo­ghamymyzdyng algha qo­yyl­ghan maqsattargha qol jetkizudegi birtú­tas­ty­ghy, halyqtyng barlyq jikteri men top­tarynyng ortaq mindetterdi sheshuge ba­ghyt­tal­ghan strategiya ainalasynda toptasuy. Eger biz qogham men halyqtyng týrli top­ta­rynyng qajet­tilik­terin dúrys eskeruge, ba­sym­dyq­tar­dy dәl aiqyndap, olardyng iske asy­ry­luyn qamtamasyz etuge qabiletti bolsaq, onda búl aqiqatqa ainalady».
Elbasy belgilegen memleket da­muy­nyng basymdyghy tәuelsiz Qazaqstan qú­ry­luy­nyng alghashqy jyldarynda-aq ishki jәne syrtqy sayasattyng teng jýrgiziluine, últ­ara­lyq kelisimderdi qamtamasyz etuge, ja­nashyldyqty engizuge mýmkindik tu­ghyz­dy. Memleket damuynyng manyzdy min­det­terining qataryna ekonomikany qar­qyn­da­tu, halyqaralyq yqpaldasu, birigu, biryn­ghay azamattyq qogham - Qazaqstan halqy­nyng qúryluy, demokratiyalyq ins­tiy­tut­tar­dy nyghaytu kiredi. Tarihymyz kórset­ken­dey, 20 jyl búryn Preziydentimiz úsyn­ghan memlekettik strategiya ózin tolyghymen aqtady. «Býginderi Qazaqstan­da­ghy reformalar tәjiriybesining nәtiyjeli ekendigin ha­lyqaralyq sarapshylar ghana emes, sony­men birge, әlemdegi basty memleketter liy­derlerining ózderi de moyyn­dap otyr. Qa­zaq­stannyng kóshbasshylyghy sәtti tandap alyn­ghan ótpeli dәuirding saya­si-ekonomiy­ka­lyq ýlgisine negizdelgen. Ol - kýshti preziy­denttik biylik jәne oghan qosa jedel de qar­qyndy ekonomikalyq reformalar». N.­Á.Na­­zarbaev «Qazaqstan joly» kitabynda «biz­ding ýlgining mәni memlekettik biylikti әlsi­retpesten, na­ryq­tyq ekonomikanyng negizderin jasaugha jәne demokratiyalandyrugha baghyttalghan, sonymen birge «esten tan­dyrmaytyn» týbegeyli reformalardyng jiyntyghyna sayady» dep jazghan.
Elbasynyng oiynsha, әlemdik qoghamda layyqty oryn alugha qabiletti qazirgi za­manghy memleketting qúryluy ghylym men bilim beru dәrejesine baylanysty. Ja­han­dyq әlemning tarihy barlyq mem­le­ket­terding aldynda adam ómir sýruining sharty negizindegi ziyatkerlik jәne mәdeny әleuet­ti saqtau mindetin qoyady. Qazirgi zamanghy ghy­lymy týsinik boyynsha «ziyatkerlik әleuet» maghynasy «óndiristik kýsh» dep te, ekonomikany ózgertuding qúraly, qoghamdyq energiyanyng ózgeshe týri, qo­ghamdyq óndiris resurstarynyng jinaq­ty­ghy dep te anyq­ta­lady. Bizge «ziyatkerlik әleuet» maghyna­synan bәrinen búryn qo­ghamnyng ýirenuge, iygeruge qabilettiligi, regenerasiya, óndiris­tik jәne әleumettik salalarda bilimdi qol­danu jәne taratu maghynasy jaqyn. Osy­ghan baylanysty, ziyatkerlik әleuetting ak­sio­nologiyalyq ma­ghynasy, onyng azamattyq jәne túlgha­lyq ólshemi ósip keledi.
Býginde kez kelgen qoghamnyng jana­shyl damuy men onyng ziyatkerlik әleueti ara­syn­da tikeley baylanys bar ekendigi aiqyn. Pre­ziy­dentimizding arqasynda «ziyatkerlik әleuet», «ziyatkerlik resurs» týsinigi memle­keti­mizding strategiyalyq da­muynyng bir ból­shegi boldy. N.­Á.Na­zar­baev jastargha elimiz­ding býkilәlem­dik qo­gham­da bәsekege qabiletti memleket boluy әrbir qazaqstandyqtyng bilimi men aqyl-zerde, parasat dәrejesine bay­lanysty ekenin әr uaqytta aitudan ja­lyq­paydy, sondyqtan «bizge últtyq intel­lek­tining dinin qúru, halyqaralyq dengeyde bәse­kege týse alatyn erudisiyaly adamdar qajet».
N.Á.Nazarbaev ózining kitaptarynda memleket qúrylymyndaghy iste qoghamnyng әrbir mýshesining róli turaly, elimizding әleuettik damuynda әrbir túlghanyng ma­nyzdylyghy jóninde jyl sayynghy ha­lyq­qa arnaghan joldauynda, ýndeulerinde, kezdesulerinde qaytalap otyrady. Preziydent elimizding jarqyn bolashaghyn adamy kapiy­talymen baylanystyrady, soghan jeter asuda qazaqstandyqtargha jana manyz­dy baghdardy belgilep berdi «ózgermeli әlemdegi jana jaghdaylarda tek tiri qalu emes, sonday-aq búrynghy tabystary­myz­dy nyghayta, osy jana әlemge ózimizding yqpal etu mýmkindigimizdi keneyte oty­ryp, damuy­myzdy jalghastyru».
Kóshbasshynyng elimizding ziyatkerlik әleue­tin qalyptastyru iydeyasy «Intel­lek­tualdy últ - 2020» jana memlekettik joba jasaugha týrtki boldy, joba negizinde ýsh aspekti bar «bilim beru jýiesindegi serpilis; ghylymdy damytu jәne elimizding ghy­ly­my әleuetin arttyru; janartpashyl­dyqty damytu». Zamanauy әlemde ja­nart­pa­shyl­dyq maghynasynyng auqym­dy­lyghy sonsha­lyq, býgingi kýni qogham da­muynyng den­geyin onyng janart­pa­shyl­dyq ekonomikasynyng dengeyimen anyq­taydy. Soghan baylanysty «janart­pa­shyldyq ýrdisti tiyimdi basqara alatyn, ja­na­shyl­dyq jobalar jasay ala­tyn jәne da­my­tugha qabiletti joghary bilikti maman­dargha» degen qajettilikting ósui zandylyq.
Elimizdi jana ekonomikalyq biyikterge shygharugha qabiletti, joghary sapaly ma­mandardy dayarlauda uniyversiytetter sheshushi ról atqarady. Bizding zamanymyzda uniyversiytetter banktik, ókimettik qúry­lymdarda, óndiristerdegi bilim jәne ghy­lymy qúrylymdarda, kommunikasiya men korporasiyalarda jetekshi qatysushy jәne úiymdastyrushy bolyp tabylady. Býginde elder joghary tehnikalarymen bәseke­le­sedi, bәrinen búryn búl kez kelgen memlekettik ekonomikalyq damudyng negizi bolyp tabylady. Ózining jeke ghy­lymy, aldynghy qatarly tehnologiyalary, bilim salasyn­daghy ozyq oilary bolmasa, elimiz әlemdik múralardan qalyp qoi qaupi bar.
Sóitip, ziyatkerlik әleuet qazirgi za­man­ghy әlemdik ekonomikanyng baghaly re­surs­ta­rynyng biri. Ol intellektualdyq enbek­ting daghdysyn qalyptastyratyn jo­gharghy bilim beru jýiesi arqyly jasa­la­dy. Uniyversiytetter elimizding ziyatkerlik әleuetin dayyndaytyn negizgi ortalyq­tar­dyng biri, birinshiden, qoghamdy damytu ýshin jappay jogharghy bilim alugha jaghday jasap, ekono­miy­kanyng barlyq salasynda joghary bilikti kadrlarymen qamtamasyz etedi, ekinshiden, elimizding qyzmet etuin qamtamasyz etetin әr týrli salasyn sa­paly týrlendirip, ghy­lymy oilar tudy­ratyn qúral bolyp tabylady.
Preziydent «Kәsiby memlekettin» irge­tasyn qalauda, «kreativti oilanugha jәne aqparattyq aghynda baghdar alugha qa­biletti» «Qazaqstannyng intellektualdy elitasyn» qalyptastyru iydeyasyn da jýzege asyrdy. Elbasynyng qatysuymen alghashqy ziyatkerlik mektepter ashylyp, әlemdik dengeydegi birinshi otandyq uniyversiytet - Nazarbaev uniyversiytetinde studentter oqytyla bas­ta­dy, zertteulik dep tanylghan, janart­pa­lyqqa baghyttal­ghan uniyversiytetterding on­dyghy anyqtal­dy. Elbasynyng auqymdy bas­tamalary­nyng maqsaty «bilim beru jý­ye­sinde serpilis jasau», «tereng aqylmen, sheksiz qyzyghushylyghymen jәne ómirlik kýsh-quatymen erekshelengen» jas qazaq­stan­­dyqtardyng jana úrpaghyn dayyndau. Eli­mizding jarqyn bolashaghy bilimdi úrpaq­tyng qolynda ekenin úghynghan Preziydent studentter újymymen ýnemi baylanysta bolyp, yqylastyq tanytyp otyrady. N.Á.Nazarbaev elimizding ýzdik JOO studentterine arnalghan ashyq leksiyalaryn dәstýrge ainaldyrdy. Onyng tabandyly­ghy, aqyl-oyy, kýsh-jigeri, biregey sayasy jәne ómirlik tәjiriybesi jas qazaqstan­dyqtar ýshin tausylmas qazyna. Elbasy­nyng «Innovasiyalar men oqu-bilimdi jetildiru arqyly bilim ekonomikasyna» dәrisinde Qazaqstannyng damu strategiya­synda ghyly­miy-zertteu, qazirgi zaman teh­nologiya­lary­na jәne sapaly bilim beruge jetekshi ról berilgendigi erekshe kórse­til­gen. Preziy­dent­ting pikirinshe, bolashaghy bar ghylymiy-zertteulerge memleket tara­pynan kórse­til­gen qoldau ghylymy әre­ketting jan­danuyna әser etedi, al búl óz aldyna bәse­kege qabiletti tauarlardy óndiru nәtiy­jesine yqpal jasaydy. Biz Qazaqstannyng bay resurstaryn maqtan túta alamyz, biraq tabighat baylyghy sheksiz emes ekenin esten shygharmau kerek. Elimizding basty kapitaly - adamdar. Joghary bilimdi, kәsiby qazaqstan­dyq­tar, Qazaqstannyng órkendep, damuy­nyng basty kepili.
Preziydent N.Á.Nazarbaevtyng «Qazaq­stan daghdarystan keyingi dýniyede: Bola­shaqqa intellektualdyq sekiris» dәrisin­de elimizding bilim beru ýrdisine barynsha auqymdylyqpen qaraugha shaqyrdy. Elba­synyng oiynsha, ózgermeli, daghdarysqa beyim, aqparatqa qanyqqan «qazirgi zamanghy әlemde әr adamdy is isteuge, bilim ala bilu­ge, ómir sýre alugha, birlesip ómir sýre biluge ýiretu qajet». Preziydentting jogha­ryda aitqan aqyly, zamanauy qoghamda óz orynyn tabugha úmtylghan jastar ýshin manyzdy. Memleket basshysy Qazaqstan ýshin daghdarysqa tótep bere alatyn sharalar keshenin belgilegende, olardyng qata­rynda ghylymdy qajet etetin óndiristin, innovasiyalyq tehnologiyalardyn, adamy kapitaldyng damuyn atap kórsetken. Preziydent Nazarbaev Uniyversiytetining studentterine «Qazaqstan bilim qoghamy jolynda» Joldauynda qazirgi zamannyng ýsh taghanyn erekshe atap kórsetken «bilim alu - ghylym - janartpashyldyq». Núr­súl­tan Ábishúly Nazarbaevtyng oiynsha, әleumettik janghyrtyludyng negizgi alghy­sharty jogharghy bilim beru sapasyn jo­ghary­latu. «Tabysty uniyversiytetter degenimiz, birinshi kezekte avtonomdyq mәrte­besi, akademiyalyq erkindigi bar jәne ghy­lymiy-zertteu qyzmetine baghdar ústanghan JOO-lar». Memleket basshysy atap ótken JOO qúrylymynyng manyzdy ele­ment­teri, últtyq bilim beru jýiesin ha­lyqaralyq standartqa say janghyr­ty­luyn jalghastyrugha mýmkindik beredi. Preziydent «dәl osynday kózqaras sapaly adamy kapitaldyng qaynar kózine, ekono­mika men bilim qoghamyn qúrudyng negizine ainala­ty­nyna» kәmil senimdi. Búl qo­ghamda kimde-kim «ózdi-ózinmen ýzdiksiz jú­mys istep, óz bilimin, kәsiby qúzyrly­lyqtaryn art­tyrsa», sol útqyr. Leksiyada qoyylghan talaptar uniyversiytet ghy­ly­mynyng damuymen tikeley baylanysty. «Uniyversiytet mindeti - ghylymnyng nә­tiy­jelerin kommersiya­lan­dyru ýshin barlyq qajetti tiyimdi infra­qúrylym qúru». Preziydentting pikirinshe, qazirgi zaman gha­lymdarynyng «paydalana alatynday instituttar men qúraldardyng mol týri bar. Ol onyng tandauy». Búl jerde Pre­ziy­dentting aituynsha, qoghamdy ta­bysqa jeteleytin janghyrtudyng qara­payym ereje­lerining biri «memleket halyq­tyng әl-auqa­tynyng dengeyin arttyru ýshin qan­sha­lyqty kýsh-jiger júmsasa da, eger әrbir qazaqstandyq óz taghdyrynyng enbek­sýi­gish qojayynyna ainalmasa, eldegi bar jaqsylardyng bәrin qadirlep, olardy odan әri eselemese, ol artpaydy». Elba­sy­nyng әleumettik janghyrtu tolghanysy­nyng ózegi zamanauy qoghamda «memleket týp­siz donor emes, qogham men Qazaqstan azamattarynyng әl-auqatynyng ósuine jagh­day jasaytyn әriptes bolatynday jana pishinge kóshuding manyzy zor» degen oiy boldy. Ol ýshin qazaq halqynyn, әsirese, jastardyng «bilim alugha, parasattylyqqa, Otany men halqy aldyndaghy boryshyna» degen kózqarasyn týbegeyli ózgertu kerek.
Elbasy pikirinshe, Qazaqstannyng 21 ghasyrdaghy damuynyng sheshushi faktory enbek bolyp tabylady. Jappay Enbek Qoghamynyng irgetasyn qalau iydeyasyn Preziydent N.Á.Nazarbaev «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» maqa­la­synda kórsetti. Elbasy maqsaty men mәni «jana industrialdyq-janart­palyq ekono­mika jaghdayynda qoghamdy ómirge dayyn­daudan, Qazaqstannyng jyl­damdatylghan ekonomikalyq damu men qoghamy iygilikter keninen qamtu arasynda ontayly tengerim tabudan, qúqyq pen әdilet qaghidasyna negizdelgen әleumettik qatynastar bekituden qúralghan» Qa­zaq­stannyng әleumettik jan­ghyrtu tújyrym­damasyn úsynady. Preziydent «azamattyng qolynan keletindi ózi atqarugha mindetti» dep atap ótti. Qazaq­stan­nyng jetistigi onyng barlyq azamat­ta­rynyn, býkil qo­gham­nyng is-әreketine baylanysty ekenin týsingen abzal. Preziydent N.Á. Nazarbaev Qazaqstan halqyna arnaghan sózinde, Jappay Enbek Qoghamyna 20 qadam-mindetter keshenin belgiledi. Kýn tәrtibinde әleu­mettik zannamany janartu, әleumettik-enbek qatynastarynyng nәtiyje­li ýlgisin qalyptastyru, ómir sapasynyng joghary qazaqstandyq standarttaryn qam­tamasyz etu, jetildiruding aqparattyq-mә­deny qú­ram­das bóligin damytu, әleumettik ýderis­terdi memlekettik basqaru nәtiyjeli jýie­sin qúru. Joghary oqu mekemelerine Preziydent erekshe jauaptylyq jýkteydi, sebebi dәl oqu qabyrghalarynda bolashaq mamandardyng tek kәsiby qasiyetteri ghana emes, azamattylyq, últjandyq, jauapkershilik, tabysqa jetuge úmtylys siyaq­ty jeke qasiyetter de qalyptasady. Oqy­la­tyn kurstardyng mazmúnyn janartu jәne «Qa­zaqstandyq qúqyq», «Ólketanu», «Akmeologiya, jeke jәne әleumettik jetistik negizderi» siyaqty pәnderdi engizu jastardyng bilim dengeyi men әleumettik beyimdelu dengeyin aitarlyqtay joghary­la­tady.
Bilim beru zamanauy jýiesinde bilim alushy túlghany, onyng jeke jәne shyghar­mashylyq qabiletterin damytu ýshin әr aluan salalarda praktikalyq әreket tә­ji­riybesin iyelenu, ómir boyy oqu mým­kindigi bolu ýshin jaghday jasalugha tiyis. Ekono­mikanyng qarqyndap damuy oqushy­lardan zertteushi-maman retinde túlgha­nyng qalyp­tasuyn, zertteu biliktilikterin damytyp oty­ruyn talap etedi. Zamanauy oqu mekemeleri bilim beru praktikasyna jay ghana zertteu әdisterin qosumen shektelip qal­may, ony tәjiriybe jýzinde iske asyryp, zertteu әreketi mәdeniyetining qa­lyp­tasyp, damuyna baghyttalghan maqsat­ty júmys­taryn qajet etedi.
Preziydent N.Á.Nazarbaevtyng Qazaq­stan qoghamyn әleumettik janghyrtu iydeya­synyng arqasynda elimizding ziyatkerlik әleuetin qalyptastyryp, nyghaytu arqy­ly Qazaqstan jeke damu jolynda zamanauy demokratiyalyq memleket retinde óz ústanymyn bekitti.

Erkin KÓBEEV,
E.A.Bóketov atyndaghy Qaraghandy  memlekettik uniyversiytetining rektory, zan  ghylymdarynyng doktory, professor.

«Egemen Qazaqstan»