- Siz realist adamsyz ba?

- Siz realist adamsyz ba?

- Áriyne, realistpin. «Ótkenge topyraq shashsan, bolashaq saghan tas atady» demeydi me? Ótkennen taghylym ala otyryp, bo­lashaqqa senimmen qaraymyn. Býgingi kýnning ózekti mә­selesimen ómir sýretin, shyndyqqa basymdy tik kótere qaraytyn «rea­listpin» dep tolyq aita alamyn. 
- Endeshe, Qayrat agha, býgingi súhbatqa da barynsha shynayy jauap berersiz dep oilaymyn... Ánshilik sizding baghynyz ba?
- «Dauys pen sóz sú­lulyghy - jan syiy» degen Shәkәrim. Endeshe, әnshilik - mening eng basty baqytym. Búl - eng әueli, Qúdaydyng bergen qasiyeti, syiy dep esepteymin. Ánshilikke bet búrghan talay ónerli jigitter boldy kezinde. Mýmkin, olargha basqa mamandyq búiyrghan shyghar, әiteuir olardyng kópshiligi arman-múrattaryna jete almady. Men de bala kezde suretshi boludy armandadym, arheolog ta bolghym kelgen. Anam bolsa, әrkez «zootehnik bolsanshy» deytin. Mektepti bitirgen son, zootehnikting oquyna týskeli túrghan jerimnen agham «shaqyrghanda barmasan, shaqyrtugha zar bolarsyn!» dep estrada studiyasyna alyp bardy. Baghyma oray, men Jýsipbek Elebekovting shәkirti atandym. Mine, sol belesten bastap men óner degen tylsymnyng terenine sýngip kettim. Eger anamnyng tilegin oryndap, zootehnik bolghanymda qoy bir jaqta, tayaq bir jaqta qalar edi... Árkimning óz mandayyna jazylghan ma­mandyghy bar ghoy. Asqaraly alpysty alqymdaghan tústa, dәl býgingi kýni «mening baghym - әnshiligim» dep oilaymyn. Óitkeni óner jolynda jýrip, men halyqqa ta­nyldym, otbasyn qúrdym, alty alashqa mәshhýr bolghan ata-babamyzdyng jýreginen shyqqan qazaqtyng әnderin oryndap, baqytqa keneldim. 
- Basqa dәstýrli әn­shilerden ereksheliginiz qanday?
- Men әrqashan ózimning ústazym Jýsipbek Ele­be­kovting taghylymyn ústa­namyn. Óitkeni ústaz bergen tәlim-tәrbiye, belgili qa­ghidalar maghan artylghan amanattay kórinedi. Yaghny mening bar maqsatym - san ghasyrlyq syrgha toly ta­ghylymdy tarihy bar hal­qymyzdyng dәstýrli әn ónerin esh ózgerissiz, tabighy qal­pynda keyingi úrpaqqa jetkizu, ýirengen dýniye­lerimdi búzbay-jarmay shәkirtterime ýiretu. 
- «Ras sózding kim biler qasiyetin» deydi Abay. Býgingi tanda qazaq әnderi may­dalanyp bara jatqan joq pa?
- Joq, qazaqtyng dәs­týrli әnderi maghynasy jaghynan da, oryndaushylyq sheberlikten de maydalanyp bara jatqan joq. Onyng sebebi mynada: Jýsipbek Elebekov, Gharifolla Qúrmanghaliyev, Iliyas Omarov syndy túlghalar kezinde qa­zaqtyng alghashqy dәstýrlik әn mektebining ir­getasyn qalaghan edi. Mine, sol mektepter qazir irgeli oqu oryndaryna ainaldy. Búryn joghary oqu oryn­darynda tek әnshilikting teh­nikalyq jýiesin ýiretse, qazir notany da ýi­retedi. Búl jastardyng әn­shi­likti әri qaray damytuyna, ózdiginen ýirenuine mýmkindik beredi. Al jyl sa­yyn ótkizilip túratyn Baluan Sholaq, Estay, Múhiyt, Kenen Ázirbaev, Pavlodardaghy Jayau Músa, Mayra atyndaghy bay­qaular, «Shabyt» ha­lyqaralyq fes­tivali jas ónerpazdargha dәstýrli әnderdi nasihattap, ony janghyrtugha әser etpey qoymasy anyq.
- Dәstýrli ónerimiz nege zәru?
- Dәstýrli óner - eng әueli nasihatqa zәru. Ásirese, barsha júrttyng «kózi, qúlaghy, tili», bylaysha aitqanda senimi men nanymy - búqaralyq aqparat qúraldary dәstýrli әnderdi nasihattauda shorqaqtyq tanytady. Mәselen, telear­na­lar tannan qara keshke deyin sol bayaghy estradalyq janrda­ghy әnderdi, әnshilerdi kórsetu­den jalyqqan emes. Memleket tarapynan estradalyq kon­sertter ýshin qyruar qarajat bólinip, әnshining basynan ayaghyna deyin sylap-sipay­tynday etip, tolyq jaghday jasalynghan. Áriyne, osynday mýmkindikteri bar estrada júl­dyzdary kýn sanap kórkeyedi jәne kóbeyedi. Al dәstýrli әnderdi nasihattau ýshin osydan birneshe jyl búryn «Qazaqstan» últtyq arnasynan «Segiz qyrly» baghdarlamasyn ashyp edik. Múnday bir rettik baghdarlama, әriyne, qazaqy әnderding úmyt qalmauy ýshin tym az. Tipti dәstýrli, qazaqy әnderin saghynghan halyq osy baghdarlamany kórip, bir jasap qalghan edi. Dәstýrli әnderding siyrek aitylatyny sonshalyq, jiyn-konsertterde dom­byrany shertip jiberse boldy, jan-jaqtan qoldap, halyq qúlaq qúryshyn qandyratyn boldy. Osy nasihattyng az­dy­ghynan qazir kópshilik halyq tarlan talanttardyng esimin estimey de jýr. Jyl sayyn oqu ordasyna talay tandauly jastar týsedi. Halyqaralyq Ámire Qashaubaev atyndaghy bayqaugha, «Shabyt» festivaline qatysyp, ómirin ónermen órgen túlghalardyng esimin qarapayym halyq tipti, bilmeydi de. Osy­nyng bәri nasihattyng joqty­ghynan, halyq jinalatyn kon­sertterge dәstýrli әn­shilerding shaqyrylmauy sebebinen. Óz jerinde ógeylik kórmes ýshin dәstýrli әnderdi keninen na­sihattau qajet. 
- «Ájepteuir әn edi, púshyq aityp qor qyldynyn» kerin keltirip jýr qazir kópshilik jas әnshiler. Fonogrammany toqtatu mýmkin be?
- Fonogramma - ónerdi aqsatushy dert. Estradalyq janr әnshileri, ókinishke qaray, fonogrammanyng kómegimen әn shyrqaytyny aqiqat. Ol - óner emes. Mәselen, kezinde «Gýlder» ansamblining qú­ra­mynda bolghanymda Roza Rym­baeva, Sembek Júmaghaliyev, Naghima Esqaliyeva syndy tanymal әnshiler estradalyq әnderdi fonogrammasyz-aq aityp, jarty әlemge «jandy» dauyspen qazaq әnderin shyr­qady. Tayaqtyng eki úshy bar ghoy. Qazirgi televiydenie salasyn fonogrammagha ja­zylghan әndersiz de elestete almaymyz. Fonogrammanyng kerek jeri de osy bolar. Televiydeniyege týsirgen kezde danghyrlap, qanghyrlap ketpes ýshin qoldanu kerek shyghar. Al dauysty saf taza kýiinde kórsetuge bizding televiydenie tehnikasynyng mýmkindikteri jetpeydi. 
- Óner adamynyng boyynan qanday qasiyetterdi kórginiz keledi?
- Ózegine óner úyalaghan әrbir azamat ýshin eng birinshi enbekqorlyq qajet dep esepteymin. Enbek týbi - zey­net. Ekinshiden, әr adamnyng óz mamandyghyna, óz ónerine degen erekshe sýiispenshiligi boluy qajet. Tek kәsibin essiz, qúlay sýiip, oghan ózin de, ómirin de sarp etken adam ghana ma­mandyghynyng shynyna shygha alady jәne ónerde jýrgen son, shygharmashylyq bәseke degen bolady. Sebebi bәseke bar jerde, damu bar. Biraq ol bәseke eshqashan qyzghanysh nemese alauyzdyqqa ainal­mauy shart. «Keng bolsan, kem bol­maysyn» degendey, qa­telikke keshirimmen qarap, bir- birining jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyru - bar qazaqta bolugha tiyis qasiyetter dep esep­tey­min. 
- «Qyz Jibek» filiminde Tólegenning atynan әn sal­dynyz. Sizding ómirinizde búl filimning alar orny qanday? 
- «Qyz Jibek» filimi - qazaq kino óndirisi tarihynda dara oryn alatyn bólekshe, naghyz qazaqy filim, mәngi ólmes dýniye, bizding maq­ta­nyshymyz. Búl filim әr qazaqtyng ómirinen erekshe oryn alady. Al mening ómirimde qazaq kino óndirisining shyny - «Qyz Jibek» filimining alar orny, tipten ózgeshe. Men osy filimning negizgi keyipkeri Tólegenning atynan әn saldym. Búl - men ýshin tarihy oqigha, ómirimning bir belesi. Al ba­ghym­nyng ashyluyna, әn saluyma yqpal etken Núrghisa Tilendiyev aghamyz bolatyn. «Qyz Jibek» filimining kompozitory Núrghisa agha oqudy endi ghana bastaghan tústa ústazdarymnyng qarsylasuyna qaramastan, әn aituymdy qalady. Mine, «Qyz Jibek» filimine kelip, taghdyrymdy biyik ótkelge shygharghan kezim osy kez edi. Jalpy, osydan keyin men qazaqtyng birtuar sazgeri Núr­ghisa aghamyzdyng janyna erip, talay әnderi men kýi­lerining tughanyna kuә boldym, shy­ghar­mashylyghynyng gýldengen kezin kórdim. 
-Ústaz boludyng qiyndyghy qanshalyqty? 
- Ústaz boludyng qiyn­shylyghy kóp, biraq rahaty da bar. Eger shәkirttering ýiretken әnderdi naqyshyna keltire, oiyndaghyny dittep basyp oryndap jatsa, qanattanasyn, quanasyn. «Shәkirtsiz ústaz - túl» deydi ghoy. Ústazdyq - qiyny men qyzyghy qatar jýretin tamasha mamandyq. Ár ústazdyng enbegin shәkirt­te­rinen kóruge bolady. Ramazan Stamghaziyev, Bekbolat Tileuhan, Mayra Iliyasova syndy iz­basarlarym әn salyp, dәstýrli әnderdi halyqqa nasihattap jýr. Bighazy Tútqabek degen talantty shәkirtim ómirden ótip ketti. Al keyde, mysaly, oqu ornyna qabyldanghan stu­dentter arasynda kezdeysoq týskenderi de bolady. Olar tipti әnning sózin de jattaugha qúlyqsyzdyq kórsetip jatsa, әriyne, ol - ókinish. Negizi, әnshi adamdargha kóp oqu kerek. Barlyq qazaq klassikterin oqyghan kezde, onday shәkirt­terding óresi biyik bolady, sózding tórkinin týsinetin bolady. 
- «Qargham-au» degen әndi tyndap «Agha, búl sonda vorona turaly әn be?!» dep súrap, kýlkige qaryq qylatyn shәkirtterim bolghan» degen sóziniz bar. Keyingi buyngha kóniliniz tola ma? 
- Búl súraqty qalada orys mektebinde oqyp kelgen bir shәkirtim qoyghan edi. Ol oqugha týsken kezde qazaqsha tolyq sóiley de almaytyn. Sodan әr sózdi týsinbey, qisynsyz súraqtar qoyghan kezde, basqa studentter oghan kýletin edi. Nayzaghayly namysty bala uaqyt óte kele, tildi de mengerdi, kóp oqydy, sanaly azamat boldy. Búl bir shetinen alghanda, dәstýrli ónerding qúdiretinen bolghan qúbylys dep esepteymin. Dәstýrli әn men óner keyingi buynnyng tabighy qazaqy bolmysynan alys ketpeuge kóp әser etetini sózsiz. 
- Asqaraly alpys degen asudan astynyz. Balalyq shaq nesimen tәtti, eske ala otyr­sanyz...
- Shirkin, balday tәtti balalyq shaghym... Densaulyqty da, eshnәrseni oilamay, alansyz keshken kýnderim, jarqyn bolashaqqa úmtylysym... Qimaymyn, Maykl Djekson siyaqty mәngi jas bolghym keledi. Balalyq shaghym soghystan keyingi jyldary qayta esin jiyp kele jatqan enseli kezende sol kezdegi qa­radomalaq qazaq balalarynan esh aiyrmashylyqsyz ótti. Biz - sol kezdegi auyl balala­ry, jinalyp, dombyra tartudy ýirenip, әn aitatynbyz. Qa­zaghymnyng dәstýrli әnderine degen sýiispenshilik osy kezende tusa kerek. 
- «Ákem erterek qaytys boldy. Ol kisi dombyra, qobyz tartqan, etik tikken naghyz «segiz qyrly, bir syrly» adam edi» dep jauap beripsiz bir súhbatynyzda. Jalpy, әke taghylymy degen ne nәrse? 
- IYә, әkemiz dýniyeden erte ótti. Tipti әkemning týri de emis-emis esimde qalghan. Anam bizge bir ózi qorghan boldy. Ákemning «segiz qyrly, bir syrly» adam bolghany ras. Ol kisining beynesi mәngi jýregimizde qalady. Mening aitarym, kózi tirisinde әkeni ardaqtau kerek. Han taghyna layyqty, asqar tau ghoy әke degen. Osy «Ákening jaq­sylyghy jezdedey-aq» degen maqal bar ghoy. Sol óte dóreki, oisyz aityla salghan sóz, qate pikir dep oilaymyn. Ákening jaqsylyghy óte ýlken. Ol qoqiyp, salqyndau otyr­ghanmen, bar oiy men tilegi tek jaqsylyq emes pe?! Qayta mening oiymsha, sol sal­qyndyqpen shyray tanytatyn әkelerding jýregi әldeqayda nәzik bolady... Ákesi bar adamdar baqytty. Olar әrqashan batyl, ór bolyp ósedi. Áke taghylymy degen osy bolar.
- Al siz osy ata-ananyz bergen tәlimdi óz per­zent­terinizge sinire aldynyz ba?
- Ákem men anamnyng tәrbiyesin, aqylyn, әriyne, óz perzentterime qolymnan kelgenshe bergim keldi. Otbasym - qazaqy, balalarym, ne­merelerim qalanyng tәrbiyesin alghan tikbaqay emes, qazaqsha sóileydi. Balalardy tәrbiyeleu kezinde eng basty este ús­taghanym, bәri de tabighy bolu kerektigi edi. Mәselen, bala oiyny qanghansha oinau kerek. Keyin óskende oqyghysy kele me, oqytu kerek, әn salghysy kelse, әnshilikke baulu kerek, yaghny balanyng betin qaqpay, qayta dem beru kerek dep esepteymin. 
- Án aitqanda qanday sezimde bolasyz?
- Án salu - suretkerlik. Mysaly, bir naturmortty 10 bala salsa, on týrli suret dýniyege keledi. On týrli kónil-kýi, on týrli ren, kózqaras... Ánshi de sonday. Árkim әn aitqanda, óz kózqarasyn, jan- dýniyesin ózinshe kórsetedi. Aqan seri Jamal qyzgha ghashyq bolyp әn salghanda, nendey keremet sezimde boldy de­senizshi. Al «Syrymbetti» sal­ghanda әnimen suret beynelep bergendey әser qaldyrghan. Mine, әndi salghanda, men de sol әnning taqyrybyna baylanysty sezimimdi kórsetkim keledi. Án degen qúdiret qoy. Án arqyly, bir shumaq arqyly qyzdyng kórkin, jigitting erligin surettep beruge bolady.
- «Jas úlghayghan sayyn asaulyq qala beredi» deydi qazaq. Shymbaygha batar shyndyqty býkpesiz aita almay qaldym-au degen sәt­teriniz boldy ma?
- Áriyne, boldy. Óitkeni men tabighatymnan anghaldau, oiymdy esh josparsyz aita salatyn anqau adammyn. Tipti bireu maghan qatty sóilese, soghan qapa bolyp, qayghy jep jýremin. Nemese key sәtteri «osy nege aitar sózimdi tistep qaldym» dep qapalanamyn. Adamnyng kónilin qaldyrghym kelmegendikten, kóp jaghdayda auyr jauap qaytarmaymyn. Keudesinde oiy joq bolghan son, sózimdi aityp, qor qylghym da kelmeydi. Áriyne, key kisilerding artynan týsinip, aldyma kelip jatatyn kezderi de bolady.
- Últynyzdy qanshalyqty sýiesiz? 
- Balany sýigen bir basqa, ghashyqty sýigen bir basqa, al endi últty, elindi sýigen mýldem bólek. Halqymdy jaqsy kóremin. Sal, seri, qayqy, qasqa dep әnshilerdi halqymyz búrynnan baghalaghan, týsingen, erkeletken. Óner adamdaryn tarihta qaldyratyn da - halqy. Maghan da әrqashan nәr berip, qamshyger bolyp otyratyn osy halqym. Mening kórermen, tyndarmanym bolmasa, men ólemin ghoy. Al endi keyde sol últy syilaghan mәrtebeni kótere almay, qa­rapayymdylyqty úmytyp, danghoysityn da adamdar bo­lady. Óz últyndy mensinbeu - dýniyening soraqysy. Al biyiktegen sayyn, qara­pa­yymdylyghyn saqtau - búl últyna degen qúrmet, sýiis­penshilik.
- Astana halqynyng dәs­týrli ónerdi baghalauyna oray aitar nazynyz bar ma?
- Astana, elorda halqyna aitar nazym joq. Qanday jaghday bolsyn, bizding óne­rimizdi halyq kóredi, sy­naydy, baghalaydy. Biz de halyqtyng ýdesinen shyghugha tyrysamyz. Qazir adamdardyng barlyghy derlik oqyghan, biyik dәrejeli. Kózi ashyq, kókiregi oyau azamattar ónerge ózinnen artyq taldau jasaydy, bagha beredi. Tek osy ónerdi ór­letude, jogharyda aityp ót­kendey, nasihat az. Talantty aza­mat­tarymyzdy halyqqa tanyta almay jatyrmyz... Al sonau toqsanynshy jyl­dardyng basynda halyqtyng jaghdayy qiyn bolghan kezde de, el ónerdi baghalady. Son­dyqtan halyqqa aitar nazym qaydan bolsyn?! 
- «Men ataqqa erte de, kesh te emes, asyqpay-ap­tyqpay der shaghymda jettim» deysiz. Memleketke, yaky bas­shylyqqa ókpeniz joq pa?
- Joq, memleketke de, basshylyqqa da esh ókpem joq. Óitkeni ataq- danqqa asyqpau kerek. Su birqalypty aghyp jatyr ghoy, sol siyaqty ómir de birqalypty algha basyp oty­rady. Osy bir jigitting «keu­dene ordenderdi tol­tyryp, ólimge asyghyp otyrsyng ba?» degen sózi bar edi. Sol siyaqty ataqqa asy­ghudyng qajeti joq, oghan tek enbeging tolyq aq­talghan song jetesin. 
- Siz ýshin «armannyng shegi» qanday?
- Arman sheksiz ghoy. Arman jasqa bólinbeydi. Mening oiymsha, әr adamnyng algha qoyatyn armany - otbasynyng jaghdayy, baqyty. Biz qiyn­shylyqty Kenes ókimetining túsynda kóp kórdik. Gastroli­derde ashyghyp jýrsek te, halyqtyng qol shapalaghyna quanyp jýrdik. Al qazir sol qiyn kezenderding sulyghyn serpip tastap, berekeli kýn­derge jettik. Sol qiyn­dyqtyng jemisin kórip jatyrmyz. Qazir uniyversiytet qabyr­ghasynda sabaq beremin, ónerdi shәkirtterime ýiretip jýrmin. Kezindegi manayyna adam jolatpaghan, sústy, auzynan tek «vygovor» degen zildi sóz shyghatyn sheneunikter zey­netke shyqqan song eshkimge kereksiz bolyp qaldy. Osyn­day jagh­dayda qalghan talay adamdardy kórip jýrmin. Son­dyqtan armannyng bastysy - syily bolu. 
- Ángimenizge raqmet.

Súhbattasqan Symbat MOLDATAY,
L.Gumiylev atyndaghy 
Euraziya últtyq uniyversiytetining studenti

«Ayqyn» gazeti