Reseyding resmy biyligi Qazaqstangha azu kórsete bastady. Búrynghy Jirinovskiy, Nikonov jәne taghy basqa «shvali» shәuildekterding sandyraq sózin Putinning jaqyn tóniregi jalghastyryp әketti. Oghan dәlel – Resey Qauipsizdik kenisi tóraghasynyng birinshi orynbasary Dmitriy Medvedevting internet iyirimine taraghan jazbasy.

Eske salsaq, orystyng eks-preziydenti «Qazaqstan jasandy memleket jәne búrynghy kenestik respublikalar juyq bolashaqta Reseyding basqaruyna enedi» degen tantyq tekst «V-kontakt» jelisinde jariyalaghan son, әleumettik jelilerding qazaqstandyq segmentinde virtualdy shataq shyqqan edi. Osyghan oray «Kz Pulis» arnasynyng «Taldau» jobasyn jýrgizushi jornalshy Qayyrjan Smaghúlov belgili qogham qayratkeri, jazushy-publisist Seydahmet Qúttyqadammen súhbattasqan eken. Osy jәne eldegi basqa da sayasy taqyryptar tónireginde oy órbitken sayasatker aghamyzdyng pikiri qazaqstandyq qoghamdaghy pikirding altyn qazyghy bolar degen oimen, Seydaghang bergen súhbattyng qazaq tiline audarylghan núsqasyn yqshamdap jariyalap otyrmyz.

– Búl taqyryp typ-tynysh kýnde ayaqasty payda bolghandyqtan, osy jazbagha qatysty pikiriniz qanday?

– Qazir Medvedev pen onyng komandasy búdan jaltaryp: «biz emes, paraqshamyzdy bireu búzyp jazdy» dep aqtaluda. Ol shyndyqqa janaspaydy. Osynyng aldyndaghy Simonyan, Keosayan, Nikonovtardyng anyq nasihattaryn bilemiz. Búl sol shemagha janasyp túr, sol iydeyalar qaytalanuda. Ýilesimdi bolmasa da, maqsatty týrde aitylghan nәrse. Qalay bolghanda da, búl qazirgi Resey basshylyghynyng iske aspay jatqan iydeyasy.

Áriyne, Putin Medvedevti paydalanyp otyr, tipti «gigiyenalyq qúral» retinde dep aitar edim. Esterinizde bolsa, ol tórt jyl preziydent bolghan uaqytynda, dúrysynda – preziydentting kreslosyn Putin ýshin kýzetken tórt jyldyng ishinde kelesi preziydentting ókilettiligin, yaghny Putinning ókilettiligin 5 jylgha úzartyp berdi. Sondyqtan qazir Medvedevting avtoriyteti qalmady. Ony /Putiyn/ kez-kelgen jerge qystyra beredi. Mysaly, býkil Batysqa «kuzkinning sheshesin» (kuzkina mati) kórsetpekshi bolghan. Onyng familiyasy Medvedev emes, psevdonim ekeni bәrine de belgili. Ol ózin orystyng angy retine elestetip alghan, biraq búl sәtsiz balama, orystyng angy mýlde basqasha bolady. Sol sebepti búl óte jaghymsyz aksiya, onyng ýstine sayasy basshylyqqa kiretin búrynghy preziydentting auzynan shyghyp otyr. Búl endi Medvedevting ózine de, ony paydalanyp otyrghandargha da jarasymsyz.

– Mýmkin sayasy manyzdy túlgha retinde Medvedevting ózine nazar audartu ýshin jasaghan әreketi bolar?

– Joq, eshqanday da manyzdy túlgha emes, ol túlghadan týk te qalghan joq. Ony /Putiyn/ «gigiyenalyq qúral» retinde kez kelgen jerge laqtyryp kete beredi, óitkeni basqasyn ayasa da, Medvedevti ayamaydy. Ol bylghanyp bitken adam, joghaltatyn eshtenesi qalmady. Odan qaldy, bәrimizge belgili, ishimdikke әuestigi bar, sondyqtan ony qalay qoldansa da bola beredi. Dmitriy Medvedevting róli óte jaghymsyz.

– Onyng әleumettik paraqshasy búzyldy delik, biraq qansha degenmen, bildey bir memleketting Qauipsizdik kenesi tóraghasynyng orynbasary – manyzdy túlgha ghoy. Qauipsizdik qyzmetteri, sonyng ishinde kiyber-qauipsizdik ony baqylauynda ústau kerek emes pe? Osy jaghynan alghanda da, paraqsha búzyldy degenderi syn kótermeydi.

– IYә, әriyne. Barlyq memleketterde, әsirese damyghan elderde serverlerdin, paraqshalardyng búzylmauy qatang qadaghalanady. «Vikilikske» qatysty bolghan janjal esterinizde bolar. Sodan beri qauipsizdik sharalary kýsheytildi. Onyng ýstine «FSB» Medvedevke de baghynady. Sondyqtan da onyng paraqshasy múqiyat qorghalady. Búl jerde kezdeysoqtyq boluy nemese «basqa bireu internetke shyghardy, onyng oiy emes» degenderi – sandyraq. Shyn mәninde ony paydalanghylary keldi.

– Yaghni, osy arqyly Resey basshylary Qazaqstangha qanday da bir belgi /signal/ bergeni me?

– IYә, solay. Peterburg forumynda Toqaev bizding pozisiyamyzdy naqty kórsetti, sayasatymyzdyng derbes ekenin aitty, «LDNR» siyaqty kvaziyqúrylymdardy moyyndamaytynymyzdy jetkizdi. Sodan keyin olar renishterin búghyp qalghan edi. Endi, mine, revansh alghylary keldi. Biraq kek alu jýzege aspady.

– Qazaqstan basshylary әzirshe jauap bermedi jәne týsingenimdey, eshqanday reaksiya bolmaydy da. Keshe resmy sayasattanushylardyng birinen osyghan týsindirme alugha tyrystym. Ol eshqanday kommentariy bolmaytynyn, jaghdaydyng bir qalypty emes ekendigin aitty. Sonda Qazaqstan ókimeti qalay jauap beretinderin bilmey me, әlde týk bolmaghanday otyra bermek pe?

– Dәl osy jaghdayda, әriyne, eshqanday jauap bermegenderi jón. Onyng ýstine Resey biyligi keshirim súrap, kezdeysoqtyq boldy dep aqtaluda. Biraq basqa jaghdaylarda Qazaqstan biyligi jii keshigip jýredi. Keyde birden naqty, anyq, kólemdi jauap beru kerek. Sondyqtan jogharydaghylar kez kelgen soqqygha lezde jauap beretin komanda qalyptastyrulary tiyis. Óitkeni bizding /sayasi/ uaqytymyz tez ótedi. BAQ ýlken ról atqaratyn zamanda aqparat alanynda ómir sýretin kez kelgen habar 6 saghattyng ishinde aksiomagha ainalady, sodan song onymen kýresu qiyngha soghady.

– Eger sol shuly jazbanyng maghynasyn sandyraq retinde qarastyrsaq ta, búrynghy kenestik memleketter Reseyding «dana» basqaruyna enedi degen oiy jýzege asa ma?

– Búl Putinning jabysqaq oiy. Ol bayaghydan Resey imperiyasyn qayta qúru sandyraghymen auyryp jýr. Sondyqtan da 2008 jyly Gruziyagha shabuyl jasap, biraz jerin basyp aldy. 2014 jyly Ukrainagha shabuyldap, Qyrymgha kirdi, eki kvaziyqúrylym payda boldy. Sol sebepti biyl Ukrainagha basqynshylyq jasady. Ol tarihta әldebir «ekinshi úly Petr» retinde qalghysy keledi.

Biraq bir ókinishtisi – ol qiyn jaghdaygha kiyligip otyr. Ásirese Ukrainadan son. Qazir Reseyge basqa eldermen qarym-qatynasty búzudyng keregi joq. Qarasanyz, Baltyq elderi – shaghyn memleketterding ózi de Reseydi terrorizmning demeushisi dep otyr. Endi Reseyden eshkim qoryqpaydy. Moldovanyng ózi búrynghyday qaymyqpaydy. Óitkeni Ukrainadaghy jaghday «әlemdegi ekinshi armiyanyn» sayasy alandaghy әlsizdigin kórsetti.

– Ukrainadaghy jaghday pozisiyalyq soghysqa kóshken siyaqty. Sizding oiynyzsha, búl qaqtyghys eki jaqtyng kelissózge otyryp, Resey ýkimeti aqylgha kelip, әskerlerin shygharuymen ayaqtaluy mýmkin be? Álde búl endi mýmkin emes pe?

– Kez kelgen soghys bitimmen ayaqtalady. Búl – aksioma. Osy joly qalay ayaqtalatynyn aitu óte qiyn. 2014 jyly Batystyng Reseyge salghyrttyq tanytuy, Qyrymdaghy «jasyl adamdar», odan song ózderine qosyp alghan Ukrainanyng shyghysyndaghy eki memleket, taghy basqa da jaghdaylar ýlken soghysqa alyp keldi. Múnyng bәrine dýnie jýzi kóz júmyp qarady. Sodan song Putin oiyna kelgenin jasay bastady... Degenmen әlemning basym kópshiligi, Europa da Ukrainagha tileules. Ukraina óte auyr, qiyn kýresti basynyn ótkizude. Reseylikterding kýshi tórt ese basym bolsa da, ukraindyqtar soghan qaramastan qatang soqqy berip jatyr. Bizding qazaqstandyqtardyng da kónili Ukrainada. Qazir sol Ukrainada Europanyng da, ishinara әlemning de bolashaq taghdyry sheshilude.

– Keybir qazaqstandyq azamattar Reseyding jaghynda ekenin bayqap jýrmin. Olardyng kópshiligi Skabeevanyng ýgit-nasihat mәtinderin qaytalap aitady. Yaghni, Reseyding nasihat mashinasy jýzege asyp túr ghoy?

– Bizde etnikalyq, dini, әleumettik qoghamdastyqtar óte qiyn. Sondyqtan keybireuleri Reseyding naghyz jaqtastary. Olar orystar ghana emes, ishinde qazaqtar da jetkilikti. Syilas general dosymnyng Reseydi qoldaytynyn estip, qatty tang qaldym. Men búny kimnin, Reseymen qalay qatynasy bolsa, sonymen baylanysty dep oilaymyn. Eger әskeriyler bolsa, akademiyany Reseyde bitirgender jәne mosqal jastaghy adamdar.

Ekinshi aitarlyqtay manyzdy nәrse – kimning nege tәueldi bolyp qalghany. Keybireuler tek Resey telearnalaryn kóredi, әriyne, milary ulanyp bitken. Eger әleumettik jelilerdi óshirip, tek Resey telearnalaryn kórsetse, eki aidan song kez kelgen adam «Resey jasasyn!» dep shygha keledi. Biraq әleumettik jelilerde otyratyndar, әsirese jastar – Ukraina jaghynda. Ýshten bir bóligi Reseydi jaqtasa, ýshten eki bóligi Ukraina jaghynda dep oilaymyn. Qazaqtardyng kópshiligi Ukrainany qoldaydy.

– Búl soghystan «ekonomikalyq sharshau» degen faktor da bar ghoy, óitkeni Europada ómir sýru qymbattap barady. Qarapayym reseylikke auyrtpalyqpen ómir sýru ýirenshikti bolsa, europalyqtargha búl synaq bolyp túr. Ázirshe Ukrainany qoldaghandarymen, búl qanshalyqty úzaqqa jetedi dep oilaysyz? Onyng ýstine qys ta kelip qaldy, gaz qajet bolady...

– Áriyne, búl faktor da bar. Sayasy ústanym óz aldyna. Qarapayym adamdargha jylu, nan, jayly jaghday birinshi kezekte qajet. Biraq Europanyng basyndaghy qiyndyq pen Reseyding qiyndyqtaryn salystyrugha kelmeydi jәne Reseyding «qauipsizdik kópshigi» әldeqayda júqa. Reseyding qazirgi jaghdayy óte auyr, shegine jetip qaldy. Al europalyqtar osy qystan aman ótse, sheshimi tabylyp qalar. Bir-birjarym aidyng ishinde Ukraina men Reseyding taghdyry Hersonda sheshiledi. Qazir sonda óte ýlken shayqas bolayyn dep túr. Ukraindyqtar әserlilengish halyq, Hersondy Stalingrad shayqasymen salystyryp otyr, olardy týsinuge bolady. Eger Hersonda reseylik toptardy qorshap alsa, ukraindyqtar Sevastopolidy keremet nysana retinde paydalana alady. Sevastopoli shyghanaghynda túrghan barlyq kemelerdi atqylasa, Qyrym kópirin jaryp jiberse, búl Reseyge ýlken psihologiyalyq әser eter edi. Sondyqtan dәl qazir Ukrainanyng taghdyry sheshiletin kezen.

Ukrainanyng jenisin qatty qalaymyn, alayda Reseyge qarsy qasarysyp túrghan eshtenem joq. Resey bizding kórshimiz, iri memleket, biraq dәl osy jaghdayda ol qatelesip otyr. Eger Ukraina jense, bitimgershilikting sharttary mýlde basqasha bolmaq. Óitkeni Resey qazir bitimge kelgisi kelip otyr.

– Aqparat alanynda ýlken serpilis tudyrghan taghy bir jayt – AQSh kongresining spiykeri Nensy Pelosidyng Tayvanigha sapary. Búl sapardy qadalaghan adamdardyng sany óte kóp boldy. Jer sharyndaghy órkeniyetting bolashaghy sheshiletin taghy da bir nýkte – osy. Búl turaly ne deysiz?

– Biz qazir tek dekorasiyalyq kórinisti tamashaladyq. Al shyn mәninde óte auyr súraq. Qazir bizde kóppolyarly әlem bolsa da, sonyng ishinde eki «tentek» memleket qatty kózge týsedi. AQSh pen Qytay әlemdik sahnada birinshilikke talasuda. Eki jaqta qalyptasqan osynday sayasy ahual bolmaghanda, búl sapargha sonshalyqty mәn berilmes edi. Tayvaninyng ózi óte auyr taqyryp bolyp túr, kópten beri shiyelenisip, kelisimge kele almay otyr.

Koniunktura nede deseniz? Qytayda preziydent Sy Szinipinning ýshinshi preziydenttik merzimine baylanysty taghdyry sheshiletin partiyanyng 20 sezi ótpek. Aytpaqshy, Den Syaopinning ósiyetine qayshy bolsa da, ol ýshinshi merzimge qalugha jantalasyp jýr.

Dәl osyghan úqsas jaghday Amerikada da oryn alyp otyr. Aralyq saylaularda respublikandyqtardyng dauysy demokrattargha qaraghanda basymdau. Kongress palatasyndaghy biraz ókilderin joghaltyp alulary mýmkin. Endi sol eki jaq ta ózderining myqty ekenderin dәleldeu ýshin, yaghny bireui – ýshinshi merzimge qaludy, ekinshisi – demokrattardyng aralyq saylauda jeniske jetuin kózdeydi.

Qazir býkil dýnie jýzindegi sayasatta Ruzvelit, Cherchilli, Sharli de Golli siyaqty myqty azamattar joqtyng qasy. Amerika sayasatynda eki myqty jigit bar. Biri respublikandyq – Donalid Tramp, ekinshisi – egde jastaghy ajarly hanym Nensy Pelosy odan da myqtyraq «jigit» bolyp shyqty. Shyn mәninde demokrattar elindegi óte myqty «jigit». Dәl sol hanym Djo Baydenning jenisine sheshushi yqpal etti. Sondyqtan Amerikada olarmen qatty sanasady.

Pelosy Tayvanigha baratynyn mәlimdegende, onyng qauip-qaterin bәri de týsinip otyrdy. Djo Bayden jol jýruden ainytpaqshy bolsa da, qarsylyq kórsete almady. Eki jaq ta óte biyik mólsherleme (stavka) qoydy: qaysysy jense, sol birinshi dep. Nensy Pelosy aitqanynan qaytpaytyn myqty hanym ekeni belgili. Qytay atyp týsiremiz dep qorqytsa da, eshtene jasay almady. Óitkeni dýniyejýzilik soghys bastalatyny aidan anyq. Sondyqtan Nensy Pelosy búl tartysta jeniske jetip, amerikandyqtardyng myqtylyghyn әlemge dәleldedi.

– BÚÚ bas hatshysynyng «әlem dәl qazir yadrolyq soghys qaupi aldynda túr» degeni ýrey tudyrady. Ne deysiz, qorqynysh bar ma?

– Shyn mәninde әlemdegi ahual óte qiyn, asa qauipti jaghday, әlem ushyghyp túr. Sauda soghysy, aqparattyq soghystar, jalyndy soghystar, keudemsoqtyq, menmenshildik jetkilikti. Ýlken soghys bolmaghanyna biraz boldy, ony kórmegen jas buyn búlshyq etterin oinatyp, «kórsetemiz» dep elirip otyr. Odan qaldy ekologiyalyq, әleumettik, demografiyalyq qiyndyqtar da jetip jatqanyn úmytpayyq.

Endi, mine, әlemdegi keybir iri sayasatkerler tyghyryqtan shyghudyng tekserilgen joly – ýlken soghys dep jatyr. Shyn mәninde ýlken soghys keybir qiyndyqtardan shyghugha, qaytadan janghyrugha kómektesedi. Biraq qazirgi ýlken soghystyng zardaby tym auyr bolmaq. Bizding órkeniyetimizdegi songhy soghys boluy әbden mýmkin. Eger Resey jenilip qalsa, yadrolyq shoqpardy júlyp alu qaupi bar. Qytay da kek saqtap qaldy. Olar endi ósh aludyng jolyn izdeydi. Tayvani búrynghydan da qauipti aimaqqa ainalmaq.

Kez kelgen soghys úsaq-týiekten bastalanynyn bilesiz. Birinshi dýniyejýzilik soghysqa Saraevoda ersgersogtyng kezdeysoq ólimi sebep bolsa, ekinshi dýniyejýzilik soghystyng formalidy sebebi – Fransiyadaghy elshilik qyzmetkerining evreyding qolynan qaza tabuy. Qazir býkil әlemde ahual shiyelenisip ketti. Búl jerde BAQ-tyng qorqynyshty odan әri qozdyryp otyrghany da az emes. BAQ-ty tyndau óte qauipti. Aqparat qúraldary ritorikasyn ózgertui tiyis.

Jaghday óte kýrdeli. Lap etip janu qaupi bar. Eger bir jerde tútansa, býkil әlem qúrdymgha ketpek. Atmosfera tym qyzyp ketti.

– Tyghyryqtan shyghudyng qanday joly bar? Mening oiymsha, BÚÚ-nyng kýshi sarqylghan siyaqty. Ne isteuimiz kerek?

– Birjaqty kenes beru óte qiyn. Álemdegi barlyq memleketter shynyraudyng shetine jetkenin týsinip otyr. Eger jarylys bolsa, eshkim de aman qalmaydy. «Jer – kosmostaghy, dýniyejýzilik múhittaghy qiiy qashqan kishkentay qayyq» degen myqty metafora bar. Eger batsa, bәrimiz de su týbine ketemiz. Mýmkin, BÚÚ-nyng rólin arttyru kerek shyghar?

Qanshalyqty oghash bolsa da, ol qazir sybaylas jemqorlyqtyng ýlken oshaghyna ainaldy. BÚÚ Qauipsizdik kenesining bes mýshesi bir-birining jolyn kesip, jauyp otyr. Bәlkim, Qauipsizdik kenesi mýshelerining sanyn arttyru kerek bolar. Tyiym salu qúqyghy retinde eki nemese ýsh memleketting dauysy qajet bolsa, BÚÚ-daghy jaghday ózgerer me edi? Al qazir bireui qarsy shyqsa – boldy, kez kelgen sheshim ayaqsyz qalady. Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin jeniske jetken bes memleket bәrin ózderine ynghaylandyryp qoyghan. Odan beri әlem ózgerdi, óte qauipti bolyp ketti. Eger tejeuish, qarsy eki nemese ýsh memleket payda bolyp, búl sheshimdi alyp ótse, kóptegen iri memleketter tәbetin tejer edi. Qazir kim ne dese de – bәribir. Sondyqtan BÚÚ-n qayta rettese, qarym-qatynastarymyzdy rettesek, әlemdik ýlken mәdeny sharalardy oilastyrsa deymin.

Mәdeniyetti bәrimiz úmyttyq. Soghysqa júmsalyp jatqan qyruar qarjynyng bes payyzy ghana mәdeniyetke bólinetin shyghar, odan da az boluy mýmkin. Aughanstanda soghys boldy. Qanshama bomba, raketa laqtyrdy. Onyng ornyna nan jaudyrsa, kómek kórsetilse, bar mәsele sheshiler edi. Soghysqa júmsalghan qarjyny әleumettik qajettilikterge, mәdeniyetke júmsau kerek. Tek mәdeniyet әlemdi qútqarady. Búl – ejelgi aqiqat.

– Aqiqat ejelgi bolsa da, ol eshqashan eskirmeydi. Súhbatynyzgha kóp raqmet!

Súhbatty qazaqshagha audarghan –

Tanakóz Qayyrgeldi.

«DAT» gazeti

Abai.kz