Semey yadrolyq synaq poligonynda 1949-1989 jyldar aralyghynda 500-ge tayau (key derekterde 470 delingen) yadrolyq jarylys jasalypty. Shynghystau, Arqat, Abyraly, Aqsuat, Taylan, Sarjal, Qaynar, Dolan, Qarauyl, Ayagóz, Myrjyq, May, Lebyaji, Qu, Shaghan, Ashysu, Úzynbúlaq, Aqbúlaq, Qarabúlaq, Qyzyltu, Áulie asu, Degelen, Besqaraghay, Shúbartau, Jarma, Janashýlbi, Taskesken, Aqsuat, Ýrjar, Kókpekti, Maqanshy, Besqaraghay, Tarbaq, Maylyqara, Qart Ertis qyryq jyl boyy qasiret shekti, azaptandy. Búl taqyrypqa alghashqylardyng biri bolyp jazushy, dramaturg, kósemsózshi Medeu Sapaúly Sәrseke barghan edi.

«Qasiret pen Taghdyr» – roman-dilogiyanyng birinshi kitaby. Avtory – jazushy, aqyn, Qazaqstan Respublikasynyng Enbek sinirgen qayratkeri, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri – Sәule Maghazbekqyzy Dosjan. Kórkem shygharma malaqayy bir jaghyna qisayghan Ámirding әielin perzenthanagha kirgizip: «Qoryqpa, dýniyege arystan әkelesin!» - degen sózinen bastalady. Biraq, balada gidrosefaliya diagnozy anyqtalady. Búl – Semey yadrolyq synaq poligonyndaghy jarylystyng jazylmas kesiri edi. Aqyry, qyzghaldaghy, Shynar esimdi qyzy, auyr dert saldarynan aragha eki ay salyp shetinep ketedi. Kórkem tuyndy birinshi jaqtan bayandalyp, avtor zobalangha, әlemge әiel kózimen qaraydy. Ayaulym Saparqyzy QyzPIY-de oqyp jýrgende tomagha-túiyq minezdi, nayman júrtynyng balasy Ámirmen tanysady. Bala mahabbaty Mels kózden búl-búl úshady. Esine emis-emis «Bala mahabbat» әni týse beredi:

«... Sezdiruge batpadym da

Bala mahabbatymdy,

Terezening jaqtauyna

Oyyp jazdym atyndy!»

Alayda tosynnan Ámirge leykoz degen diagnoz qoyylady. Ol: «Otyzgha endi shyqtym, biraq, orda búzbadym. Ekeuindi panasyz qaldyryp baram. Eng bolmasa, ýy de salmadym, aghash ta otyrghyzbadym», - dep jan-tәnin jegidey jegen dertten ókinishpen ómirden ótedi. Ayaulymnyng bala mahabbaty, Ýsenning úly Mels Almatyda sot bolyp júmys istep jýredi. Arada birneshe jyl ótken son, ekeui sol alyp shaharda kezigip, bir-birine degen sezimi qayta oyanyp, otau qúrady. Áyel egiz balaly bolyp, ayaghynan aqsap jýrgen erkek kýtpegen quanyshtan kýsh alyp, baldaghyn tastap, jýrip ketedi. Múraghattyq derekter negizinde jazylghan roman «Kimdi kinәlayyn...», «Jana qonys», «Ýsen aghanyng jalghyzy», «Sezim býrshik jarghanda», «Alghashqy mahabbat», «Qosh, eliktey erke kýnim», «Jas shanyraq», «Synaqtyng qúrbany bolghan qúlynym...», «Zaman-aydy» zarlap, 1000 tyrna úshyrghanda», «Qasiret kýni qasiyetti kýnge ainalghanda», «Jar qazasy», «Qaynardaghy ruhy myqty qazaqtar», «Óliara shaq», «Aykezbe aru», «At túyaghyn tay basar», «Jelik jengende», «Jýrekti janmen jýzdesu», «Baqúl bol, qúrbym!», «Úlylar elinen attanghanda», «Qaytyp kelgen qyz jaman», «Qayta oralghan qayran sezim», «Sauda saqal sipaghansha» degen», «Qoshtasqan jerden tabysu», «Áyel qyryq shyraqty», «Kórshiler qúdalyghy», «Múrat pen Maqsatqa jetkende» atty bólimderden bas qúraghan-dy. «Hirosima-Nagasaki» atom apatynan leykemiyagha shaldyqqan, japonnyng «1000 tyrna» anyzyn qayyra tiriltken ójet qyz – Sasaky Sadakonyng erligi el bitkendi sýisindiredi. Búl uaqigha Serik Aqsúnqarúlyn da erekshe shabyttandyryp, aqyn «Hirosima. 999 tyrna» atty jyr tudyrady.

«999 qaghaz tyrnany

Jasady japon balasy –

Ajal Qúrbany.

Óler shaghynda,

Kóz núry sóner shaghynda,

Jatty sol jazghan: «Týsim – búl,

Ónim emes!» - dep,

1000 tyrna kózine elestep,

Jasalmay qalghan bir tyrna kózine

elestep:

«...Ólim emes!» – dep...

Sandyraqtap jatqan shyghar sol Ajal

Qúrbany?!

XX-shy ghasyr  –

Atomnyng tajal tyrnaghy!

Eskertkish qoyam men Saghan,

qoladan qúiyp...

999 Qaghaz Tyrnany!»    

Jazushy, әdebiyet synshysy Jýsipbek Qorghasbek: «Qasiret pen Taghdyr» romanynda qalamger aldyna qoyghan maqsatyna jetken dep aita alamyz. Jazushy osynshama auqymdy taqyrypqa synalap kirip, ishinen qopara jazypty. Nәtiyjesinde, kórkem obrazdargha toly, ómirde naqtyly shyndyghy bar dýnie qolymyzgha tiydi. Eger Degelenning basyna eskertkish retinde taspen birge kitap qong kerek bolsa, búl soghan әbden layyqty shygharma degimiz keledi» («Egemen Qazaqstan», 2019-jyl, 20-qyrkýiek), - dep oy qorytady. Romanda: «Yadrolyq qarugha jol joq!», «Atom synaghy toqtatylsyn!» - dep úrandaghan «Nevada-Semey» antiyadrolyq qozghalysynyng qalaysha jalpyhalyqtyq sipat alghandyghy turaly jan-jaqty, tarihy negizdemege sýiene surettelgenining ózi bólek bir zertteuge jýk bolarlyq. Tuyndyda Kýlәtay, Ásima, Beybit, Zaghira, Syrghash, Jәmigha, Quanysh Ysqaqqyzy, Ómirhan, Ýkilay, Hasen, Kәripbek, Gýlimay, Sharayna, Meymangýl sekildi keyipkerlerding ómir joly, taghdyry meylinshe nanymdy beynelengen.

Avtordyng «Ýzilmegen ýmiti» – «Qasiret pen Taghdyr» dilogiyasynyng ekinshi kitaby. Ayaulymnyng kýieui – Ámir radiasiya әserinen әbden әlsirep, aqyry ajal qúshady. Artynsha Ayagózdi úzaq jyl basqarghan, aghayyngha, elge syily azamat, Ámirding әkesi – Ásekeng Kýrishbaev ómirden ozady. Áuletting anasy – Kýlekenning joqtauy tek Syrghash pen Ayashtyng ghana emes, býkil júrttyng say-sýiegin syrqyratady:

«Esikting aldy – jas qayyn,

Japyraghyn baspayyn.

Jalghyzdan ósken jan edin,

Joqtausyz qalay tastayyn?!

Ýlken bir edi-au shanyraq,

Shanyraq qaldy-au qanyrap.

Artynda qalghan kil jetim,

Bәri de qaldy-au anyrap!»

Ayash, Ayashjan, Ayaulym – Ayaulym Saparqyzy «ótpeli kezendi» basynan ótkerip jýrgen úlyn Limana Qoyshiyeva atty psihologke alyp baryp, teksertedi, sóilestiredi. Súnqar Batyr esimdi búzyq balamen qosylyp, birshama adasady, aqyry sabasyna týsedi. Dәurenning auzymen ónir tauarihy aitylady, ol kisini halyq Dәu-agha dep qúrmetteydi: «Shәkәrim jayyndaghy maghlúmattan son, jastar jaghynyng yntalana tyndaghanyn kórip, Dәu kóke Semey qalasynyng tarihyna kóshti.

– Ertisti jaghalay salynghan Semey negizi 1718 jyly qalanghan. «Semey» sózi kóne týrkilerge jatatyn sary úighyrlar taypasynyng tilinde «kiyeli meken» degen maghynany bildirse, «Alash» sózi týrki tilinde bauyrlas, qandas, tuys degen maghynany beredi. Yaghni, Semey, Alash atauy – tútas týrki dәuirinde qalyptasqan eng ejelgi ataulardyng biri.

– Kóke, Semeyding arghy jaghynda «semipalat – jeti shatyr» degen sóz bar dep oqyp edim, - dedi Súnqar.

– On toghyzynshy ghasyrda Semey qalasyn zerttegen ghalymdar «Semi palat» nemese «Jeti shatyr» degen ataulargha nazar audarady. Sol Tobyl qalasynan әkelingen qúndy mәlimetter Abay múrajayynda saqtalghan. Zerttey kele, búl qalmaqtardyng tastan qalanghan jeti qúrylysy ekenin, 1660-1670 jyldarghy jergilikti feodaldardyng ózara shayqasy kezinde ol qúrylystardyng búzylghanyn jazady. Qazir men senderge sol turaly jazylghandy kórseteyin, - dedi de kitaphana bólmesine baryp, eskishe mәshinkege terilgen aq paraqtaghy qújatty alyp keldi».

Áyel kýndelik jýrgizedi, hakim Abaydyng «Qara sózderinen» kýsh-quat alady. Oljay batyr Áytekeúly, Kengirbay bi, Yrghyzbay әuliye, Qabanbay batyr, Óskenbay, Qúnanbay qajy, Abay, Shәkerim qajy, Ospan, Aqylbay, Maghauiya, Ámire Qashaubaev, Shәkir Ábenov, Qayym Múhamedhanúly, Saparghaly Begaliyn, Ázilhan Núrshayyqov, akademik Rymghaly Núrghali, t.b. alyptar tughan altyn besik aramzalardyng las qolymen bylghandy.

«Nelikten Abay eli tandaldy? Kurchatovtyng әkesin Abay әuleti óltirgen joq edi ghoy? Búl netken qanypezerlik?» Avtor kópting kókeyindegi osynday azapty saualgha jauap izdeuge tyrysady. Al, shygharmadaghy keyipkerler taghdyry, olardyng basynan keshken soyqany mol uaqighalar qosalqy, «ekinshi liniya» esebinde alynghan-dy. Aqyn, balalar jazushysy Saparghaly Begalinnyn: «Degeleng ólgen eken, maghan kónil aityndar!» - degeni әr qazaqtyng jadynda, әr qazaqtyng jýreginde jýr. «Degeleng derti» – qazaq tarihyndaghy qara tanba.

Jayyn Esjanovich, Qarajan Týsipúly, Narby Yusupovna, Elimira Toqbergenova, Amandyq Jantayúly, Baqyt Aripovna, Roza Kemirqyzy, Valeriy Livovich Saveliev, Núrlan Jazyqbayúly, Quantay, Edige, Aybarsha, Balqiya syndy keyipkerler bir-bir әleumettik jýkti arqalap túr. «Ýzilmegen ýmitte» Nikita Hrushevtyng «Kolhozdardy irilendiru» atty essiz reformasy әserinen Alghabas, Janakýsh, Qaratorghay, Sarterek auyldarynyng joyylyp, el-júrt Bódenelige ýdere kóshui, Qanysh Imantayúly Sәtbaevtyng tapsyrmasymen jasalghan arnayy ekspedisiya, Keshirim Boztaevtyng erligi, t.b. uaqighalar keninen kósile bayandalghan. Aqyn, qogham qayratkeri Oljas Sýleymenov: «Biz soghystyng ayaqtalghanyna 40 jyl boldy, 40 jyl beybit ómir sýrudemiz dep keldik. Sóitsek, soghys ayaqtalmapty, 40 jyl boyy ýn-týnsiz, qatygez soghys jýrip jatypty», - dep Semey synaq poligonyn ataydy.         Romanda Súnqar anasyna ara-túra hat joldap túrady. Sondaghy jazbadan avtorlyq remarkany, jazushynyng aitylmysh zobalangha qatysty tolghanystaryn bayqadyq.

«Ýzilmegen ýmittegi» tórt shyraq turaly tәmsil әr adamgha oy salary anyq. Tynyshtyq, Senim, Mahabbat birinen song biri sónip jatqanda, tek Ýmit qana adamgha dem berip, odan sayyn laulay týsedi. Kórkem shygharma Súnqardyng hatymen ayaqtalady: «... Qasiretining súmdyghyn qasiyeti basqan jerde jarymjan, dimkәs balalarymen bir topyraqta zerdeli de zeyindi, qaysar da qayratty, kórkem de kelisti azamattardyng tuyp-ósip, órken jayyp jatqanyn kórip, úrpaqtarynyng әli sonday jaqsy da jaysan, talapty da talantty bolatynynan ýmitterin ýzbeydi.

Apa!

Senim, Mahabbat bar jerde Taghdyrgha qarsy túryp, eshqashan Ýmit ýzilmeydi eken!».

Atom bombasynyng qazaq topyraghyna tiygizgen zardaby orasan zor: qayghydan qan jútqan ana, ishi sherli әke, mýgedek bolghan úrpaq, taghdyr qiyndyghyn arqalaghan úl-qyz, talay soqqyny ýnsiz qabyldaghan Jer-Ana, jarylys әserinen әri tayghan tabighat, qashargha jer tappaghan jan-januar... Semey poligony – qazaqtyng janjarasy. Ár bitken isti synau – op-onay, odan asqan onay tirlik joq. Biraq, enbek degen kategoriya bar, etken enbekti eleuge tiyispiz. Búl rette, osynday auyr taqyrypqa asqan batyldyqpen barghan Sәule Dosjannyng «Qasiret pen Taghdyr» jәne «Ýzilmegen ýmit» roman-dilogiyasy Qazaqstan Respublikasynyng Abay atyndaghy әdebiyet pen óner salasyndaghy Memlekettik syilyghyna layyq dep oilaymyz. Arnayy komissiyanyng shygharghan sheshimi qoghamda qyzu talqygha týsip, qazaq oqyrmandarynyng ýlken narazylyghyn tudyrghan dýdәmal dýniyege ainalyp ta ýlgerdi. Memlekettik әri qoghamdyq manyzy asa auqymdy mәselege qatysty múnshama biliksizdik tanytqan mәrtebeli myrzalardyn  dauly sheshimderin qayta qarap, biz bayandap otyrghan shyn halyqtyq shygharmany ýmitkerler qataryna qosudy úsynamyz. «Halyq qalasa, han týiesin soyady!» Solay emes pe?!

Álibek Baybol

Abai.kz