(Didar Amantay shygharmashylyghy haqynda)

Býgingi kórkemdik әlem kenistiginde avtor ózining qúndylyqtaryn izdeuge kóshti. Búrynghy prozada ómirlik qúndylyqtar oqighalar jelisimen, keyipkerler dengeylerimen ólshenip jatushy edi. Tipti avtordyng iydeyalary oqyrmanyn tәrbiyeleuge úmtylatyn. Avtor keyipkerler harakterlerin ashugha tyrysyp jatsa qazir búl dәstýr 180 gradusqa ózgergen. Kórkem tekst  úzaq sonar bayandaulardan boyyn alshaq ústauda. Búl mәsele jeke bir zertteudi qajet etedi. Alayda býgingi jazushylardyng sóz qoldanystaryn únatpaytyndar da bar. Qazirgi proza sózben suret salugha, tabighattyng nebir týrlenulerin bayandap jatudy qúp kórmeydi. Olar oqigha qumaydy.   Degenmen, qazirgi prozada maghyna joq dep úshqary pikir aitugha da bolmaydy. Sebebi qazirgi kórkem shygharmanyng boytúmary bolghan túspal men júmbaqtyng bir ereksheligi oqyrmannyng sanasyn jetildiru. Búl әdebiyetting qay kezeninde de bolghan nәrse, biraq qoghamdyq almasular kezeninde búnday jaghdaylar sózsiz pikir qayshylyghyn tudyrady. Yaghny sana, zamannyng ózgeruine baylanysty mәtin de janaryp otyruy eshqanday dәleldi qajet etpeydi.  Beytanys nәrseni alghash kezdestirgende abdyrap qalghan adam siyaqty oqyrman  býgingi avtorlar D.Amantay, M.Omarova, D.Beysenbekúly shygharmalaryn úgha almay jýr.

(Didar Amantay shygharmashylyghy haqynda)

Býgingi kórkemdik әlem kenistiginde avtor ózining qúndylyqtaryn izdeuge kóshti. Búrynghy prozada ómirlik qúndylyqtar oqighalar jelisimen, keyipkerler dengeylerimen ólshenip jatushy edi. Tipti avtordyng iydeyalary oqyrmanyn tәrbiyeleuge úmtylatyn. Avtor keyipkerler harakterlerin ashugha tyrysyp jatsa qazir búl dәstýr 180 gradusqa ózgergen. Kórkem tekst  úzaq sonar bayandaulardan boyyn alshaq ústauda. Búl mәsele jeke bir zertteudi qajet etedi. Alayda býgingi jazushylardyng sóz qoldanystaryn únatpaytyndar da bar. Qazirgi proza sózben suret salugha, tabighattyng nebir týrlenulerin bayandap jatudy qúp kórmeydi. Olar oqigha qumaydy.   Degenmen, qazirgi prozada maghyna joq dep úshqary pikir aitugha da bolmaydy. Sebebi qazirgi kórkem shygharmanyng boytúmary bolghan túspal men júmbaqtyng bir ereksheligi oqyrmannyng sanasyn jetildiru. Búl әdebiyetting qay kezeninde de bolghan nәrse, biraq qoghamdyq almasular kezeninde búnday jaghdaylar sózsiz pikir qayshylyghyn tudyrady. Yaghny sana, zamannyng ózgeruine baylanysty mәtin de janaryp otyruy eshqanday dәleldi qajet etpeydi.  Beytanys nәrseni alghash kezdestirgende abdyrap qalghan adam siyaqty oqyrman  býgingi avtorlar D.Amantay, M.Omarova, D.Beysenbekúly shygharmalaryn úgha almay jýr.

Qazirgi kórkem shygharmalardy biz qoghamdyq problemalardyng shenberinen ghana qarastyryp jýrmiz. Áleumettik prosesterding ózgeruin kórkem mәtinnen izdeymiz. Al avtordyng jeke qúndylyqtary she!? Qazirgi prozada avtor qoghamnan ózin bólip alyp ómirlik qúndylyqtaryn izdestirude. Sondyqtan da bolar avtor shygharma arqyly ómirding әr kezenindegi izgilikterin ansaydy. Ol oqyrman ýshin emes ózi ýshin jazady. Ómirding ainasyn kórsetudi maqsat tútpaydy, kerisinshe ómirine әser etken súlulyqtardy sóz etedi. Mәselen, Didar Amantaydyng «Gýlder men kitaptary». Jazushy ýshin gýl  men kitap  qúndylyq bolyp sanalady.

Synshy, mәdeniyettanushy Á.Bópejanova «Gýlder men kitaptar» syndy shygharmany men qazaq әdebiyetinde búryn-sondy alghash oquym» dep ishki tandanysyn jasyrmaghan. Jazushynyng aituynsha «әdebiyet - saghynyshqa qúrylghan móldir әngimeler».

Romandaghy Álisherding óz-ózine qol júmsap ólui búl neni bildiredi? Tipti ómirmen qoshtasar sәtinde shygharma qoljazbasyn da órteydi. Órtengen qoljazba tek Marfughagha ghana qajet. «Marfugha tysqa shyghyp, órtke jaqyndaghanda, qoljazbanyng aman qalghan bir bóligi jelmen úshyp onyng ayaghynyng astyna keldi. Ol paraqtardy jerden kóterip, keudesine basty da, jýrek týkpirinen túnshyghyp kelgen ashy óksikti tejey almay, qystyghyp aqyryn jylay berdi».

Álisher ómirdi әdemi sýrgisi kelgen. Biraq ómirinde kezdesken adamdar onyng qúndylyghy gýlder men kitaptaryn moyyndamady. Moyyndamaghan kimder. Avtor ony jeke-jeke taraulargha bólip qarastyrady.

«Qazaq aqyndary» (Búlardyng ansaytyndary da ataq. Kitaby shyqqanyn maqtanyshpen juyp jýrgen Jarqyn, Toqtar, Madiyar).  Álisher ýshin búnday tirlik maghynasyzdau kóringen.

«Syghandar» Álisherding ómirin dәl boljaydy. «Qalaghanynyz bar sekildi», «Kónil bólmey jýrsiz, aiyrylyp qaluynyz mýmkin». «Qúday sizge eskertip otyr, niyetinizden bas tartynyz, әitpese ómirinizge ýlken qauip tónedi». Syghandardyng búl sózine Álisher mәn bermegen. Oiynyng bәrin kitap jaulap alghan. Qúndylyq taghy kitap.

«Partiya» « - Shirkin, qazaqtyng bәri nege qyrylyp qylmaydy eken, biylik pen baylyqtyng bәri bizge qalatyn edi», « - Sebebi jaratqandy joqqa shygharu sanamyzgha sinip ketken». Búlar saylaushylardyng sózi.

«Sayasat» Álisherding Orynbaygha jauabyn qaranyz: «- Men endigәri búl topta júmys istey almaymyn, - dedi Álisher, - toptyng barlyq júmysy tegis jalghan mәlimet pen qoqan-loqygha qúrylghan».

«Pәteraqy» «- Erteng tólemeseniz, biz sotqa beremiz. - Beriniz, dedi Álisher. Ýiinizdi tartyp alamyz. - Alynyz. Eshqanday keshirim bolmaydy.

-          Bolmasyn»

«Tereze» Terezeden kirgen qaraqshy kitaptar, gýlder, qoljazbalardy almay aqsha, asyl tastar, aqyq, zýbәrjat, gauhar, altyn, kýmisti» súraydy.

«Qarlyghash pen Diana» Búlar jezóksheler. Búlardyng da ómiri belgili. «Suretshi bolghanda, bizding jalanash beynemizdi salyp alatyn ediniz»

Taraularlardyng biz bәrine toqtalmaymyz. Sebebi búl jeke bir zertteudi qajet etedi. Jeke bir tarauyn alyp oqyrman retinde әrtýrli pәlasfalargha bara beruiniz de mýmkin. Ol oqyrmannyng qiyalyna baylanysty.  Romanda barlyq  dýnie taygha tanba basqanday aiqyn emes. Búldyr. Anyz әngimeler men әbsanalardyng elementter de kezdesedi. Didar romanynda әrbir qoghamdyq mәseleler Álisherding kózqarasymen taramdalyp otyrady.  Álisher nege ózgermeydi dep syn aitugha bolady? Rasynda Álisherding jýregin eshqanday adam jylyta almaydy. Ol ólimdi ghana oilaydy. Nege Marfughany jar tútpady. Marfugha onyng adamgershilik talaptaryna say edi ghoy. Adamdar boyynda mýlde qúndylyq qalmady ma? Álisherding ólimge bet búruyna kinәli materialdyq kózqarasta oilaytyn adamdar ghana ma. Búghan taghy bir sebep jalghyzdyq boluy mýmkin. Didardyng bizge bir únaghany romannyng ara arasynda gýlderding keremettiligin berip otyruy. Búl lirikalyq sheginister. Oqyrmanyn jalyqtyryp almay әdemilikke romantikagha iykemdep otyruy. Áytpese romannyng ekinshi bólimindegi «jiyrma bes jyr» oqyrmandy sharshatuy mýmkin.

Sodan keyingisi ómir turaly palsafalary janashyl. Taraushalardyng әrbir taqyryby oqyrmannyng oiyna ruhany azyq. Synshy Zeynolla Serikqaliyúly «Didar Amantayúly, sóz joq, dialogqa әbden ysylyp qalghan. Ezip otyryp alatyn myljyng әngimeler emes, astarmen, emeurinmen kóp nәrseni úqtyra salatyn sauatty qayyrymdar jetkilikti-aq» («Altyn jamby», Almaty: Óner, 2001. «Qús qanatymen» atty maqalada) dep bir kezderi jyly lebizin bildirgen eken.

Sonymen qúndylyqqa keleyik. Avtor adam qúndylyghyn shygharmada ashyq alangha shygharady. Kitap, gýl, jazushylar, Álisherding armany búlardyn barlyghynyng boyaulary qanyq. Romanda avtor búl qúndylyqtar adam ómirining mәni ekenin ashyq týrde kórsetedi. Sebebi búl dýniyeler búghan deyin qoghamda óz ornyn joymaghan bolatyn. Endi olar kereksiz. Avtor osy joghalghan, joghalugha ainalghan dýniyelerin izdeydi. Didar óte talghampaz jazushy. Kóp jazushylardan aiyrmashylyghy ónerdi keng shenberde qarastyrady. Taqyryp tandau kezinde jeke bir mýdde nemese qoghamdyq formasiyalardyng kemshilikteri avtordyng oilau, jazuyna tikeley әser etpeydi. Synshy Á.Bópejanovanyng «kóp qabatty» degeni sondyqtan bolsa kerek.

Jeke túlgha ol - Álisher bәlkim avtor. Shygharmadaghy diskurs osy qúndylyqtar men Álisherdin arasynda ghana órbiydi. Is-qimyl, әreketter jalpylama ghana surettelgen. Avtor barynsha keyipkerding әrbir әreketin maghynagha ghana negizdeydi. Ol sóilese de oilap sóileydi, adamnyn ómir sýru psihologiyasyna talghammen qaraydy. Jogharydaghy syghandar, talantsyz aqyndar, jezóksheler jeke túlgha ýshin maghynasyzdyq. Osy maghynasyz jandar Álisherdi qúndylyqtargha qaray úmtyldyra beredi.

Oqyrman nelikten syghandar nemese aqyndar oida joqta Álisherding ýiine kirip kele beredi deui mýmkin. Olar sәl de bolsa oqighalarmen qabysuy kerek edi dep týsinbestik tanytyp jatuy ghajap emes. Búl shygharmada qúndylyqtan basqasynyng barlyghy jalpylama. Avtordyng syghandar nemese partiya adamdaryn senimsizdeu qylyp kórsetui, Álisherge qaydan kelgeni belgisiz oida joqta sap ete qaluy jeke túlghany qúndylyqqa qaray aparu ýshin ghana jasalghan qadamdar dep bilemin. Basqaday sebepteri boluy da mýmkin.

Byltyr jazushy D.Amantaydyng «Qarqaraly basynda» (2010) atty kitaby jaryq kórdi. Ángimelerining taqyryby býgingi oqyrmandardyng әsirese jastardyng kónilin-kýiin qanaghattyndyrghanday. Álbette әrbir oqyrman shygharmadan ózining kenistigin izdeytini anyq qoy. Sol túrghydan kelgende avtordyn: «Men sizdi saghynyp jýrmin» povesi men «Aziya kafesi», «Oramaldyng shetine týidim órik», «Mayda qonyr», «Jazushyny eshkim oqymaydy» «Adasqaq», «Áudemjer» әngimeleri oqyrman oiyn dәl tapqan. Keybirining taqyryptary dәstýrli әnderding atymen atalsa, endi birinde ózimiz kýnde kórip jýrgen Almaty kóshelerin jazbay tanisyz.

Didarda dәstýrli damyp kele jatqan stilistikany búzu bar. Biraq búnday búzular oidy maghynasyzdyqqa úshyratpaydy. «Erbolgha qaramay sóilep» Dúrysy qaray sóilep bolu kerek edi. Al avtor óz qalauyn qoyghan. Avtordyng qúqy óz erkinde. Eger býgingi proza osynday jaghdayda bolghan kezde kórkem shygharma maghynaly (oqyrman men avtor arasynda) sózjúmbaqqa ainalady. Kórkem mәtinge búnday lupamen qaraghan kezde til emes oy algha shyghady.

Býginge deyin Didar әngimelerine maqtau men syn  aitylyp jýr. Keybireui oryndy. Keybireuinde týsinbestik bar. Ol stilidik jaghynyng nasharlyghy. Jazushy Jәdy Shәken «mama biyening bauyryna tyghylugha talpynghan kýii tórt ayaghyn әsem tastap, shoqytyp aqyryn jelip bara jatty» degen sóilemdegi «әsem tastap» syqyldy sózderdi synaydy. Múnday daular, pikir qayshylyqtary әdebiyetting auditoriyasynda ýnemi bolyp túrady. Orys poeziyasyna engen jana sóz tirkesteri turaly kezinde synshylardyng tanymy ekige jarylghan. Til uaqyt ótken sayyn janaryp, jasaryp otyrady. Lidiya Ginzburg kezinde poeziyagha engen jana sóz qúrylymdaryna taldau jasap, ózining «O liriyke» kitabynda sol dauly niologizmderding oidan shygharylmaghanyn dәleldep berdi. Bizdinshe «ayaghyn әsem tastap» degen tirkester kónilge kýdik keltire qoymas. J.Shәken maqalasynda tym emosiyagha berilip ketkendey. Avtordyng forma tabuda janashyldyghyn moyyndamaytyn synayly. Birjaqty qaraghan.  «Synnyng aty - syn. Ol - әdebiyetting qúm sharyghy. Sharyqqa ústalmaytyn shalghy joq. Sharyqqa ústalmaghan shalghynyng sharuanyng tirshiligine mýlde qajeti joq. Bizdinshe, syn ataulyny qiyp týser qylysh dep týsinu - úshqary úghym. Qiidy, joidy ghana maqsat tútsa, synnyng bolmaghany. Syn qayraq. Onyng ot shashqan shaqpaq-sharyghyna týsken qaru ótkirlenip, ýshkirlenip, jýzi qyl qauyp, jaltyrap túrsyn» dep edi synshy Z.Serkqaliyúly.  Maqsatymyz ben kýterimiz jaqsy shygharmany tudyru bolsa onda avtorgha aitylghan әrbir syn sheberlik pen qanat bitireri anyq.

«Abai.kz»