(Didar Amantaydyng shygharmashylyghy haqynda)

(Didar Amantaydyng shygharmashylyghy haqynda)

Qazaq ataulynyng jiyrmasynshy ghasyrdyng alghashqy jartysynda otarshyldardyng ailasy ayar, әmiri aduyn qaterli sayasatynyng tegeurinine shydamay, bas saughalap qashqany qashyp, qashpaghandarynyng kóbisi ashtyqtan qyrylghany; al el últanynda tiri qalghandarynyng uaqyt óte kele kýnkóris qamynyng yghyna jyghylyp, orysqa mýlde sinip ketuge jantalasqany, sóitip, tәuelsizdikke jetkenge deyingi tútastyghy mýlde býlinip bituge taqaghany belgili. Bәlky sondyqtan da shyghar qazirgi qazaqty sonau baghzy zamandardan bastap, berirektegi segizinshi ghasyrdyng alghashqy shiyregine deyin aspan asty, jer ýstindegi tizelini býktirgen, bastyny enkeytken ózindik erekshe mәdeniyetti órkendete alghan - Saq, Kete, Ghún, Týrik, Oghyz qaghanattarynyng júraghaty ekenin esten shygharyp alghanday edik. Degenmen, osy songhy kezde býgingi jas úrpaq arasynan: «Sonau zamandardaghy úly qaghanattyng birinen song biri kýirep, ata-baba jasaghan qúndylyqtardyng sonshalyqty qúldyrauynyng syry nede?» dep oilana bastauy әzirshe kónilge júbanysh әkeletin, al bolashaqta janalyq syilaytyn izdenisting nyshany ekeni dausyz. Oghan osy kýnge deyin eshkimning tisi batpay kele jatqan, últymyz ýshin manyzy orasan zor taqyrypty shygharmasyna arqau etip alghan Didar Amantaydyng «Gýlder men kitaptar» romanyn jatqyzugha әbden bolady. Romannyng bas keyipkeri Álisher bir kezderdegi danqty, qazirgi shaqtaghy jigeri jasyghan halqynyng ótkenin saralap, bolashaghyna boljau jasap, basyn tau men tasqa soqqan jan. Biraq ol qansha arpalysqanmen janyn jegidey jegen súraqtaryna jóndi jauap tappay qinalady. Óitkeni Álisher basynan baghy tayyp ózge últtyng teperishin kórgen últ ókili. Sondyqtan da ol tolarsaqtan qan keship jýrip taban iliktirgen el tәuelsizdigi qaytkende bayandy bolmaq dep uayymdaydy. Tәuelsizdikting alghashqy jylyndaghy ekonomikalyq qiyndyqtardy retke keltirgen Otanynyng endigi kezekte - últtyng ruhyn kóteretin tarihtyng jazyluyn kókseydi. Jәne ony filosofiya kategoriyasy negizinde jýieley otyryp, Últtyq iydeologiyany qalyptastyrudy armandaydy. Óitkeni Álisher kýndelikti ómirde úshyrasyp jatatyn túrmystyng qúitúrqysyna basy ainalghan Jarqyn, Toqtar, Madiyar, Orynbay, Sapura, Marfughalardan mýlde bólek, olardyng bolmys-bitimine antipot oidyng adamy.
Didar Amantaydyng keyipkeri Álisher últtyng órkendeuining de, qúldyrauynyng da syryn basqa sebepterden búryn qazirgi tilmen aitqanda aldymen iydeologiyadan izdeydi. Sóitip, ol sonau baghzy zamandarda ózining nanym-senimi boyynsha ómir sýrgen babalarynyng sanasyna basqa últ ózderi oilap tapqan iydeologiyany din arqyly sanasyna siniru әreketi kezindegi pәrmendi nasihattyng keyinirek payda bolatyn býlinshilikke soqtyratyn joyqyn kýshining syryna ýniledi. Adamzat balasynyng kýnde kórip jýrgen tóniregindegi dýniyeni ghalamdyq tylsymmen úshtastyryp aitylatyn týrli uaghyzdargha toqtalady. Jazushy sonday kezderde qarsy pikir aitushylargha din taratushy missioner men fanatikterding qaharyna úshyrap, qarghysyn estiytinin anghartudy da úmytpaydy. Sondyqtan da Didar Amantay ózge dindi qabyldaghysy kelmeytinderding qarsy uәjin dabyra qylmay qaghaz betine týsirip qana bayyz tabu ýshin shygharma keyipkeri Álisherding ózin jazushy etip alady. Al keyipker Álisher myna ruhany qúndylyq atauly shetke ysyrylyp, qaltaly meshandardyng ýstemdigi jýrip túrghan qoghamda qaydaghy bir úrpaq qamyn jeleu etip qaghaz shimaylaudyng kók tiyn paydasy joq ekenin de biledi. Biraq bәribir ol últtyng órkendeui men qúldyrauynyng syryn ashudy bәrinen joghary qoyady. Tipti keyde: «Mýmkin eshqashan kitap jazbau qajet shyghar, bәribir siz odan shyn baqyt, qalyng dәulet, jaqsy ataq, ýlken abyroy, zor júbanysh, adal kónil tappaysyz. Túrlausyz mahabbatyng әuresi. Ýmitinizdi aqtamaydy, túrmysynyzdy jaqsartpaydy... Kitap tek ghúmyrdyng bayansyz múratyna jalghan maghyna jýktegen aldamshy maqsat qana» dep te oilaydy. Biraq Álisher solardyng bәrin bile túra boydaghy qúshtarlyqqa tosqauyl bola almaydy, aqyrynda qúpiyasy ashylmaghan iygi maqsattyng hatshysy - jazushy bolugha eriksiz iyligedi.
Kýndelikti kýnkóris qamyn ysyryp qoyyp, qiyal jeteginde ketken jannyng túrmysy onghan ba? «Eki bólmeli pәter ishi shynymen tym júpyny, biraq kitaptarym bar ghoy, - dedi ol dauysyn kótere sóilep». Sóite túra-aq týnde úiqydan, kýndiz kýlkiden aiyrghan alasapyran oidyng úshtyghyna shyghu ýshin, al ony basqa esitken júrt «Ótken dәuirdi qayta oraltyp, ólgen dindi tiriltkisi keletin qiyaly kisige» sanaytynyn ishi seze túrsa da bәribir Álisher alghan betinen qaytpaydy. Maqsat jazylyp jatqan romandy әri qaray jalghastyru. Mine, endi sol ýshin Álisher: «Jazu ýsteline keldi. Oryndyqqa tize býgip, tartpany ashty. Qoljazbany shyghardy. Romandy basynan bastap múqiyat oqugha kiristi... Týrkilerding qaghanat qúrghan zamanyna jetti. Kók bóri basy beynelengen aspan týstes aiyr qúiryq tuyn joryqta ýzengi tabanyna tik qoyyp ústaghan jauynger kóshpeli halyq jan-jaqqa tolassyz shapqynshy jiberip jatty. Biraq hatqa týsken tarihy jayt keyiptelip otyrghan әulet sheji­resinen tys qaldy» dep bayandaydy jazushy.
Shyndyq solay. Tarihy jay keyiptelip otyrghan әulet shejiresinen tys qalmay qaytsin, eger әngime basqasyn aitpaghan kýnning ózinde, bóten dinning ekspansiyasynan jylnama jazyp qaldyrugha mýmkindik beretin әripten sonau atamzamanda-aq aiyrylyp qalghan últ jayynda bolyp otyrsa.
Degenmen, «Tәnir esimin ardaqtaghan tuyndyda» qolda bar aighaqtyng mardymsyzdyghy­na qaramastan, romanda ata dinining tuy jy­ghylmay túrghan kezdegi el-júrt arasyndaghy daghdy-dәstýr, rulyq qarym-qatynas sóz bolumen qatar: «Qúdireti kýshti Úly Tәnirge aitylghan airyqsha madaq ýlgidegi tәmsilding әr jerinde býtindey qaytalanyp, túraqty keltirilip otyrady. Sonymen qatar jotaly qyrqa, qúba bel saharagha missionerlik pazyl mindetin atqaryp kelgen músylman, hristian, iahudey, buddashyl, nasyrany ókilderimen daugha týsken Tәnir nanymy taqualarynyng da diny aitystary bayandalady».
Romannyng «Músa, ghalәihissәlәm; Ghaysa ghalәihissәlәm; Múhammed sallallahu ghalәihy uә sәlәm» tarauynda Týrik qaghanatynyng taypa kósemi Engýdey men missionerlik mindet atqaryp jýrgen islamdy uaghyzdaytyn «...tayaghyn sýiretken ala sәldeli...» dәruishpen, «...qaugha saqaldy, aq jýzdi abyz...» hristianmen, «...tóbesine oimaqtay taqiya qondyrghan...» iahudey dinining kedoshiymimen, taghy basqa Dao, Budda, Qúnfúdzy siyaqty әrqaysysy óz dinin jer-kók­ke syighyzbay maqtaghan missionerler­men qyzu әngime órbitedi. Jazushy olardyng aitar sózin oidan qúrastyrmaydy. Taurat, Zabur, Injil, Qúran Kәrim betterinde hattalghan sózderding shygharmagha qajettilerin iriktep alyp, eshqanday ózgerissiz dialogqa ainaldyrady. Sol arqyly aitylyp otyrghan әngimening shynayylyghyna oqyrmannyng kózin jetkizip, tolghamdy pikirge keluge mýmkindik jasaydy.
Jazushy osylardyng ózi-aq Engýdey qansha qarsylasqanmen Týrik el-júrtynyng tynys-tirshiligin kórkeytip, aibynyn asyryp, iydeologiyalyq mindet atqaryp túrghan Tәniri dinining kók tiregen dinine syzat týsire bastaghanyn anghartady. Onyng ózi: «...romannyng orta túsynda (oqigha) ýlken әuletting qos jikke bólinip, bir-birine qarsy shyghyp, qatty jauyghuynan bastalady. ...әulet qyryqpyshaq bolyp, qyryq rugha tarap, kete beredi. Tәniri ornatqan zandargha qarsy shyghady, úsaqtaghan júrt azady, jeti atadan úzap baryp - qyz alyp, qyz berisip, qúda-qúdandaly bolu, ilik-shatys tәrtip qúryp, qadir-qasiyet joghalady, el ishi toqtamaghan shabys býlinedi, qyrghyn apat, shapqynshylyqta es jiylmaydy». Sonyng saldarynan el Tәnirding jolynan tayady. Auyr kýnәgha batady. Myndaghan jyldar boyy elding salt-sana, daghdy-dәstýr, dili men tiline úiytqy bolyp, ishki birligin túraqtandyryp, iydeologiyalyq mindet atqaryp kelgen Tәnirining tura jolynan tangyn, endi múny bolashaq úrpaq talay ghasyr boyy bastan kesher azaptyng bastauy dese de bolady. Didar Amantay osy bir sheberlikti qajet etetin oqighany shygharmasynda filosofiyalyq mәnmen astastyryp әdemi keltiredi. Senimdi etip suretteydi. Jazushynyng keyde filosofiyalyq tolghanystargha beriletin sebebi bar gәpting Últtyq iydeologiyagha baryp tireletindigine baylanysty ekenin jaqsy biletindiginde der edik. Al Últtyq iydeologiyagha nemqúraydy qaraghan últtyng qaysysy tәuelsizdigin saqtap qala alypty. Sondaygha úshyraghan babalarymyz jayly H ghasyrdyng basynda ómir sýrgen horezmdik ghalym Áburayhan әl-Biruny ózining «Ótken úrpaqtardyng eskertkishteri» atty kitabynda: «Kutayba bin Mýsilim әl-Baliqy әrtýrli tәsilmen búrynghynyng bәrin taratty, joydy; horezmdikterding jazu-syzularyn, kitaptaryn, bumalaryn órtedi; din qyzmetkerlerin, anyz-әngimelerdi biletin adamdaryn, ghylym baylyqtaryn týgel qúrtty; horezmdikterding islamgha deyingi tarihy týgel kórge kómildi, qazir ony eshkim de bilmeydi» dep jazghan ghoy.Múny eske týsiruge sebep, sol VIII ghasyrda bastalghan qasiretting Saq eli úrpaqtarynyng basynan kýni keshege deyin ýzilmey kelgeni. Jәne aragha birneshe ghasyr salyp, bir zamandarda arabtar jasaghan qandy qyrghyndy hristian dinindegi orys otarshyldarynyng HH ghasyrda qaytalap qazaq halqyn jer betinen mýlde joyyp jiberuge deyin әreketke barghany. Tiri qalghandaryn jabayy, kóshpendi, nomad, varvar, tuzemes, sauatsyz dep kýni keshege deyin qorlaghandary. Shynynda da, orys otarshyldary aitqanday, qazaq halqy әu bastan-aq sonshalyqty sorly bolghan ba? Áriyne, joq! Maqala kólemining kótermeytinine baylanys­ty ertede ótken ghúlamalardyng aitqandaryn jipke tizip jatpay-aq kýni keshe aramyzdan ketken ghalym Áuelbek Qonyratbaevtyng key­bir pikirine qúlaq týrer bolsaq: «...bir qanaty Donda, shyghys qanaty Altayda túrghan» babalarymyz «Kushandar memleketi kezinde Horezm, Aral (Dahiya) elinde myng san qala salynyp, birneshe jýzdegen kanal qazylghan... Olardyng eski jazulary bolghan. Sonyng bәrin de 712 jyly arabtar (Batuta) órtep jibergen». «Orta Aziyagha Batuta kelgende Qiyat qalasynda hanguy tilinde jazylghan kitaptar kóp bolghan. Solardyng bәrin de arabtar yajuj-mәjuj әdebiyeti dep sanap órteydi» demep pe edi. Búghan Gh.Aydarovtyn, O.Sýleymenovtin, M.Joldasbekovtin, A.Amanjolovtyn, T.Dosjanovtyn, A.Mektep­teginin, t.b. syna jazuyn zerttegen enbekterin qossaq, babalarymyzdyng kemel oily bolghandaryna op-onay kóz jetkize alady emespiz be?! Áytse de, ejelgi Saq elining tarihyna qatysty jazylghan enbekter nege az, barynyng eng manyzdylary úshty-kýili joghalyp ketetini qalay? Qúdaygha kýnәkar bolsaq ta, keyde evrey, taghy basqa últtar turaly jazylghan shygharmalarynyng shyp-shyrghasy shyqpay saqtalghan Biruniyding Qazaqstandaghy kósh­peli taypalar tarihy bayandalghan «Ál-ard әl Baqiya» degen enbegining jartylay joghaluy qasaqana jasalghan qastandyq emes pe eken dep oilanbasqa amalymyz qalmaydy. Sonday-aq Biruny babamyzdyng 27 jasynda jazghan, E.Zahau óz kózimen oqyp onda: «Qazaqstan elining kartasy,Týrik tilderining tarihy, kóshpeli júrtshylyqtyng әdet-ghúrpy, dini bayandalghan» deytin «Asar әl-Baqiya» degen enbegining әli kýnge deyin tabylmauy qalay? Al Múrat Adjiydin, Vatikan kitaphanasynda Tәniri dinining eki kitaby saq­talghan, biraq ony oqu bylay túrsyn, kózge kór­setpey qúpiya ústaydy deui teginnen-tegin be?
Búl túrghydan kelgende Didar Amantaydy qazaq halqynyng ótkeni men bolashaghy jayly ghasyrdan ghasyr asyp ishinde saqtap kelgen, biraq әli syrtqa shyqpaghan sherin talantty jazylghan kórkem tuyndy arqyly qozghap jazushylar qataryna jatqyzugha bolady. Múndayda: «...diny nanym men ol jayyndaghy oi-pikirlerdi taldaudyng qanday qajeti bar? - deytinderding tabylatyndaryn eskergen L.Gumiylev aldymen ózine-ózi әlgidey súraq qoyyp alyp baryp artynsha, - óitken sebebi iydeologiyalyq jýie eng tereng prosesterding - ekonomikalyq, әleumettik jәne etnogenetikalyq prosesterding indikarory tәrizdi» dep jauap bergen ghoy.
Ghalym ózining osy pikiri arqyly dinning iydeologiyagha jatatynyn aituday-aq aitqan emes pe?! Aqiqaty sol dinning negizinde Últ­tyq iydeologiyasyn jasay alghan elding ghana bolashaghy sәuleli bolmaq. Jasay alma­ghandary uaqytsha ekonomikalyq jetistikke jetken­derimen, quanyshy úzaqqa sozylmaghan. Múny europalyqtar әldeqashan zerttep bilgen. Bilgendikten de basqa elge aitqanyn istetip, aidaghanyna jýrgizu ýshin hristian dinine kirgizu maqsatynda Vatikannan bata alghan miys­sionerler jer sharyn sharlap ketken. Ásirese Amerika qúrlyghyndaghy Tәnirige (kýnge) syiynatyn ýndisterdi qynaday qyryp, myndaghan jyldyq ata-baba daghdy-dәstýrinen aiyrghan. Jerin tartyp alghan. Ózderining toz-tozyn shygharghan.
Naq osy tәsilin olar Japon araldaryna da jýrgizbekshi bolady. Til ýiretemin dep kelgen iyezuit ordenining bir ókili Japoniyada otyz jyl túryp, hristian dinin taratady. Biraq olardyng negizgi maqsatyn bilgen Japon elining samuraylary hriys­tian dinin qabyldaghan japondardy da, missionerlerdi de ayamaydy. Tegis ólim jazasyna kesip, elin jat dinnen qútqaryp qalady. Sóitip, býkil әlemde Tәnir dinin joghaltpay saqtap qalghan jalghyz elge ainalady. Qazirgi japondardy sol kezdegi ata-babalarynyng jýrgizgen sayasatynyng iygiligin kórip jatqan Tәniri jarylqaghan úrpaq deuge әbden bolady. Oghan jerining shaghyn, jer resurstarynyng jetimsiz ekenine qaramastan, dýniyejýzi boyynsha tendesi joq damyghan el ekeni dәlel.
Osy tústa eskerte ketetin bir nәrse, japondar sәby dýniyege kelgennen bastap Sinto dinining konony boyynsha ómir sýrip, budda dinining rәmizderimen o dýniyege jóneltiledi eken. Bizder Islamdy qabyldaghaly 1200 jylday uaqyt ótkenine qaramastan, Tәnirini úmytpaghan halyqpyz ghoy. Oghan jatsaq ta, túrsaq ta Tәnirini auzymyzdan tastamaytynymyz, ata-baba aruaghyna syiynatynymyz, ólgenderge jetisin, qyrqyn, jýzin, jylyn beruden janylmay kele jatqanymyz kuә. Múny aityp otyrghan sebebim biz de japondar siyaqty Tәniri dinining uaghyzdarymen ómir sýrip, dýniyeden músylman bolyp ótsek, ghasyrlar boyy qasiretten kóz ashpay kele jatqan jaghdayymyz jóndeler me edi, qayter edi degen niyetten.
Qanday missioner bolmasyn tipti sonau atamzamannan beri qaray, bar men joqtyn, qiyal men qisynnyng arasynan sóz órbitip dindi uaghyzdau, óz nanym-senimin ózge últtyng sanasyna sinirip, maqsattaryna jetkisi keletinderding amal-aylasy ekenin qazirgi kezde bilmeytin pende joq shyghar. Sony jazyp qarapayym halyqqa kórkem tilmen jetkizu óte sheberlikti qajet etetini de týsinikti. Didar Amantaydyng «Gýlder men kitaptary» osy ýdeden shyqqan shygharma. Avtor romanda órbiytin oqighany - qazaq halqynyng kóp ghasyrdan beri qaray jalghasyp kele jatqan bereketsizdikke úshyraghan tirshiligin tuyndysyna arqau ete otyryp, qazirgi zamanda bizder bastan keship jatqan keybir kelensizdikke úshtastyra әdemi alghan. Oghan Marfughanyng taghdyryn aitsaq ta jetkilikti. Yaghny qay zamanda bolmasyn dinning ózgerui últtyq sanany ózgerpey qoymaytynyn, qanday missioner bolmasyn últtyng tútastyghyna syzat týsirmey tynbaytynyn osy kitapty oqyp kóz jetkizuge bolady.

«Ana tili» gazeti