Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Arylu 2871 14 pikir 4 Qazan, 2022 saghat 12:09

Ne isteu kerek?

Birinshi bólim: Tarihy sheginis

Ekinshi bólim: Tәuelsizdik kezeni

Búl bólimde, qara (aytpaqshy qara degende halyqty bólu emes, jalpy týrkide qara sózi búqara, yaghny kópshilik, qarapayym júrt ekenin týsininiz) halyqtyng arasynda qaynap ósken adam ekenimizge sýiene otyryp, mәselening teoriyalyq jaghymen qatar praktikalyq oilardy qatar jeteleuge tyrysamyz, mysaldar keltirip, nemese, aldynghy jazghan maqala-jazbalarymdy qoldanuym da mýmkin, olay etsem ne isteu kerek, ne istelinui kerektigi turaly pikirlerimiz odan jútandanyp qalmas degen oidamyz.

Eng birinshi mәsele sayasat aldygha shyghuy kerek, yaghni, әr adamnyng oilau qabileti bar, jeke túlgha ekeni dәriptelui tiyis! Sayasat degende aldynghy kókelerimiz oilaghanday biylikke talasu emes, әr jeke adamnyng kez-kelgen dýniyede ózindik ústanymy bolyp, belsendiligin arttyru! Sayasy kókiregin ashudan, esh qoryqpau, qayta sol jolda tez arada naqty is-sharalar qabyldau. Ol ýshin barlyq ózimizdegi qogham mýsheleri, әsirese, birinshi kezekte, biyliktegiler milaryna

Dekommunizasiya

jýrgizuleri qajet. Sonau aty zatymen joq bolghan Kenes Ókimetining basqaru jýiesi qazirgi kýnde «jasampazdyqpen» әli túghyrdan týspey túr! Jeke bastyng avtoritarizmine ghana negizdelgen búnday jýie, әr mamannyng jeke jauaptylyghyn joyyp, bastyqqa jaltandaugha, qaghazbastylyqqa, burokratizmge әkeldi. Bastyqtardyng bilimsizdigin jasyru ýshin týrli amaldar, zandar, erejeler oilap tabyldy (mysaly, әkimdik ghimarattaryna telefonmen kirmeu qaghidasy, qayta súraushy telefon, kameramen kirip, analardyng ózderin qalay ústaytynyn kórsetip otyrsa, búl da bir kezdoysoq kelgen adamdardyng biyligine tosqauyl bolar edi), qaptaghan aqylshylar, kenesshiler, press-sekretari, kómekshi, jauapty sekretari deytin týkke kereksiz shtattar ashyldy. Qarapayym halyqty adamgha sanamaudyng shegi jetkeni sonshalyqty, oblys ortalyghynyng qala әkimine jeke qabyldauyna jazylghandar kezegi 6-7 aigha deyin sozylghan, mine, Zannamalargha sәikes, qabyldau kestesining jetkizgen jemisi!

Jeke túlgha ózining adam ekenin sezinse ghana, óz qúqyghyn talap ete alady, әr túlghanyng óz qúqyghyn qorghay aluy korrupsiyagha tosqauyl bolyp, qoghamnyng damuyna aparady!

Al myna jýiede, eshkim eshtemge jauap bermeydi, joghary jaqqa degen jaltaqtyqtyng shegine jetkeni sonshalyqty, mamandar jeke oilau qabiletinen joghaldy deuge bolady jәne ol jaltaqtyq búrynghy metropoliyany ish tartatyndargha da arnalghanday (sonysyn bildirmeu ýshin, jәy qazaqqa әkirendep shygha keletinin qaytersin). Sol ýzilmey kele jatqan daghdynyng biri, basshy manayyna toptasu degende eriksizden Brejnev-Andropov-Chernenkolardyng ólgen kýnderin eske alyp, eriksizden kýlgendeysin. Qarapayym el (negizi barshamyz da) Amerikanyng bir sotynyng aqshasy joqtyqtan nan úrlaghan adamdy tyndap bolyp, «...búghan bar qogham kinәlimiz, osynda otyrghandar 10 dollardan jinap myna kisige berinder, al ózin qazir bosatamyz» dep sheshim shygharghan oqighany tang qalyp túryp tyndap, kózimizden jas shyghyp ketkenin de bayqamaymyz, óitkeni, bar el әdilettikti ansaydy!..

Adam ózining adam ekenin tolyqqandy sezingende ghana ózine, otbasyna, túrghan jerine, eline degen sýiispenshilik ornap, patriottyq sezimderge ie bolady. Últqa degen adaldyq, maqtanysh payda bolyp, passionarlyq kýidi basynan keshiredi, qazaq myqty bolsa, elimizde túratyn basqa últ ókilderimen taqaspay, talaspay, kerisinshe olargha qamqor bolugha tyrysyp, olardyng da barynsha damuyna, qazaqtanuyna ýles qosar edi. Qazirgi óz elinde, óz jerinde jetimnin, ógeyding kýiin keship, kýibinmen otyrghan júrttan biylik qalaysha «últtar dostyghyn» talap etpek? Ózderi bәrin solargha satyp-satyp alyp, qazaqtyng dýngenderdi úrghanyna tang qalatyn keyip tanytqany mýlde ayarlyq (búl turaly toqtala da ketemiz).

Jeke túlgha retinde barynsha damytqan adamdarymyzgha ózin-ózi basqaru jýiesine kóshu onay bolady, óitkeni, onday týsinik bizding últqa búrynnan tәn, qanynda bar, ózin-ózi basqaru - qazaqtyng rushyldyghynda (qazirgi traybalizmmen shatastyrmanyz), auyldastyghynda («U ishseng ruynmen», «Alystaghy aghayynnyng aty ozghansha auyldastyng tayy ozsyn» t.b. týsinikteri beker tuyndaghan joq). Bizder sheshenderding úiymshyldyghyna tang qalamyz, tanyrqaytyn eshteme de joq, onday qasiyet bizde de bolghan. Al, ómir boyy soghystan kóz ashpaghan Aughan júrtyndaghy pushtundardyng ózine tәn últtyq kodeksi bar ekenin bilesiz be? Ókimet, sharighat zandarynan basqa olar sol kodeksti saqtau arqyly joyylmay keledi, qansha soghys bolyp jatsyn, qyrylap jatsyn, basqynshylar kelip jatsyn... olar óz namysyn, jeke bastyng namysyn eshkimge de taptatqan emes! Al, kýndelikti ómirde sol últtyq kodeks arqyly ózin-ózi basqarady! Ortalyq Ókimet onday qauymdastyqtyng isine aralasa da almaydy (jalpy zandy búzyp jatqan joq). Búl jerde men, kertartpalyq jasap, baghzy zamangha sýirep, ýgittep otyrmaghanym aitpasa da týsinikti bolar (sonshama artta qalghan elding ózinde de jeke túlgha ózin adam retinde sezine biletindigin mysal retinde keltirip otyrmyn).

Búl jerdi qorytyndylay aitsaq sol kommunizm» iydeologiyasy boyynsha bizdi «Basqasha oilatyp, basqasha sóiletip, basqasha istetip qoydy... (minbelerden «jalyndaghan», shyndyghynda ómirge sәikes emes úrandar; Ondaylargha ishtey kýlip qoyyp, mýlde kerisinshe oilau; jeme-jemge kelgende mýlde basqasha isteu...) (Qayta Qúru kezeninde bir anekdot shyqqan edi: Qargha birde jerde jorghalaghan tasbaqagha qaqyldap qoymaydy eken, «Qayta qúryl...qúrylu qajet» dep, sol kezde, tasbaqany jýgirip kele jatqan týlki taptap ketipti. Bet auzy әbden shang bolyp, bekerge tayaq jegen ol qarghagha aitady eken: «Qayta qúrylsandar da, qúrysandar da, andaghy jogharydasyndar ghoy. Al jerdegi bizdi qalay taptady, solay taptay beresinder ghoy» dep)...Ómirding ashshy mysaly ma?

...Qazir qyzmettegiler jay halyqty mazaqtap, kýledi «osy bizding el ishe almasa da, ty...a almasa da, әkimdikterdi kinalaydy» dep... Sonda qarapayym halyq kimnen súrauy kerek? Bar biylik, ýi-jer telimin bólu, qyzmetke alu, aqsha, baghdarlamalar... bәri, bәri bir qolgha shoghyrlandyrylsa?

Sondyqtan ókimetti basqaruda

deakimatizasiya

jýrgizilui tiyis! Ákimderden (biylikten) bastayyq, adam nege sonsha aqshasyn pәrege shygharyp, әkim bolghysy keledi, birinshiden ol aqshasy tez arada qaytyp keledi, ekinshiden qazaqtyng boyyndaghy maqtanshaqtyq (ózining basqalardan artyq ekenin sezinu! Tipti, sol biyliktegilerge qyzghana-eliktep júqqan sezim qarapayym adamdardyng da boyynda bar: nesiyege bolsyn, jaqsy mashina minu, úlan-asyr toy jasau, basqalargha óktemdikpen sóileu t.b.), yaghni, ózin basqalardan artyq sanau (aldynda aitqan ru ókilderi biylikke kelgeli resmy jinalystardyng ózinde basshyny túryp qarsy alu, sóz bastaghanda aldymen sonyng esimin atau, bata beru, jata kep kópe-kórneu maqtau t.s.s. oryn aldy) siyaqty súrqiyalyq, jiyirkenishti «sayasat» ornady (búl da halyq pen biylik arasyn alshaqtatty). Al, bastyq bolu ýshin pәrege bergen aqshasyn olar bylay qaytarady: tenderden útqandardan ósim alu 30 %-ke deyin; Qyzmetke taghayyndaulardyng satyluy (basqany aitpaghanda mektepte eden juushylardy basqa úryp sanap, mólsherli belgilengen somany bilim bóliminen alatyn әkimdi de kórdik); Memleketting jәrdemining (subsidiya) 10 %-in sypyru; Sharualargha arnalghan jerlerdi konkurs boyynsha útqyzyp satu; Kәsipkerlik jer telimderin satu; Pәter kezegin satu; Týrli syilyqtar alu t.b.

Osydan keyin qara halyqtyng biylikke qanday senimi boluy mýmkin dep oilaysyzdar? Qanday biyikte biylikte túrmasyn, olardyng istegen isteri týrli joldarmen qarapayym halyqtyng da qúlaghyna jetedi (elden eshteme jasyra almaysyn). Avtoritarizmge tosqauyl qoi ýshin, әkimderden aqshany alu kerek, yaghni, ol sayasy qyzmetker me, sayasatpen (jasy 100-ge kelgen qariyany qúttyqtasyn; Elmen birge shyghyp, joldyng sapasyn tekserip, nashar jasaghan kompaniyany sotqa bersin; Ishki ahualgha monitoring jýrgizip, jamandyqtyng aldyn-alu siyaqty mәselelerdi oryndasyn t.s.s.) ainalyssyn. Al sharuashylyq jýrgizudi sol salanyng maytalman (kompetensiyaly) mamandary jýrgizuleri kerek, olay bolmaghanda ómiri onday salany kórmegen, mysaly, mamandyghy temirjolshy audan әkimining el-júrtty auyl sharuashylyghynda egindi qalay ósirudi ýiretkenindey kýlkige úshyraydy.

Ákimder qúziretinen әr salany bólektep alyp, olardyng reytingi deytinderge onday kórsetkishterdi jolatpaghan jón. Sharuashylyq pen sayasat bólinui tiyis: mysaly, bilim salasymen ortalyqtandyrylghan bilim bólimi, auyl sharuashylyghymen tiyisti basqarmalar, jol saludy Últtyq kompaniyalar jýrgizgeni dúrys bolar! Búlar turaly ekonomikalyq úsynystar bóliminde tómenirek kenirek toqtalamyz (әzirge sayasat).

Últtyq kod mәselesi

Bizding qazaq erekshe halyq, keyingi tarihy kezende kórmegen kóresisi qalmaghan halyq, shyndyghynda әli kýnge joyylmay kele jatqanyna tang qalatyn halyq. Sonshalyqty zúlmattyng bәrinen ótip-ótip kelip, endigi janaratyn, janghyratyn kezende tarih bәsekesinen artta qalyp qoyghanymyz óte ókinishti. Ol jolda ózimizding etene biyligimiz jattan qalyspay «enbek etude»!

Qazaqty qorqaq degen shyqty! IYә, biz qan maydandarda jenilgen, ezilgen, tehnikalyq-progreste artta qalghan, otarshyldyqtyng qamytyn jelkeni jaragha ainaldyrghansha kiygizgen, túmyldyryqtalghan últ ókilimiz. Boyymyzgha ózin qor sanaytyn, qúldyq-baghynyshtylyq psihologiya ornaghan, aduyndy minezden kóp jaghdayda airylghan halyq ókilimiz, ony moyyndauymyz kerek jәne myna «tәuelsizdik» alyp bergen biylikting últtyq sana-sezimdi qayta janghyrtugha emes, kerisinshe barynsha túnshyqtyrugha júmys istegenining arqasynda, ekonomikalyq auyrtpashylyqtyng arqasynda barynsha sol jaghdaydan qútyludyng ornyna tútyna, tútyla týstik. Alayda, jigerli jastarymyzdy, sporttaghy t.b. jerlerdegi jetistikterimizdi, ómirding qay salasynda bolsyn janalyqty iygeruge degen qúlshynysty t.b. passionarlyq qúlyqtarymyz әli de bar ekenin bilip, sondyqtan bizge jauyqqandardyng eskerui, sanasuy da tiyis ekenin eske salamyz. Qysqasy, kók bórining gendik túrghyda berilgen órshildigi әli ólgen joq!

Qazaqty jalqau degen shyqty! IYә, keyingi kezdegi túrmystyng auyrtpashylyqtarynan kóbimizding boyymyzgha boykýiezdik, enjarlyq, jatyp isherlik, janalyqtan qashu t.b. siyaqty qasiyetsizdikterding ornaghany ras, osydan kelip, qazaq «ment, taksist, ohrandargha» ghana jaraytynday bolyp qaldy! Biraq, key sәtterdegi búrq eter qazaq minezi barshagha sabaq boluy mindetti. Solay!

Ata-babasy aq qar-kók múzda saqara dalada jýrip, ómir sýrip, tabighattyng tylsym dýleyimen alysyp-júlysyp eshtemege boy bermegen kóshpendi úrpaghy qalaysha jalqau bolmaqshy? Tipti, ózim kózimmen kórgen Sovet kezenindegi bir oqighany mysalgha keltire keteyin: aldynda aitqanymyzday taza qazaq auyldarynyng (sovhoz, kolhoz) tehnikalyq jabdyqtaluy, infraqúrylymdyq jýieleri, aralas, nemese basqa últtar túrghan auyldardan tómenirek bolghany eshkimge de qúpiya emes (onyng ýstine taza qazaqy auyldar búrynghy Patsha Ókimeti atalaryn quyp jibergen nashar qúmdauyt, shóleyt jerlerge  kolhozdastyru zamanynan ornalysyp qalghan, al suly, nuly jerlerge basqa últ ókilderi qonystanghan). Sonday qazaqy auyldyng (sharuashylyq baghyty qoy sharuashylyghy, egin...) adamdary kóbine eskileu MTZ-50 lermen-aq tyryldatyp jýrip, traversty «e ol ma ol trәtrding әukesi ghoy» dep at qoyyp-aq, jazday alystaghy ózen jaghasynan qúraq shóp shauyp, qys boyy qystaugha qúmgha ketken otarlardy jem-shóp-túz t.b. qajetti zattarmen 300-350 shaqyrym jerge deyin ayazdarda baryp qamtamasyz etip jýretin. Sodan bir nemis-orys túratyn auylgha qyzmetpen barghanym bar, bir-eki ay ghana istegenime qaramay diyrektor ornyna meni tastap, ózi demalysqa ketti. Sol eki ortada Jana Jyl qarsany bolghandyqtan sovhozda benzin bolmay qalyp, audan ortalyghyndaghy elevatorgha túqym kelip, shúghyl tasu qajet boldy, әitpese, temirjol aiyppúl salady. Oiymda eshteme joq eki KamAz-gha qosymsha traktorlar shygharudy bas injerenrge tapsyryp, audandaghy jinalysqa kettim. Týs aua kelsem, bar bolghany 80-90 shaqyrymdyq jerge baratyn traktorlar tabylmaghan. Ábden úrystym, sebebi ana qazaqy auylgha qaraghanda traktorlar jana (MTZ-80; T-150), tek qana traktorshylar onday jolgha shyghyp kórmegen, nemese, barghylary kelmeydi. Prinsipke bara otyryp, mengerushilerdi, mehanikterdi qosyp túryp, sol kýni týnge deyin júmys istettim. Osy mysaldan-aq qazaqtyng tehnikany jaqsy mengeretinin, jalqau emestigin kóre beriniz...

Til mәselesi

Últtyng eng birinshi beynesi, belgisi mәselesi tilge kelsek, biz qazaq, dýniyejýzindegi eng sorly elding biri shygharmyz. Búl turaly az aitylyp jatqan joq, aituday-aq aitylady, biraq, sol jabuly qazan jabuymen! Oghan, yaghny tilding damuyna birinshi kezekte Kremlige jaltaqtaghan biylik kinәli bolsa, ekinshi jaghynan aldynda aitqan ózin jeke bas, túlgha retinde joghaltqan qazaq kinәli. Osy orayda, ashynynqyrap jazghan maqalam bar eken sony, keltire otyryp, oilarymyzdy qosymsha toghytayyq.

Jalghasy bar...

Azken Altay

Abai.kz

14 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3531