AQPARATTY AUDARUMEN IS ALGhA BASPAYDY
Qazaq sayttary redaktorlarynyng túnghysh konferensiyasy:
Qazaq internetine tәn kemshilikterdi aiqyndap, erekshelikterin ekshep, qiyndyqtardan shyghar joldy qarastyrghan Qazaq sayttary redaktorlarynyng túnghysh konferensiyasy ótti. Sharada birqatar maqsat aiqyndaldy, jýieli júmys isteytin úiym qúrylmaq, arnayy qújat qabyldanyp, Ýkimetke jóneltilmek. Búl Qazaq internetindegi qordalanghan qiyndyqty sheshuge sep bolatyn siyaqty.
Qazaq sayttary redaktorlarynyng túnghysh konferensiyasy:
Qazaq internetine tәn kemshilikterdi aiqyndap, erekshelikterin ekshep, qiyndyqtardan shyghar joldy qarastyrghan Qazaq sayttary redaktorlarynyng túnghysh konferensiyasy ótti. Sharada birqatar maqsat aiqyndaldy, jýieli júmys isteytin úiym qúrylmaq, arnayy qújat qabyldanyp, Ýkimetke jóneltilmek. Búl Qazaq internetindegi qordalanghan qiyndyqty sheshuge sep bolatyn siyaqty.
Júrt Internet arqyly sauda jasaugha beyimdelgen: byltyr 250 mln. dollargha satyp alghan tauargha Internet-dýkender arqyly qol jetkizipti. Internetting kómegimen payda tabugha mýddeli kompaniyalardyng jarnamagha salghan qarajaty - 9 mln. dollar kóleminde. Álbette, múnyng bәri kisining kózin qyzyqtyrady. Biraq Qazaq interneti qalay damuda? 2013 jyldyng 22 qantarynda Astanadaghy «Qazmedia» ortalyghynda ótkizilgen Qazaq sayttary redaktorlarynyng konferensiyasynda Qazaq internetining týitkilderi, olardy sheshu joldary qarastyrylyp, sharagha qatysushylar tarapynan útymdy úsynystar aityldy. «Núr Otan» HDP men «Abay.kz», «Minber.kz» jәne «Alash-orda.kz» sayttary úiymdastyrghan konferensiyanyng ashylu saltanatynda «Núr Otan» HDP Hatshysy Erlan Qarin shara «Qazaq» gazetining 100 jyldyq mereytoyyna arnalyp ótkizilgenin atap ótti. Alghash ret úiymdastyrylghan sharagha elimizding týkpir-týkpirinen 100-den asa delegat qatysty. Kelesi basqosudy Almatyda ótkizu josparlanghan. Qazaq internetining ahualyna alandaytyndar arnayy klub qúrugha kelisti. QR Mәdeniyet jәne aqparat viyse-ministri Arman Qyryqbaevtyng mәlimdeuinshe, Ýkimet ýstimizdegi jyly 450 internet resursyn ashudy maqsat etip otyr. Sonday-aq, memleket tarapynan bólingen 1 mlrd. dollardyng 110 mln. dollary Internetke arnalghan. Ókinishke qaray, bizding «Internetti damytu sayttardy ashumen shektelmeydi. Qoghamdyq pikir tudyru, azamattyq ústanymdy qalyptastyruda Internetting yqpaly zor. Búl orayda әsirese auyldaghy aghayyndy Internetpen qamtamasyz etu kerek. Qazir auyl túrghyndarynyng barlyghy birdey Internetke qosylugha qarjylyq túrghyda qauqarsyz. Ýkimet qanday sharalar atqaruda?» degen saualymyz jauapsyz qaldy. Basqosuda bәsekege tótep beru mәseleleri de kóterildi. «Qazkontent» AQ Basqarma tóraghasy Aydos Qydyrmanyng payymdauynsha, elimizdegi 100 sayttyng ishinde eng bedeldi degen nebary 11 sayt bar. Al aqparattyq sayttar 2-3-pen shekteledi: «Qazaq sayttary arasynda qyzu bәseke jýrip jatyr dep aita almaymyn. Meninshe, ol endi bastalady».
Birinshi bólimdegi «Qazaq iynternetining damuy: erekshelikteri, ózekti mәseleleri» taqyrybyndaghy talqylaugha qatysushylar Qazaq internetin qoldau, memlekettik sayasattyng basty baghyttary, qazaq kontenti men sapa menedjmenti, qazaq auditoriyasyndaghy kraudsorsing problemalary, avtorlyq qúqyq mәseleleri, salalyq sayttardy týzu t.b. qauzady. Jiyn basynda «Abay-aqparat» qoghamdyq qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarym: «Býgingi jiynnan keyin tórt qújat qabyldaymyz. Birinshi qújat internet qauymdastyqtyng ózine qatysty bolmaq, yaghni, biz qay baghytta damuymyz kerek? Qazaq oqyrmanyn, qazaq tútynushysyn qalay qanaghattandyramyz? Qanday aqparat jetpey jatyr? Taghy da qanday sayttar kerek? Osylaysha, ózimizdi-ózimiz yntalandyratyn, jana beles, jana baghyt beretin jospar bolsa dep otyrmyz. Ekinshi qújatty memlekettik organdargha jiberemiz. Biz industriyanyng bóligi retinde, tútynushy retinde memlekettik organdardan aqparattyng eng aldymen qazaq tilinde, sosyn orys tilinde shyghuyn talap etip otyrmyz. Aqparat orys tilinde shyghyp, sosyn ony audaryp jatsaq, memlekettik tildi qalay damytamyz?» dep mәlimdegen bolatyn. Qújattar eki-ýsh kýnning ishinde úsynystar men tilekterdi eskere otyryp týzilip, tiyisti oryndargha joldanbaq. Búl mýddeli toptyng maqsatty týrde júmys isteuine sep».
«Býginde qazaq internet kenistigi qaryshtap damyp keledi. Orystildi kontentting 20 jyldaghy qadamyn 4-5 jylda baghyndyrdyq» degen Aydos Sarym byltyr 200-ge juyq aqparat qúralynyng tól sayty ashylghanyn aitty. Endigi mindet - atalghan kórsetkishti eki esege arttyru. Konferensiya barysynda IT salasyna jetik mamandardyng qataryndaghy Ashat Erkimbay men Janarbek Matay - Amerikadan, Aqytbek Sheriyazbek Qytaydan baylanysqa shyghyp, qúndy pikirlerimen bólisti. Mysaly, Ashat Erkimbaydyng pikirinshe, IT salasyn jaqsy mengergen Internet jurnalisterdi dayyndaugha memleketten arnayy granttar bólinui tiyis.
Basqosuda jii kóterilgen taqyryp - qarajat tapshylyghy. Yaghny qolda bar mýmkindikting ayasyn keneytu ýshin memleketten aqsha bólinui tiyis. Biraq búl pikirmen kelispeytinder de tabyldy. Mysaly, CNP Processing GmbH internet prosessorynyng bas menedjeri, «Award.kz» Últtyq internet syilyghy» qoghamdyq qorynyng diyrektory Konstantin Gorojankin Internet naryghyndaghy bos kenistik tizginin sheteldikterge bermes ýshin memlekettik qoldaudy kýtpey-aq belsendi týrde әreket etuge shaqyrdy. Onyng pikirinshe, elimizdegi múnay men gazdyng moldyghy jastardy erkeletip jibergen. Sebebi IT salasynyng mamandary joba jasap, aqsha tabugha talpynudan góri mansap quyp, dengeyi joghary jalaqy alugha úmtylady. Osynyng saldarynan zamanauy tehnologiyany jaqsy mengergen mamandar ózge salagha ketude. Ol «qazaq jastary zamanauy tehnologiyanyng qyr-syryn biluge qabiletsiz» degen synarjaq pikirdi teriske shyghardy: «Ózbekstanda qazir birinshi oryndy iyemdenetin Internet-portaldyng irgetasyn qalaghan qazaq jigitteri kәsiby túrghyda jýrgizip otyr. Olardyng Qazaqstanda jasaghan «Nur.kz» jobasy da elimizde tabysqa ie boldy». Elektrondy kommersiya mәselesinde K.Gorojanin «qazaqtar Internet dýkender arqyly sauda jasaugha mýddeli emes» degen pikirmen de kelispeytinin jetkizdi. Onyng aituynsha, byltyr Internet arqyly Qazaqstanda 250 mln. dollargha sauda jasalghan: «Eger elimizdegi qazaqtar sanynyng 65-70 payyzgha jaqyndap qalghanyn eskersek, Internet arqyly júmys jasaugha, payda tabugha qazaqtardyng da mýddeli ekenin jәne búl túrghydan alghanda asa belsendi ekenin eshkim joqqa shyghara almaydy. Qazaqstandyq temirjol qyzmetindegiler Internet arqyly 1 millionnan astam biylet satylghanyn habarlady. Byltyrdan beri kinoteatrlar biyletterin Internet arqyly satu qyzmeti iske qosylghan boyda alghashqy 4 aida 25 myng biylet satylypty. Búl qazaqstandyq naryqta bos kenistikting kóptigin jәne qaltasy qalyng otandastardyng barlyghyn kórsetedi. Osy mýmkindikti útymdy paydalanu kerek». Qazir www.baq.kz saytyna kýnine 10-13 myng adam enedi deydi. Sayt jarnama arqyly qarjy tabugha kónil bólude. Al tәuligine 20 myng adam kiretin Súraq-jauap saytynyng jetekshisi Erbol Serikbay kórsetkishti 50 myngha deyin jetkize alatynyna senimdi bolghanymen, tehnikalyq mýmkindikter shekteuli ekenin aitty. Búl qiyndyqty sheshuge de qarjy tapshy.
Taghy bir manyzdy mәsele, Qazaq qoghamynda Internet sauda - qauipti degen ýrey bar. Qauipsizdikke qatysty qoyylghan saualgha K.Gorojaniyn: «Eger siz dýkennen ne bazardan zat ne tauar satyp alsanyz, tútynushylyq qúqyqqa qatysty qújatqa sәikes әreket etumen shektelesiz. Aytalyq, únamaghan nemese sәikes kelmegen zatty 14 kýnde qaytaryp beru kerek. Al eger Internet arqyly satyp alsanyz, búl 30-90 kýn aralyghyna deyin úzarady». Osy orayda, qazaqtildi internet-tútynushylardyng sanyn bilmekke talpynghan moderator Rauan Kenjehanúly otandyq Internet sayttardaghy basty betting býginde kóbinese orys tilinde ashylatyny turaly mәsele kóterdi: «Konferensiya qorytyndysynda qabyldanatyn Qararda Qazaqstandaghy barlyq kommersiyalyq, kommersiyalyq emes úiymdardyng Internet resurstarynyng alghashqy beti memlekettik tilde bolsa» degen úsynysty qossaq».
Jarnama agenttikterining negizinen orys tilinde júmys jýrgizetinin aitqan Erbol Serikbay dostarymen birge qazaq jarnama agenttigin ashugha bel bughanyn jetkizdi. Onyng oiynsha, sayttargha adamdardyng az kiru sebebi, web-maqalalardyng taqyryby men mәtini Internetke negizdelmeydi. Qazaq internetining basty problemalary retinde statistikanyng joqtyghyn ataghan Gorojanin jarnama berushilerding seriktestik ornatarda statistikagha basymdyq beretinin eskertti. Mysaly, byltyr jarnamadan týsken qarajat kólemi 9 mln. dollargha juyq kórinedi: «Eger qazaqstandyq sayttar osy mәseleni tez arada qolgha almasa, jarnama bizding aqshamyzgha aldynghy ondyqtan oryn alghan reseylik kompaniyalargha, Facebook, Google t.b. ketui әbden mýmkin. Juyrda www.zero.kz saytynyng basshysymen kezdeskende qazaq sayttary ýshin arnayy tarmaq qosa alatynyn aitty. Eseptegish arqyly qazaq tilindegi qay saytqa qansha adam kirgenin, súranysqa ie qanday sayt baryn jarnama berushiler bilip otyrady».
Qazaq tilindegi kontent qalyptastyrudyng basty problemalaryn tizbelegen mamandar Internetti damytugha әr qazaq mýddeli boluy kerek degen oy aitady. Mysaly, IT mamany Timur Bektúr: «Keybir qandas Internetten balasyna qazaqsha ertegi taba almaghanyna qynjylady. Negizi eger dauysynyz jaghymdy bolsa, mikrofon alyp, sol qazaq ertegilerin óziniz nege taspagha jazyp, Internetke ilmeysiz? Qazaq kontentin kóbeytuge әr azamat atsalysuy qajet»,- dedi.
Terminologiya mәselesin talqygha salghan ýshinshi bólimde Skype arqyly baylanysta bolghan Janarbek Matay Qytayda, Koreyada, Japonda kóp IT terminderin óz tilderine audarmay-aq, sol kýiinde qoldanatynyn aitty. Sebebi IT-ge kýn sayyn jana termin qosylady. Mysaly, kroudsoursiyn, Big datalar - jana terminder. Ókinishtisi sol, bizde halyqaralyq terminderdi qazaqshalaugha qúmarlar kóp. Osy orayda, «Abay-aqparat» Qoghamdyq qorynyng viyse-preziydenti Aydos Sarym kirill qarpinen latyn qarpine audaratyn baghdarlamany óz qarajattaryna jasatyp, qazaq sayttaryna beruge dayyn ekendikterin aitty. Al týrki elderining biriguine qarip mәselesi kedergi keltirip otyrghanyn jetkizgen QR Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi Til komiyteti tóraghasynyng orynbasary, terminolog Sherubay Qúrmanbayúlynyng aituynsha, terminderding 31 tomdyghy dayyndalyp jatqan kórinedi. Al dәstýrli jurnalistika men Internet jurnalistikanyng erekshelikteri men kemshilikterin saralaghan songhy bólimde Internettegi kopipost, yaghni, kóshirip basu, bәsekening joqtyghy, avtorlyq qúqyqtyn, jurnalistikalyq etikanyng saqtalmauy t.b. mәseleler әngimege arqau boldy. Negizi Internettegi «jiyendik jasau» derti asqynyp bara jatqany ras. Búl turaly óz oiyn bildirgen Aydos Sarym: «Keyde mening aitqan pikirlerim audandyq gazetterge rúqsatsyz shyghyp ketip jatady «Aydos Sarym Almatydan habarlaydy» dep. Sosyn jýrgening audandyq gazetting «arnauly tilshisi» qyzmetin atqaryp. Qazaq interneti damysa eken degen tilektestikten ghana ýnsiz otyrmyz әzirge. Biraq múny toqtatu kerek»,- dedi. Sonymen, Konferensiyada aitylghan úsynys-tilekter aldaghy 2-3 kýnning ishinde jinaqtalyp, qorytylyp, arnayy qújat retinde dayyndalady da, tiyisti oryndargha joldanady. Búl Qazaq internetining damuyna mýddeli qandastardyng alghashqy qadamy. Alda qiyn ótkel men atqaratyn qyruar tirlik túr. Alayda maqsat - aiqyn, mýdde - ortaq, qúlshynys - joghary. Demek, alynbaytyn asulardyng joqtyghyna senemiz.
Nәziya JOYaMERGENQYZY
"Týrkistan" gazeti
