2022 jyly 22 qazan kýni QKP-nyng HH sezi jәne 1-plenumy ayaqtaldy. Sezding birinshi kýni Sy Szinipin jasaghan bayandamagha negizdelip aldyn ala aitqan boljamdarymyz tolyghymen keldi (qaranyz: «Qytayda Sy Szinipin dәuiri bastalady» Abai.kz.18.10.2022 j.). Áriyne, biz sezding songhy kýngi otyrysynan eks-bas hatshy, memleket tóraghasy, әskery kenesting tóraghasy bolghan Hu Szinitaodyng kýshtep shygharyp jiberiletinin boljay almadyq, ondaydy boljau da mýmkin emes. Búl QKP tarihynda bolmaghan masqara oqigha әlemdi tanqaldyrdy. Múnyng ózi biz aitqanday Sy Szinipin dәuirining bastalghanyn aighaqtaytyn qúbylys boldy.

HH sezding 1-plenumynda QKP Ortalyq komiytet mýsheleri, kandidat mýsheleri, Ortalyq tәrtip tekseru komiytetining mýsheleri, Sayasy buronyng mýsheleri jәne túraqty mýsheler saylandy. Sayasy buro jәne Sayasy buronyng túraqty mýsheleri Sy Szinipin jәne onyng «armiyasy» dep atalatyn eng senimdi jaqtastarynan qúryldy. Sonymen «Odaq toby» (Kommunistik jastar odaghy «tuan pai») nemese reformashylar ókilderi tolyghymen biylikten tazartyldy. Demek, búl retki saylau aiqasynda Sy Szinipin tolyq jeniske jetip, elden erekshe ýshinshi kezek bas hatshysy bolyp saylandy.

Qytayda QKP Ortalyq komiyteti Sayasy burosynyng jeti mýshesi memlekettik biylikting tútqasyn ústaydy. Jana qúramdaghylardyng qyzmet bólisi: Sy Szinipin - QKP OK-nyng bas hatshysy, QKP OK Áskery kenesting tóraghasy; Ly Syan - QHR premier ministri (2023 jyly nauryzda ótetin Býkilqytaylyq halyq ókilderi jinalysynda saylanady), Chjao Leszy - Býkilqytaylyq halyq ókilderi jinalysy komiytetining basshysy (ol da 2023 jyly nauryzda saylanady), Van Hunin - Býkilqytaylyq sayasy konsulitativtik kenesi komiytetining tóraghasy (búl da 2023 jyly nauryzda saylanady), Say Sy - Ortalyq tәrtip tekseru koiytetining basshysy, Din Suesyan - premier ministrding birinshi orynbasary, Ly Sy  - OK sekretariat hatshysy bolyp belgilendi. Qytay basshylyghyn tek bir taraptyng adamdary iyelenui alghash ret bolyp otyr. Mao Szedun dәuirinde de onday bola almaghan-dy. Mao bolsyn, Den bolsyn joghary biylik bólisine әr taraptyng ókilderine tiyisti oryn beretúghyn.

Qytaydyng kýshtik ministrlikteri, memlekettik manyzy bar qalalar, manyzdy provinsiyalar men avtonomiya audandarynyng basshylary Ortalyq komiytetting sayasy burosyna saylanady. Sayasy buronyng mýsheleri búryn 25 adam bolushy edi, búl joly 24 adamgha qysqarghan. Sayasy buro mýshesinen Shynjang partiya komiytetining eks-hatshysy Chini Suanigo shygharylyp, onyng ornyna qazirgi hatshy Ma Sinjuy engizilipti.

QKP – Qytaydyng birden bir bastauysh partiyasy. Onyng sayasy baghyty «Partiya jarghysynda» anyqtalady. Al «Partiya jarghysy» әr retki sezderde óndelip, kezektegi partiya basshylarynyng iydeyalarymen tolyqtyrylyp otyrady. Búl joly da «Partiya jarghysyna» ózgerister engizildi. QKP HH sezining «Partiya jarghysy (ózgertilgen núsqasy)» jóninde qabyldaghan qaulysynda: «Sy Szinipinning jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasy – qazirgi zamanghy qytaylyq marksizm, sonday-aq HHI ghasyrdaghy marksizm, qytay mәdeniyeti men qytay ruhaniyatynyng zamana jauhary. Partiyanyng HIH sezinen bergi Sy Szinipinning jana dәuirdegi  qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasynyng jana damuyn partiya jarghysyna engizudi sezding bir auyzdan qoldauy – Sy Szinipin joldasty yadro etken Partiya Ortalyq komiytetining - partiyanyng teoriyalyq innovasiyasynyn, praktikalyq innovasiyasynyn, rejim - jýie innovasiyasynnyng jana jemisi bolyp tabylady. Sondyqtan sezd býkil partiyany «ekini túraqtandyrudyn» (Sy Sinipinning Partiya Ortalyghyndaghy yadrolyq ornyn jәne býkil partiyadaghy yadrolyq ornyn túraqtandyru – N.M.) sheshushi mәnin tereng týsinip, Sy Szinipin jana dәuirdegi qytaylyq ereksheliktegi sosializm iydeyasyn jan-jaqty tiyanaqtandyryp, onyng búl iydeyasyn partiya men memleket qyzmetining barlyq prosessinde tiyanaqtandyrudy talap etedi». ... Sezd «Partiyanyng әr dәrejeli úiymdary men partiya mýshelerin Sy Szinipin joldasty yadro etken Partiya Ortalyq komiytetinin  myqty basshylyghynda, qytaylyq ereksheliktegi sosializm tuyn biyik kóterip, ... sosialistik zamanauy memleket qúru ýshin, qytay últynyng úly kórkengin iske asyru ýshin júdyryqtay júmylyp kýres jýrgizudi talap etedi» delingen. Búrynghy «Jarghydaghy» «Partiya әrqanday formadaghy jeke adamnyng basyna tabynugha tiym salady» degendi saqtay otyryp, «sonymen birge partiya men halyqtyng mýddesine ókildik etken basshynyng bet-bedelin qorghaydy» dep kórsetken ekinshi taraudyng altynshy bóliminde. Búl sózding kimge qaratylghany aitpasaq ta týsinikti. Al Sy Szinipin iydeyasy – qazirgi zamanghy «qytaylyq marksizm», tipti «HHI ghasyrdaghy marksizm» retinde QKP-nyng jetekshi iydeyasy etip belgilendi. «Jarghynyn» 30-tarauynda: «Kәsiporyndarda, auyl-qystaqtarda, mekeme mektepterde, auruhanalarda, ghylymiy-zertteu instituttarynda, kóshe-shaghyn audandarda, qoghamdyq úiymdarda, halyq azattyq armiyasynyng rota jәne basqa bólimderinde, әiteuir  resmy partiya mýshelerinen ýsh adam bolsa, bәrinde partiya úiymy qúrylady» dep jazylghan. Búlar tynnan engizilgen prinsipter.

Qytaydyng bolashaq damu baghdarlamasynda sayasilyq basym bolghan. Qoghamnyng damuy, memleketting kemeldenui ýzdiksiz janghyru – modernizasiya arqyly jýzege asatyn ýderis. Sezde Qytay Kompartiyasynyng basshylyghyndaghy sosialistik modernizasiya tek qytaylyq erekshelik negizinde jýretinin aitady. Sosializmning ereksheligi – memlekettik, әleumettik  jәne újymdyq menshikter jýiesimen anyqtalady. Qytay keleshekte «joghary dengeydegi sosialistik naryqtyq ekonomika jýiesin qúramyz, sosializmning negizgi ekonomikalyq jýiesinde tabandy bolamyz jәne ony kemeldendiremiz, sonday-aq memlekettik emes ekonomikany qoldaymyz jәne olargha jetekshilik etip otyramyz» dep kórsetken. Búl Sy Szinpiin dәriptep kelgen memleket menshigindegi kәsiporyndardy ýlkeyte týsu, yaghny memlekettik menshikti damytu, jekemenshikti azaytu iydeyasynyng baghdarlamagha enui bolyp tabylady. Endigi jerde qytay ýkimeti naryqtyq ekonomikany damytudan góri josparly memlekettik menshiktegi sharuashylyqty damytugha basymdylyq beredi. Alayda halyqaralyq sauda erejesinde memlekettik menshiktegi kompaniyalardyng ónimderining halyqaralyq sauda bәsekesine týsuine shekteu qoyylghanyn eskersek, qytay ónimderining halyqaralyq rynoktaghy pozisiyasy әlsireui ghajap emes.

Dәstýrli sosialistik qogham úghymynda, azamattar arasynda siniri shyqqan kedey de, shalqyghan baylar da bolmauy kerek. QHR qúrylghan alghashqy jyldarda baylardy kampeskelep, kedeylerding qataryna týsirgen bolatyn. Al Den Syaopin reformasy jyldarynda bir bólim adamdardyng aldymen bangyna jaghday jasaldy jәne kedeylerdi sýiemeldeu sayasaty qoldanyldy. HH sezd bayandamasynda «Partiya songhy on jyldan beri kembaghaldardy kedeylikten aryltu, jappay orta dәuletti qogham qúru tarihy mindettin oryndady» dep tújyrymdady. Alayda ótken jyly ghana Premier ministr Ly Kesyan «elimizde 600 mln adamnyng ailyq tabysy 1000 yuanigha jeteydi» degen bolatyn. Múnyng naqty jaghdayyn biz anyqtay almaymyz. Anyghy - qytaylyq shirigen baylardyng jalpy sany AQSh-tyng baylarynan kóp eken. Búl AQSh sarapshylarynyng mәlimeti. Qytaylyq sosializmning sipatyna say, Sy Szinipin «ortaq baidy» dәriptep kelgen edi, endi onyng búl iydeya sezd baghdarlamasyna engizilip  «tabysty bólu tәrtibi, baylyqty qordalau mehanizmderi qalypqa keltirildi» dep atap kórsetildi. Keleshekte qytaylyq baylardyng tabysynan jýieli týrde salyqtan tys «jylu jinalyp» túratyn bolady. Demek, endigi jerde Qytayda naryqtyq ekonomikadan góri josparly ekonomika mehanizmderi qayta jandanatyn bolady.

Memleketting sipaty onyng mәdeniyetinen, órkeniyetinen kórinip túrady. Sezd baghdarlamasynda mәdeniyetti damytu turaly: «biz marksizmning iydeologiyadaghy jetekshilik orny men týbirli jýiesine tabandy bolamyz, sosializmning yadrolyq qúndylyqtary boyynsha sosialistik progrestik mәdeniyetti damytamyz, revolusiyalyq mәdeniyetti sәulelendiremiz, memlekettik mәdeniyetting júmsaq kýsh quatyn jәne qytay mәdeniyetining yqpal kýshin ýzdiksiz nyghaytyp otyramyz»; «Elimizdegi dinderdi qytaylandyru baghytynda tabandy bolyp, belsendi týrde dinderdi sosialistik qoghammen sәikestendiruge belsendi jetekshilik jasaymyz» dep belgilegen. Endigi jerde qytay mәdeniyeti tipti de sosialistik, revolusiyalyq baghytta óristeydi. Al Qytaydaghy últtar mәdeniyetine qoldanyp otyrghan qazirgi birtútastandyru - qytaylandyru sayasaty jalghasa beretin bolady.

Qytaydyng syrtqy sayasaty jóninde sezd qújatynda:«qytaylyq ereksheliktegi diplomatiyany jan-jaqty óristetemiz. Biz tipti de belsendi týrde ashyq esik strategiyasyn jýrgizemiz, «Bir beldeu – bir joldy» birge qúryp, ony halyqaralyq brendke jәne minberge ainaldyramyz. Biz qytaylyq ereksheliktegi Úly memleket diplomatiyasyn ilgeriletemiz, adamzat taghdyrynyng ortaq qauymdastyghyn qúrudy da damyta týsemiz. Biz jana tiptegi halyqaralyq qatynas qúrudy ilgeriletemiz, әlemdi basqaru jýiesin reformalau men qaytaqúrugha belsendi qatysamyz» delindi. Búlar is jýzinde Sy Szinipin biylikke kelgennen beri jýrgizip kele jatqan Qytaydyng syrtqy sayasaty men diplomatiyasy, keleshekte de jalghasa beretin bolady.

Kezinde Den Syaopin «kózge týspey damu kerek» («tao guang yang hui») degen syrtqy sayasat belgilegen edi. Alayda, Sy Szinipin «Mao Szedun qytay halqynyng ensesin kóterdi, Den Syaopin qytay halqyn bayytty, endi qytay halqy kýsheydi» degen týsinikpen halyqaralyq qatynastarda óktemdik diplomatiyasyn jýrgizdi. Alayda onyng búl sayasatynyng nәtiyjesi Qytaygha onsha ontayly bolmady. Qazirgi tanda qytaydyng halyqaralyq ortasy qatty kýrdelendi, tipti syn-qater búlttary qalynday týsti deuge bolady.

Ártýrli sebepterge baylanysty qytaydyng әleumettik ekonomikalyq damu qarqyny tómendedi. Sondyqtan sezd qújatynda qauipsizdikti qamtamasyz etu men kýres jýrgizu basa dәriptelgen. «Biz memlekettik qauipsizdikti qorghau quatymyzdy nyghaytamyz, memlekettik biylik qauipsizdigin, jýie qauipsizdigin, iydeologiya qauipsizdigin batyl saqtap, astyq, energetika, resurs, manyzdy industriyalardyng qauipsizdigine kepildik etip, azamattarymyzdyng shetelderdegi zandy mýddesin qorghaymyz» dep atap kórsetti. Áriyne, әlemning әr elinde Qytay mýddesi bar. Dey túrghanmen Qytaydyn, qytaylyq azamattardyng Qazaqstanda manyzdy mýddesi qalyptasqanyn eskersek, eki el arasynda mýddeler qaqtyghystarynyng oryn aluynan saqtanghanymyz abzal.

Qazirgi tandaghy Qytaydyng ishki-syrtqy sayasy ekonomikalyq ortasy búrynghydan kýrdeli. Qytay ekonomikasynyng joghary qarqynmen damu kezeni ótip ketti. Tipti qytaydyng «Álem fabrikasy» orny da ózgerude. Soghan baylanysty olardyng «Bir beldeu - bir jol» mega jobasynyng tәsilderi ózgerui mýmkin. Sondyqtan bolar, sezde «biz joghary sapada «bir beldeu – bir jol» jobasyn iske asyramyz» deydi. Qazaqstan men Qytay arasyndaghy «bir beldeu – bir jol» ayasyndaghy jobalar jalghasady. Biraq búrynghyday qomaqty investisiyalar men kreditter elimizge qúiyla berui ekitalay. Alayda Qytay әleumettik ekonomikalyq infraqúrylymdar jýiesin zamangha say qalyptastyrghan el bolghandyqtan, Qazaqstan-Qytay arasynda qalyptasqan qarym-qatynastar saqtalady, damidy dep sanaymyz.

Nәbijan Múqamethanúly

Abai.kz