Til, әriyne, janaryp, týrlenip, damyp, kýrdelenip túratyn qúbylys. Biraq osynyng bәri tilge tәn eken dep, tildi «tilim-tilim» etuge әste bolmaydy. Áste bolmaydymyz az, mýlde bolmaydy. Ángimemiz ana tilimiz - qazaq tiline qatysty órbiytindikten turasyna kósheyin, qazir «әlipti tayaq» dep bilmeytinder әdebiyetke әlekedey jalanyp kelip әlek salyp jatyr. Áytkenmende, Jýsipbek Qorghasbek aghamnyng tәmsiline salyp qayyrsam, aitayyn degenim búl emes. Onyng ýstine qazaq tilining bar mýmkindigine   kórkem әdebiyet tili ólshem bola almaydy. Qazaq tilining qorynda kәsiptik, salalyq sózder jetip artylady. Mal sharuashylyghyna, anshylyqqa, dihanshylyqqa, balyq sharuashylyghyna, medisinagha, túrmystyq zattargha, astronomiyagha, t.b. qatysty sózder qanshama! Marqúm, jany jәnnatta bolsyn, Jaghda Babalyq aqsaqal kózining tirisinde qazaq tilindegi týbir sózderding ózi bir milliongha jetedi dep jýretin. Mine, keremet! Al qazir osy keremetimiz qazaq tilinen balamasyn tapqan, jas úrpaqtyng kýndelikti qoldanystaghy tiline ainalghan jana ghylymy tehnika tilimen, sayasat tilimen, mәdeniyet, filosofiya tilimen ilgerlep barady. Býgingi jas buyn ýlkender siyaqty «samolet» dep «sambyrlamaydy», «úshaq» dep «úshyp-qonyp» kete beredi. «Klass» dep tyrashtanbay-aq «synyp» dep syrghy salady. Osy «úshaq», «klass» degennen shyghady.

Til, әriyne, janaryp, týrlenip, damyp, kýrdelenip túratyn qúbylys. Biraq osynyng bәri tilge tәn eken dep, tildi «tilim-tilim» etuge әste bolmaydy. Áste bolmaydymyz az, mýlde bolmaydy. Ángimemiz ana tilimiz - qazaq tiline qatysty órbiytindikten turasyna kósheyin, qazir «әlipti tayaq» dep bilmeytinder әdebiyetke әlekedey jalanyp kelip әlek salyp jatyr. Áytkenmende, Jýsipbek Qorghasbek aghamnyng tәmsiline salyp qayyrsam, aitayyn degenim búl emes. Onyng ýstine qazaq tilining bar mýmkindigine   kórkem әdebiyet tili ólshem bola almaydy. Qazaq tilining qorynda kәsiptik, salalyq sózder jetip artylady. Mal sharuashylyghyna, anshylyqqa, dihanshylyqqa, balyq sharuashylyghyna, medisinagha, túrmystyq zattargha, astronomiyagha, t.b. qatysty sózder qanshama! Marqúm, jany jәnnatta bolsyn, Jaghda Babalyq aqsaqal kózining tirisinde qazaq tilindegi týbir sózderding ózi bir milliongha jetedi dep jýretin. Mine, keremet! Al qazir osy keremetimiz qazaq tilinen balamasyn tapqan, jas úrpaqtyng kýndelikti qoldanystaghy tiline ainalghan jana ghylymy tehnika tilimen, sayasat tilimen, mәdeniyet, filosofiya tilimen ilgerlep barady. Býgingi jas buyn ýlkender siyaqty «samolet» dep «sambyrlamaydy», «úshaq» dep «úshyp-qonyp» kete beredi. «Klass» dep tyrashtanbay-aq «synyp» dep syrghy salady. Osy «úshaq», «klass» degennen shyghady. Mening bir jaqyn dosymnyng balasy ilgeride, úmytpasam 2004-2005 jyldar-au deymin, mektep tabaldyryghyn attaytyn bolyp apasy (dosymnyng júbayy) balasyn jetektep dәrigerlerding tekseruine barady. Barsa, bәri dúrys! Balanyng densaulyghy, oqugha qabileti tolyghymen jetedi. Aq halatty abzal jandar kitapshagha ong baghalaryn berip, jazyp jatady. Tek... kóz dәrigeri ghana «balanyzdyng kózi nashar kóretin siyaqty» dep tújyrym jasay jazdaydy.

Sóitse әngime bylay bolghan eken. Dәriger balamyzdy arqalyghy bar oryndyqqa otyrghyzyp qoyady da, bir kózin dóngelek tabaqshamen japqyzyp, qabyrghada ilingen suretterdi súray basataydy. «Mynau ne?» deydi ol kýshikti kórsetip. Kýshik kórip ósken bala kýlip jiberip, «kýshik» deydi. «Mynau ne deydi?» balanyng kózinen kózin almay qarap túrghan medbiykemiz taghy bir maqúlqattyng әlde bir zattyng suretin súq sausaghymen menzep. Balamyz janylmaydy. Biraq, medbiykemiz «al, mynau ne?» dep  «qanatty qústy» kórsetkende «úshaq» deydi bizding memlekettik til mәselesimen erte shúghyldanyp qoyghan «qaghyndy kelgir» qara siraghymyz. «Ne deysin?» dep qaytalap súraydy qayran aq halatty abzal jan әldebir «aqaudy» balanyng boyynan bayqap qalghanday. «Úshaq» deydi úlymyz úmtylyp. Osy kezde medbiyke bayqús kýrsinip jiberip: «Tatesha, aiypqa aiyp etpeniz, balanyz dúrys kórmeydi» deydi dosymnyng júbayyna qarap. «Nege kórmeydi? Kóredi», - deydi asyqpay sóileytin bizding qúrdas. «Kórmeydi, - deydi medbiyke qyz qyzynyp ketip. - Kórse, samoletti «pyshaq» dep nojikpen shatastyrmas edi ghoy». «Ol «pyshaq» degen joq, «úshaq» dedi. Óitkeni bú bala «samolet» degendi estimegen. Samoletting audarmasyn - úshaqty biledi», - deydi mәn-jaydy babymen bayandaytyn qúrdasamyz. Sol kezde baryp medbiyke shirkin, «e-e» dese kerek.

Al biz «e-e», desek te, «ne» desek te, keyingi birer jyldyng jýzinde әlgi «úshaqqa» qarsy «qúshaq-qúshaq» pikirlerdi qaulatyp jýrmiz. Nege deseniz, «úshaq» degen týrikting sózi eken. Sol týrikting týkke túrmaytyn sózine baylanbay samoletimizge qayta mingenimiz dúrys eken. Tilshiler sóy dep jatyr. Ghalymdar sóy dep. Tilshi-ghalymdar bylay túrypty, oibay-ou, Elbasymyzdyng ózi sóy dep jatyr emes pe? Qúday-au, bizde Elbasymyz aitqan song jan qalady ma, bәrimiz jarbandap, jabyla úrandap úshaqty  rasynda pyshaqtap tastaugha bel buyp, týnerip alghanbyz. «Úshaq» degen «úshynyp ólsin» degendey jaghdaydamyz. Sonda deymin ghoy,  úrshyghy ainalghyr  «úshaq» degen sózding qazaqqa ne qastyghy bolyp edi búryn sondy? Ne istep qoydy ol qazaqqa?! «Kәri-qúrtan, shal-shauqan, agha buyn endi qazaq tilin ýirenbeydi, ýirense, jastar ýirenedi» dedi biyligimiz bir kezde. Kelise kettik, әdetimizshe kóne qoydyq. «Jas buyn birer jylda qazaqsha sayrap shygha keletin shyghar» destik. Qaydam. Qazaq tilinen ainu, qaghynan jeru qazaq ortasynda sәbet ókimeti kezindegisinen әri qarqyn alyp ketti. Qazaq jastarynyng «tilin syndyrghan»  birer sózding biregeyi ainalayyn «úshaq» edi, sonyng ózin kóp kórip úshyryp әketpekpiz osy kýnderi.

Qazaq biyligi qit etse, «halyqaralyq termin sózderdi qazaqshalay beruding qajeti joq» dep ejireyip, qasqyr kórgen eshki kózdenip shygha keledi. Onysyn bir retten dúrys ta delik. Biraq keyde  qatty ketip qalady. Mysaly, samoletti әlem halyqtary birauyzdan «samolet» dep atamaydy. Býgingi jer shary túrghyndaryna ortaq til - aghylshyn tili desek úshaqty, keshirinizder, samoletti aghylshyn tilin biletinder «pleyn»  (plane) deydi. Solay eken, endeshe әlgi halyqaralyqshyldyghymyz qayda qaldy? Sirә, búl bizding «halyqaralyq termin sózderdi saqtayyq» deytin saqtyghymyzdan emes, úshaq degen pәleni aityp, týrkishildikting úshyghyna shaldyqpay, samoletimizben salyp úryp sol bayaghy «qonysymyzgha», ormanday qalyng orysymyzgha oralayyqtyng ashyq beti bolsa kerek. Áytpese, qazaq tildi ortagha әbden sinisip, tipti onay aitylatyn úshaqta nemiz bar? Ony az deseniz, «úshaq» sózi qazaqtyng tәuelsizdigimen birge jasasyp, birge ómir sýrip keledi. Sondyqtan  bir qatal zang shygharyp, qatang baqylap, «úshaq» degenderdi qaraqshy, qanypezerlermen tendey etip qamap tastamasaq, halyqtyng auzy ýirenip qaldy, әi, endi tyilmaydy-au...

Úshaq sorlynyng kýiin keship bastaghan taghy bir sóz bizde - múrajay. Múrajay, ras muzey. Aghylshyn tilinde -  museum. Múrajay, biraq muzeyding qazaq tilinde әp-әdemi balamasy bolyp qalyptasyp ýlgerdi. «Jay» dep qazaq túraq-mekendi, shanyraqty, t.b. ataydy. Sonda múrajayymyz múragha qalghan zattardyng - jәdigerlerding jayy, baspanasy, ýii degen úghymdy bildiredi emes pe?  Muzeydi múrajay desek, elimizding ótken-ketkenin eksponattar arqyly tanyghysy keletinder mandayshadaghy «múrajaydy» kórip, múrnyn shýiirip ketip qala ma? Týsinbedim. Búl da sol «súmdyq-ay, qazaqshalanyp bitippiz ghoy, býituge bolmaydy» degen qasaryspa minezden tughan qyrys birdene. «Zerthana», «múraghat» degen sózderding de qazaqylyghyna biyligimiz biyshik ýiirip bastady qazir. Endeshe eshbir sózdi, әsirese, orystan kelgen kirme sózderdi audarmay, qazaqsha balamasyn izdemey, týrtinbey, shúqynbay tynysh jýreyik. Sol dúrys. Sol dúrys desekte tilding janaryp, týrlenip, jana quat alyp, janalyqqa beyimdelip ómir sýretin mәdeny qúbylys ekendigin oilasaq, qayran qazaq tiline janyng ashidy. Biylikting janaghynday sózderge jarmasuy -  qazaq tili ghylymgha, zamangha iykemdelmey «qoyyn qúrttap, airanyn úrttap», «jer tyrmalap», «ang qaghyp»  dalada qalsyn  degen kýmәndi pighylyn anghartady bizdinshe. Kezinde Ahmet Baytúrsynúly bastaghan alash ardagerleri bóten tilden enip jatqan sózderdi audarghanda onyng qazaqsha balamasyn dәl tabayyq, qazaqtan tabylmasa, týbi bir týrki júrtymyzdan izdeyik, olardan da tabylmasa, sol sózdi qazaq tilining tabighy zandylyghyna oray paydalana bereyik desip bәtualasqan eken. Sony býgingi tilshi ghalymdarymyz da paydalanyp otyr. Tilshilerimizdi «týk bilmeytin topas» deuge óz basym әste kelispeymin. Óitkeni tilshi ghalymdardyng sasyasat baqpay alansyz júmys isteuine biyliktegi bútty-shattymen jýrgen sholaq belsendiler mýmkindik bermey keledi. Sonyng saldarynan bolyp qazir kәsiby biligi kem, qazaq tilinen maqúrym bireuler   adam úyalatyn audarmalar jasap, bylayda qaghaju kórip jasyp qalghan qazaq tilin mazaq tilge ainaldyryp bitti. Qazaqtyng mazaqqa ainalghan tili qazir qayda joq deysiz. Áue kompaniyalarynyng úshaqtarynda, poyyzda, halyqqa qyzmet kórsetetin ortalyqtarda, bankter men salyq organdarynda, biylikting dәlizderi men bólmelerinde, kompiuterde, úyaly telefondarda, t.b. Bir qyzyghy qazaq tilining tól sózderine ainalyp ýlgergen «múrajaylar» men «múraghattardy» «múrnynan tesip jetekke alghan» biylik әlgindey masqaranyng birine miz baqpaydy, selt etpeydi. Áytpese sony qazaq baspasózi sanyrau estip, menireu úghatynday dәrejede aityp, jazyp boldy emes pe? Bayqús qazaq jornalshysyna sonday soraqy sózder men sóilemderding aldynda órtenip ólu ghana qaldy. Basqasynyng bәri tyndy.

Bizding eptep biluimizshe, «úshaq» pen «múrajaygha» baylanysty pikir aldymen  Elbasymyzdyng auzynan estildi. Sol sol-aq eken, qazaqqa, qazaq tiline, qazaqtyng últtyq namysyna qarsy oilanbastan túra shabatyn belsendiler jinigip ketti. Jә, Elbasymyz da adam balasy. Ana tilinde sóilep, әn salghanymen til mamany emes. Janylysuy bek mýmkin. Sony manyndaghy jauapty adamdar jigin jatqyzyp jetkizse, týsinetin shyghar. Ánsheyinde «Elbasymyzdyng tapsyrmasy» degende auyzdarynan jalyn tógip, aqyrynda isting sonyn búldyratyp jiberetin sheneunikterimiz nege osy tilge qatysty mәselede Elbasynyng «tapsyrmasyn» artyghymen oryndaugha qúlshynyp túrady? Týsine almay-aq qoydym. Jo-joq, sizder týsinetindi men de týsinemin. Bilemin әbden. Biraq sizder myna jaytty da bile jýrinizder: basqa jaghdayda basqa, bizding orys tildi jigitterding ózi qazaq mәselesine kelgende Ghabit Mýsirepovting «Etnografiyalyq әngimesinin» keyipkerleri siyaqty «atakem aitsynnyn» aldyna týse qoyady. Qansha degenimen qazaq qoy óitkeni. Ángime esinizde me? Zamannan irgesin aulaq salghan, tozghan, sol sorly haline qaramay ózinshe myqtymsyghan auyldyng beybaqtary qimyldaugha erinip «atakem aitsyn» dep mýlgip otyrady ghoy. Bizding sheneunikter de sonday - Elbasy aitpay erin qimyldatpaydy. Olar osy kýnderi eki iyqtarynyng ortasyndaghy moyyngha mingen domalaqtyng ne ekendigin de úmytyp qalghangha úqsaydy. Áytpese, qazaqylanghan sózderge qarsylyq -  qazaqtyqqa qarsylyq ekendigin úghatyn jaghdaygha jetti emes pe?

ABAI.KZ